Radioaktiv parchalanish ( yadroviy parchalanish, radioaktivlik deb ham ataladi) bu beqaror atom yadrosining nurlanish taʼsirida energiyasini yuqotish jarayonidir

Download 15.75 Kb.
bet	1/3
Sana	15.03.2024
Hajmi	15.75 Kb.
	#172689

Bog'liq
zooooo
1. Ishlab chiqarish jarayoni, uning mazmuni va natijalari Ishlab, New project (1st floor), file, Telekommunikatsiya uzatish tizimlari (R.Isayev, R.Atametov, R.Radjapova), “Мустақиллик дарс” ишланмаси , 9(111 1), Tijorat logistika tizimlarini-fayllar.org, Mavzu p va np sinflari. Np to’liq masala tushunchasi-kompy.info (1), Mustaqil ish mavzu Vaqt va daraja bo’yicha signallarni ifodalas (1), Muhammad al-xorazmiy nomidagi (1), 01. Robotlarning Informatsion qurilmalari, 2 5274096535271903133, 4-MAVZU PED.TAR

Radioaktiv parchalanish ( yadroviy parchalanish , radioaktivlik deb ham ataladi) bu beqaror atom yadrosining nurlanish taʼsirida energiyasini yuqotish jarayonidir. Turg'un bo'lmagan yadrolarni oʻz ichiga olgan modda radioaktiv hisoblanadi. Emirilishning eng keng tarqalgan uchta turi alfa-parchalanish (α-decay), beta-emirilish (β-decay) va gamma-nurlanish (γ-decay) boʻlib, ularning barchasi bir yoki bir nechta zarrachalarni chiqarishni oʻz ichiga oladi. Zaif kuch beta-parchalanish uchun javobgar boʻlgan mexanizmdir, qolgan ikkitasi esa elektromagnit va yadroviy kuch tomonidan boshqariladi. Umumiy parchalanishning toʻrtinchi turi elektron tutilishi boʻlib, unda beqaror yadro elektron qobiqlardan birining ichki elektronini ushlaydi. Ushbu elektronning qobiqdan yoʻqolishi elektronlar kaskadining pastki qavatga tushishiga olib keladi va bu oʻtishlardan diskret rentgen nurlarini chiqaradi misol — yod-125 odatda tibbiy muassasalarda qoʻllaniladi. Radioaktiv parchalanish — bu atomlar darajasidagi tasodifiy jarayon. Kvant nazariyasiga koʻra, atom qancha vaqt mavjud boʻlishidan qatʼiy nazar, maʼlum bir atom qachon parchalanishini oldindan aytib boʻlmaydi. Biroq, bir xil atomlarning sezilarli soni uchun umumiy parchalanish tezligi parchalanish doimiysi yoki yarim yemirilish davri sifatida ifodalanishi mumkin. Radioaktiv atomlarning yarimyemirilish davri juda ko'p vaqt talab qiladi. Parchalanadigan yadro asosiy radionuklid (yoki asosiy radioizotop) deb ataladi va jarayon kamida bitta qiz nuklidni hosil qiladi. Gamma-parchalanish yoki yadroviy qoʻzgʻalgan holatdan ichki konversiyadan tashqari, parchalanish yadroviy transmutatsiya boʻlib, natijada turli xil protonlar yoki neytronlar (yoki ikkalasi) ni oʻz ichiga oladi. Protonlar soni oʻzgarganda, boshqa kimyoviy element atomi hosil boʻladi. Bundan farqli oʻlaroq, yadroviy oʻzgarishlarga olib kelmaydigan radioaktiv parchalanish jarayonlari mavjud. Qoʻzgʻatilgan yadroning energiyasi gamma -nrlanishi deb ataladigan jarayonda gamma nurlari sifatida chiqarilishi mumkin yoki yadro orbital elektron bilan oʻzaro taʼsirlashganda, uning atomdan chiqarilishiga olib keladigan energiya yoʻqolishi mumkin, bu ichki konversiya deb ataladi. Oʻz-oʻzidan boʻlinish deb ataladigan bu parchalanish katta beqaror yadro oʻz-oʻzidan ikkita (yoki baʼzan uchta) kichikroq qiz yadroga boʻlinganida sodir boʻladi va odatda bu mahsulotlardan gamma nurlari, neytronlar yoki boshqa zarrachalarning emissiyasiga olib keladi. Bundan farqli oʻlaroq, spinli yadrodan parchalanish spin yoʻnalishi boʻyicha izotrop boʻlmagan holda taqsimlanishi mumkin. Yoki