bemorlarni davolashni birinchi bo’lib taklif yetadi. Bu dorilar xozirgi kunda xam
"Galen preparatlari" nomi bilan yuritiladi.
Osiyoning Sharqiy-janubida joylashgan davlatlarda qadimdan bemorlarni
asosan dorivor o’simliklar bilan davolab kelingan. Xindiston, Tibet, Xitoy va Arab
tibbiyotlarida ishlatiladigan dorivor o’simliklar ayniqsa diqqatga sazovor.
Osiyo davlatlarida qadimdan foydalanib kelinayotgan o’simliklar,
xayvon maxsulotlari va mineral moddalarni bir tizimga solishda arab
Shtfokorlarining xizmati katta bo’ldi. Ular tibbiyot soxasida yozilgan kitoblarni
arab tiliga tarjima qilishbilan birga qayta
nashrdan chiqardilar xamda
Xindistondagi dorivor maxsulotlar va moddalarni arab tibbiyotida qo’llay
boShladilar. O’z davrining mashxur tabiblari bo’lmish buxorolik Abu Ali Ibn Sino,
xorazmlik Abu Abdullox Muxammad Ibn Muso Al-Xorazmiy, Abu Bakir
Muxammad Ibn Zakaril Ar-Rozi, Abu Rayxon Muxammad Ibn Axmad al-Beruniy,
arab Muxammadxon o’g’li Abdulqozixon, Ibn Baytar va boShqalarni butun dunyo
taniydi.
Abu Ali Ibn Sino qomusiy olim sifatida tanilib, ayni vaqtda uning ilohiyot,
falsafa, fizika, kimyo, matematika, astronomiya, botanika, musiqa, She’riyat, arab
filologiyasi, din tarixi, tibbiyot, geologiya, minerologiya va boshqa fanlarga oid
asarlari saqlanib kelinmoqda. Ulug’ olim yunon, arab, fors olimlarining kitoblarini,
Ahmad Farg’oniy,
Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Bakr Roziy
kabi vatandoShlarining asarlarini o’rgandi, ularga ijodiy yondoShadi. Uning
kitoblari va yozishmalari qadimgi yunon ilmi vakillari bo’lmish Suqrot, Platon,
Aristotel, Yevklid, Fales, Geraklid, Pifagor, Gippokrat, Galen kabi olimlarning
asarlaridan yaxShi xabardor ekanligini ko’rsatdi. U ana Shu ma’naviy xazinaga
tayanib, o’zining falsafa, tibbiyot va tibbiyot ilmlariga bag’ishlangan “Kitob ash
Shifo” (“SHifo kitobi”), “Al-Qonun fit-tibb” (“Tib qonunlari”), “Kitob annajot”
(“Najot kitobi”), “Donishnoma” (“Bilimlar kitobi”) kabi yirik asarlarini bitdi. Ibn
Sino haqiqiy qomusiy olim sifatida o’z davridagi fanlarning deyarli hammasi bilan
muvaffaqiyatli ravishda Shug’ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan.
Turli manbalarda uning 450dan ortik asarlari qayd etilgan bo’lsa ham,
zamonlar o’tishi bilan ularning ko’pi yo’qolib ketgan va bizgacha faqat 242 tasi
yetib kelgan. Shu 242 dan 80
tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi
tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi psixologiya, 23 tasi tibbiyot ilmi, 7 tasi
astronomiya, 1 tasi matematika, 1 tasi musiqa, 2
ta kimyo, 9 tasi etika, 4 tasi
adabiyot va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo’lgan ilmiy yozishmalarga bag’ishlangan.
Bobokalonimiz o’z asarlarini arab va fors-dariy tillarida yozgan. Shulardan Ibn
Sinoning tibbiyotga oid 50dan ortiq asarlari mavjud bo’lib, 30 ga yaqini saqlanib
qolgan.
