INFORMATSION QURILMALARNING TURLARI VA ULARNING
HUSUSIYATLARI
════════════════════════════════════════════
Umumiy ma‟lumotlar
Informatsion tizim bilan bog‗liq bo‗lgan tushunchalarni ko‗rib chiqamiz.
Birlamchi (dastlabki) o‘zgartirgichlaryoki sezuvchi elementlar(SE) deb
tashqi ta‘sir natijasida o‗z holatini o‗zgartiradigan sodda informatsion tizim
elemyenti tushuniladi, masalan fotodiod yoki tenzorezistor.
Datchik deb o‗lchanayotgan fizik kattalik ta‘sirida unga ekvivalent bo‗lgan
signal chiqaruvchi qurilmaga aytiladi. «Sensor»so‗zi hozirgi kunda «datchik»
so‗zining sinonimi sifatida keng qo‗llaniladi.Chiqishdagi kattalik o‗lchanayotgan
kattalikka mos funksiya hisoblanadi. Sodda datchik bitta yoki bir nechta birlamchi
o‗zgartirgichlar va o‗lchash zanjiridan tashkil topgan bo‗ladi. Datchiklarning ko‗p
qismi tashqi manbaga ega, yuklama sifatida esa kuchaytirgich, o‗lchov asbobi,
kompyuter bilan moslovchi blok yoki boshqalar ishlatilishi mumkin.
Datchiklar mexatron va robototexnik tizimlarda muhim rollardan birini
o‗ynaydi. Turli datchiklar yordamida robot o‗z-o‗zini va atrof muhitni «his qiladi».
Bunga ko‗zlar, quloqlar, robotlar uchun terikabi sezgi organlari kiradi. Ko‗p
hollarda kontaktsiz datchiklar deb ataluvchi o‗lchov asboblarining tor sinfiham
sensorlar deb ataladi. Demak, datchik va sensor iboralari sinonim hisoblanadi.
Datchiklarni turlicha sinflash mumkin. Bunda ular nimani o‗lchayotganligi
va uni qanday amalga oshirishlariga bog‗liq bo‗ladi. Masalan, proprioseptiv
datchiklar robotning o‗z holatini o‗lchashda ishlatiladi, ular turli erkinlik
darajasida, haroratlarda, biror elementlaridagi kuchlanishlarda, dvigatel iste‘mol
qilayotgan tok va x.z.lar yordamida ishga tushishi mumkin. Datchiklar hatto passiv
yoki aktivligi bo‗yicha ham farqlanadi. Aktiv datchik, energiyani tashqi muhitga
(atrofga) uzatadi va uning qaytishi (aks etishi) asosida muhit hossalarini o‗lchaydi.
Agar datchik energiya uzatmasa – bu passiv datchik hisoblanadi. Aktiv datchiklar
odatda passiv datchiklarga nisbatan ancha nozik hisoblanadi, chunki ular
o‗lchanayotgan signalni boshqaradilar. Masalan, stereokameraning passiv tizimi
triangulyasiya uchun moslash vaqtida tekshirilayotgan sirtning tashqi ko‗rinishiga
asoslanadi, bu vaqtda strukturalashgan yorug‗lik tizimlari rasmni sahnaga
proyeksiyalashda sahna tavsiflariga sezgir bo‗lmaydilar. Shunga qaramasdan,
shovqinlar, yutilishlar va nurlanayotgan signalning sochilishlari aktiv datchiklar
ishiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Proprioseptiv datchiklar, odatda, passiv
hisoblanadi va robot holati haqidagi fizik kattaliklarni o‗lchaydi. Bunday
kattaliklarga manipulyator mushaklari holati, tezlik yoki tezlanish, dvigatelning
aylanish momenti va x.z.lar kiradi. Tashqi muhit datchiklar kontaktli va kontaktsiz
turlarga bo‗linadi. Kontaktli datchiklar proprioseptiv datchiklarda ishlatiladigan
usullardan foydalanadilar. Kontaktsiz datchiklar masofadan turib o‗lchangan fizik
kattaliklarning hossalarini o‗lchashda qo‗llaniladigan usullardan foydalanadilar,
jumladan: intensivlik, uzoqlik, yo‗nalish, o‗lcham va boshqalar.
Texnikada qo‗llaniladigan SElari ichidan faqat robototexnik va mexatron
tizimlarning asosiy funksiyalari, jumladan: kinestetik, lokasion, vizual va taktil
sensor funksiyalarini amalga oshiradigan turlarini ko‗rib chiqamiz.
1-rasm. Sanoat datchiklari turlari
Datchiklarni turi ko‗p bo‗lib, turli belgilari ko‗ra sinflanishi mumkin:
- kirishga berilayotgan (o‘lchanayotgan) kattalikni turiga ko‘ra: mexanik
siljishlar (chiziqli va burchakli), pnevmatik, elektr, sarflarni o‗lchash, tezlik,
tezlanish, kuch, harorat, bosim va boshqa kattaliklar datchiklari. Hozirgi kunga
kelib sanoatda ishlab chiqarilayotgan fizik kattaliklar dachtiklarining taqsimoti
quyidagicha: harorat – 50%, sarf (massa va hajm) – 15%, bosim – 10%, sath – 5%,
miqdor (massa, hajm) – 5%, vaqt – 4%, elektr va magnit kattaliklar – 4%.
- chiqishdagi (o‘zgartirilgan) kattalik turiga ko‘ra: noelektr va elektr
datchiklar: o‗zgarmas tok, o‗zgaruvchan tok amplitudasi, o‗zgaruvchan tok
chastotasi, qarshilik va boshqa datchiklar. Datchiklarning ko‗p turi elektr
datchiklar hisoblanadi.
- ishlash turiga ko‘ra: generatorli va parametrik. Gyeneratorli datchiklar
bevosita kirishga berilayotgan kattalikni elektr signalga aylatiradi. Parametrik
datchiklar kirishdagi kattalikni biror elektr parametrni o‗zgarishiga aylantiradi. Shu
bilan ular omik, reostatli, fotoelektr, induktiv, sig‗imli va boshqa turlarga ham
bo‗linadi.
Datchiklar uch turga bo‗linadi:
- analog, chiqishda kirishga berilayotgan kattalikka proporsional bo‗lgan
analog signal ishlab chiqaradilar;
- raqamli, impulslar yoki ikkilik so‗z ketma-ketligini generasiyalaydilar;
- binar (ikkilik), chiqishda faqat ikkita sath, ya‘ni mantiqiy 0 va mantiqiy 1
shakllantiradi.
| 