elektromagnit maydon kabi tashqi taʼsir tufayli yoki yadro spin yoʻnalishini cheklab qoʻygan dinamik jarayonda hosil boʻlganligi sababli, anizotropiya aniqlanishi mumkin. Bunday ota-ona jarayoni oldingi parchalanish yoki yadroviy reaksiya boʻlishi mumkin. Barqaror va radioaktiv nuklidlar sonini koʻrsatadigan umumiy jadval uchun radionuklidga qarang. Er yuzida 28 ta tabiiy kimyoviy element mavjud boʻlib, ular Quyosh tizimi paydo boʻlishidan oldingi 34 ta radionukliddan iborat (6 ta elementda 2 xil radionuklid mavjud). Ushbu 34 ta ibtidoiy nuklidlar sifatida tanilgan. Mashhur misollar — uran va toriy, shuningdek, kaliy-40 kabi tabiiy uzoq umr koʻradigan radioizotoplarni ham oʻz ichiga oladi. Radiy-226 va radon-222 kabi er yuzida topilgan yana 50 ga yaqin qisqa muddatli radionuklidlar ibtidoiy nuklidlar bilan boshlangan parchalanish zanjirlari yoki uglerod ishlab chiqarish kabi davom etayotgan kosmogen jarayonlarning mahsulidir. Kosmik nurlar orqali atmosferadagi azot- 14 dan 14. Radionuklidlar sunʼiy ravishda zarracha tezlatgichlari yoki yadro reaktorlarida ham ishlab chiqarilishi mumkin, natijada ulardan 650 tasi yarim yemirilish davri bir soatdan ortiq, yana bir necha mingtasi esa undan ham qisqaroq yarim umrga ega. (Nuklidlar roʻyxatini yarim yemirilish davri boʻyicha saralash uchun qarang.) Radioaktivlik 1896-yilda olimlar Henri Becquerel va Marie Curie tomonidan fosforli moddalar bilan ishlash jarayonida kashf etilgan. Ushbu materiallar yorugʻlik taʼsiridan keyin qorongʻida porlaydi va Bekkerel katod nurlari naychalarida rentgen nurlari bilan hosil boʻlgan porlash fosforessensiya bilan bogʻliq boʻlishi mumkinligiga shubha qilgan. U fotografik plastinkani qora qogʻozga oʻrab, ustiga turli fosforli tuzlarni joylashtirdi. Uran tuzlarini ishlatmaguncha barcha natijalar salbiy edi. Uran tuzlari plastinkaning qora qogʻozga oʻralganligiga qaramay, uning qorayishiga sabab boʻlgan. Ushbu nurlanishlarga „Bekkerel nurlari“ nomi berildi. Tez orada maʼlum boʻldiki, plastinkaning qorayishi fosforessensiyaga hech qanday aloqasi yoʻq, chunki qorayish uranning fosforsiz tuzlari va metall uran tomonidan ham hosil boʻlgan. Ushbu tajribalardan maʼlum boʻldiki, qogʻozdan oʻtib ketadigan va plastinkaning yorugʻlik taʼsirida reaksiyaga kirishiga sabab boʻladigan koʻrinmas nurlanish shakli mavjud. Avvaliga yangi radiatsiya yaqinda kashf etilgan rentgen nurlariga oʻxshab tuyuldi. Bekkerel, Ernest Rutherford, Pol Villar, Pierre Curie, Marie Curie va boshqalar tomonidan olib borilgan keyingi tadqiqotlar radioaktivlikning bu shakli sezilarli darajada murakkabroq ekanligini koʻrsatdi. Rezerford birinchi boʻlib bunday elementlarning barchasi bir xil matematik eksponensial formulaga muvofiq parchalanishini tushundi. Ruterford va uning shogirdi Frederik Soddi birinchi boʻlib koʻplab parchalanish jarayonlari bir elementning boshqasiga oʻtishiga olib kelishini tushunishdi. Keyinchalik, alfa va beta parchalanish mahsulotlarini tasvirlash uchun Fajans va Soddining radioaktiv joy almashish qonuni ishlab chiqilgan. Ilk tadqiqotchilar, shuningdek, urandan tashqari boshqa koʻplab kimyoviy elementlarning radioaktiv izotoplariga ega ekanligini aniqladilar. Uran rudalarining umumiy radioaktivligini tizimli izlash, shuningdek, Per va Mari Kyuriga ikkita yangi element: poloniy va radiyni ajratishga yordam berdi. Radiyning radioaktivligidan