Mashxur xakim Abu Ali Ibn Sino 1020 yilda 5 jildlik "Alqonun" ("Tibbiyot
qonunlari") kitobini yozadi. Bu kitobning II jildi oddiy, V-jildi esa murakkab
dorilarga bag’ishlangan bo’lib, kitobning II jildida o’Sha zamonda tibbiyotda
ishlatiladigan 811 ta dorivor o’simliklar, ulardan
va xayvonlardan olingan
maxsulotlar xamda mineral dorivor vositalar ta’riflangan. Kitobda keltirilgan
dorivor o’simliklar soni 500 tadan, o’simliklardan olingan dorivor vositalar soni 40
tadan oShadi. "Al-qonun" ko’pgina Ovrupa tillariga tarjima qilingan bo’lib, faqat
lotin tilining o’zida 16 marta chop etilgan. XVII asrgacha Ovrupo Shifokorlari
undan qo’llanma sifatida foydalanganlar. Osiyo mamlakatlarida ayniqsa tabobatda
va an’anaviy tibbiyotda hozirda xam "Al-qonun"dan keng foydalanilmokda.
Qomuschi olim Abu Rayxon Beruniy umrining oxirgi yillarida kitob As-
Saydano fitopreparatlar tibbiyotini" ya’ni "Tibbiyotda farmakognoziya" asarini
yaratdi. Bu asarda o’Sha davrning Sharq tibbiyotida qo’llaniladigan 674 ta dorivor
o’simlik va 90 ta o’simlik maxsulotlari tug’risida fikr yuritiladi. Bulardan tashqari,
"Saydana" da yana 104 ta xayvonlardan olingan maxsulotlar xamda Shu vaqtgacha
to’g’ri aniqlanmagan 113 ta dorivor o’simliklar xaqida ma’lumotlar bor.
XX asrlargacha G’arbiy Ovrupo davlatlari dorixonalarida maxalliy dorivor
o’simliklar
bilan bir qatorda Xindiston, Afrika, Amerika, Avstraliya va boshqa
joylardan keltirilgan maxsulotlar xam bo’lar edi. Rossiya bilan G’arbiy Ovrupo
davlatlari o’rtasida aloqa o’rnatilgandan so’ng XVII asrda Moskvada birinchi
dorixona ochiladi. Dorixonadagi dorilarning deyarli xammasi G’arbiy Ovrupodan
keltirilgan bo’lib, u yerda Chet eldan kelgan kishilar xizmat qilardi.
Dorivor o’simliklarni yetishtirishga Petr II juda katta axamiyat beradi.
1701 yilda Moskvada 8ta dorixona ochish xaqida buyruq chiqadi. Ana Shu
dorixonalarni dorilar bilan ta’minlash uchun Rossiyaning turli tumanlaridan dori
maxsulotlari keltirila boShlandi. Keyinchalik Qozon, Novgorod, Lubna va boshqa
Shaxarlarda xam dorixonalar ochildi. Sobiq Ittifoq florasidagi tarkibida alkaloidlar
bo’lgan o’simliklarni tekshirish ishi akademik A.T.Orexov
raxbarligida
boShlangan. O’zbekistonda esa bu ishlar akademiklardan O.S.Sodikov va
S.Yu.Yunusovlar xamda ularning Shogirdlari tomonidan keng ko’lamda davom
ettirilmokda. Professorlar F.A.Satsinerov, A.F.Gamlirman va I.A.Muravyovlar
dorivor maxsulotlar sifatini yaxShilash soxasida katta xizmat qilishdi.
Mamlakatimizda bu fanini o’qitish va mutaxassislar tayyorlashishi keng yo’lga
qo’yildi. Bu soxada A.S.Ginzberg, Z.Salimov, B.Zaxarov, S.Minina, X.X.
Xolmatov, S.M.Mahkamov, X.M.Komilov, M.U.Usubboev va boshqa olimlarning
xizmati katta bo’ldi.