tashqari, radiyning bariyga kimyoviy oʻxshashligi bu ikki elementni ajratishni qiyinlashtirdi. Marie va Pierre Curieilarning radioaktivlikni oʻrganishi fan va tibbiyotda muhim omil hisoblanadi. Bekkerel nurlari boʻyicha olib borgan tadqiqotlari ularni radiy va poloniyning ham kashf etilishiga olib kelganidan soʻng, ular baʼzi ogʻir elementlarning ionlashtiruvchi nurlanish emissiyasini aniqlash uchun „radioaktivlik“ atamasini kiritdilar. (Keyinchalik bu atama barcha elementlarga umumlashtirildi.) Ularning urandagi kirib boruvchi nurlar boʻyicha olib borgan tadqiqotlari va radiyning kashf etilishi radiydan saraton kasalligini davolashda foydalanish davrini boshlab berdi. Ularning radiyni oʻrganishini atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish va zamonaviy yadro tibbiyotining boshlanishi sifatida koʻrish mumkin. 1895-yilda Wilhelm Röntgen tomonidan rentgen nurlarining kashf etilishi olimlar, shifokorlar va ixtirochilarning keng koʻlamli tajribalariga olib keldi. Koʻp odamlar 1896-yildayoq texnik jurnallarda kuyish, soch toʻkilishi va undan ham yomoni haqida hikoya qila boshladilar. Oʻsha yilning fevral oyida Vanderbilt universiteti professori Daniel va doktor Dadli Dadli boshini rentgenogramma bilan oʻtkazish bilan bogʻliq tajriba oʻtkazdilar, natijada sochlari toʻkilib ketdi. Doktor HD Hawksning qoʻli va koʻkrak qafasining rentgenogrammasida qattiq kuyishi haqidagi hisoboti Electrical Review jurnalidagi koʻplab boshqa hisobotlarning birinchisi edi. Boshqa eksperimentchilar, jumladan Elixu Tomson va Nikola Tesla ham kuyishlar haqida xabar berishdi. Tomson maʼlum vaqt davomida barmoqni ataylab rentgen trubkasiga taʼsir qildi va ogʻriq, shish va qabariqni boshdan kechirdi. Boshqa taʼsirlar, jumladan ultrabinafsha nurlar va ozon, baʼzan zarar uchun ayblangan va koʻplab shifokorlar hali ham rentgen nurlari taʼsiridan hech qanday taʼsir yoʻqligini daʼvo qilishgan. Shunga qaramay, baʼzi dastlabki tizimli xavf tadqiqotlari mavjud edi va 1902-yilda William Gerbert Rollins rentgen nurlaridan ehtiyotsiz foydalanish bilan bogʻliq xavflar haqidagi ogohlantirishlariga sanoat tomonidan ham, uning hamkasblari ham eʼtibor bermayotganini deyarli umidsizlik bilan yozgan. Bu vaqtga kelib Rollins rentgen nurlari eksperimental hayvonlarni oʻldirishi, homilador gvineya choʻchqasining tushishiga olib kelishi va homilani oʻldirishi mumkinligini isbotladi. Shuningdek, u „hayvonlar rentgen nurining tashqi taʼsiriga sezgirligi jihatidan farq qiladi“ deb taʼkidladi va bemorlarni rentgen nurlari yordamida davolashda bu farqlarni hisobga olish kerakligini ogohlantirdi. Biroq, radioaktiv moddalar tufayli radiatsiyaning biologik taʼsirini oʻlchash oson emas edi. Bu koʻplab shifokorlar va korporatsiyalarga radioaktiv moddalarni patent dori vositalari sifatida sotish imkoniyatini berdi. Masalan, radiyli hoʻqna muolajalari va tonik sifatida ichiladigan radiyli suvlar. Mari Kyuri bunday muomalaga qarshi norozilik bildirdi va „radiy oʻqitilmagan qoʻllarda xavfli“ deb ogohlantirdi. Keyinchalik Kyuri ionlashtiruvchi nurlanish taʼsiridan kelib chiqqan aplastik anemiyadan vafot etdi. 1930-yillarga kelib, suyak nekrozining bir qator holatlari va radiy bilan davolash ishqibozlarining oʻlimidan soʻng, radiy oʻz ichiga olgan dorivor mahsulotlar bozordan asosan olib tashlandi (radioaktiv quakerlik). Download 15.75 Kb.

Download 15.75 Kb.