1-Ma’ruza:Payvandlash o‘zgartirgichlari va agregatlari.
.
O‘zgarmas tokning payvandlash generatorlari elektr mashinalarning mahsus
xillari bo‘lib, ular qattiq, tez pasayadigan va sekin pasayadigan tashqi VAT li qilib
chiqariladi. Payvandlash generatorining valini aylantiruvchi yuritma sifatida yoki
qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron elektryuritgich yoki ichki yonuv yuritgichdan
foydalanadilar (1.1-rasm).
1.1-rasm. Payvandlash o‘zgartirgichi
Hozirgi vaqtda aylanuvchi o‘zgartirgichlar payvandlash to‘g‘rilagichlari bilan
siqib chiqarilmoqda. Generator bilan elektr yuritgich ulangan konstruksiya -
payvandlash o‘zgartirgichi deyiladi, generator bilan ichki yonuv yuritgichi ulangan
konstruksiya – payvandlash agregati deyiladi.
Elektr uzatish liniyalari bo‘lmagan yoki ulardan foydalanish noqulay bo‘lgan
joylarda payvandlash ishlarini olib borishda payvandlash agregatlari keng
ishlatiladi. Payvandlash agregatlari maxsus tirkamada avtomobilga ulanadi yoki
avtomobil kuzoviga ortiladi.
Sanoatda kollektorli (2.-rasm) va ventilli generatorlar ishlab chiqariladi.
Mustaqil qo‘zg‘atuvchi kollektorli payvandlash generatorining quyma po‘lat
korpusi 1 generator magnit tizimini tashkil qiladi, ikki jufti magnit qutblari 2 va 4,
ikkita qo‘shimcha qutblari (rasmda ko‘rsatilmagan) va W
ya
chulg‘amlari bilan
langar 3 dan tashkil topgan. Asosiy qutblarda generatorni magnitlovchi W
r
va
magnitsizlovchi W
r
chulg‘amlari joylashgan.
1.2.-rasm. Kollektorli payvandlash generatorining (ko‘ndalang kesmasi)
tuzilishi:
1 – po‘lat korpus; 2 va 4 – asosiy qutblar; 3 – langar.
Payvandlash toki, kollektordan mis-grafit cho‘tkalar a va b dan olinadi,
kollektor langar o‘qida joylashgan. Generatorning o‘qi asinxron yuritgichni o‘qiga
yoki ichki yonuv yuritgich valiga ulangan. Mustaqil qo‘zg‘atishli generatorlarda
(6.2.-rasm), W
v
chulg‘ami mustaqil to‘g‘rilagich ko‘prigi V
1
...V
4
dan va
qo‘shimcha transformator T
1
dan mustaqil ravishda elektr tarmog‘idan SQ
o‘chirgichi va F
1
...
F
3
saqlagichlari orqali ta’minlanadi.
Magnitsizlovchi chulg‘am W
r
yakor chulg‘ami W
ya
bilan ketma-ket ulangan,
ular payvandlash zanjirini tashkil qiladi.
Qayta ulagich S
1
yordamida W
r
chulg‘amining o‘ramlar sonini o‘zgartirish
mumkin, va bu bilan payvandlash toki kuchini pog‘onali rostlash mumkin. Har bir
pog‘ona chegarasida payvandlash toki kuchi o‘zgaruvchan rezistor R
1
bilan tekis
rostlanadi, bunda W
v
chulg‘amida tok kuchi va magnit oqimi F
v
ning qiymati
o‘zgaradi.
Salt yurish rejimida payvandlash zanjiri ochiq, asinxron dvigatel M va W
v
chulg‘amiga kuchlanish U
1
beriladi. W
v
chulg‘amidan I
v
toki o‘tadi va F
v
magnit
magnit qutbi 2, (N qutbi) 2-4 qutblari va qutb 4 (S qutbi) orqali berkiladi. F
v
oqimining magnit maydonida langar 3 ning chulg‘ami W
ya
aylanadi.
Generatorning a va b cho‘tkalarida U
si
kuchlanish hosil bo‘ladi, uning qiymati
qo‘zg‘atish chulg‘ami toki I
v
ning qiymatiga bog‘liq, bu tokni R
1
reostati bilan
tekis rostlash mumkin (6.3-rasm).
1.3-rasm. Mustaqil ko‘zg‘atishli, kollektorli payvandlash o‘zgartirgichining
prinsipial sxemasi.
Yuklama rejimida, payvandlash zanjiri berk bo‘lganda, yoy oralig‘i,
magnitsizlovchi chulg‘am W
r
va langar chulg‘ami orqali tok
I
Ya
= I
D
o‘tadi.
Magnitsizlovchi chulg‘am W
v
magnit oqim F
v
ga qarshi, yo‘nalgan, shular hisobiga
pasayib boruvchi VAT shakllanadi.
O‘z-o‘zidan qo‘zg‘aluvchi (magnit oqimi hosil qiluvchi) generatorlarda W
v
chulg‘ami cho‘tka b va kollektorni o‘rtasida a va b cho‘tkalari orasida
o‘rnatiladigan qo‘shimcha cho‘tka orqali langar chulg‘ami W
ya
dan ta’minlanadi.
Magnitsizlovchi chulg‘am W
r
oldingi holga o‘xshab, langar chulg‘ami W
ya
bilan
ketma-ket ulanadi. Boshqa tomonlaridan o‘z-o‘zidan qo‘zg‘aladigan generatorlar
mustaqil qo‘zg‘atishli generatorlar kabi tuzilgan va ishlaydi.
Ventilli generatorlar chastotasi 200 yoki 400 Gs li uch fazali o‘zgaruvchan
tok ishlab chiqaradi, keyin bu tokni generatorning konstruksiyasiga kiradigan
to‘g‘rilagich bloki o‘zgarmas tokka aylantiradi. Ventilli generatorning tashqi
tavsifi – pasayib boradigan payvandlovchi tokni rostlash – pog‘onali (2 ta pog‘ona)
har bir pog‘ona chegarasida tok tekis rostlanadi.
Sanoatda texnik tavsifi turlicha bo‘lgan butun oila payvandlash
o‘zgartirgichlari qo‘llanadi (1.1-jadval).
1.1-jadval
Payvandlash o‘zgartirgichlari va agregatlarining texnik tavsifi
Rusumlari
Kuchlanish
, V
Payvandlash
toki kuchi, A
UDE
%
R
nom
KV
A
Ilova
o‘zgartir-
gichlar
Genera-
torlar
U
1
U
syu
I
nom
Rostlash
chegarasi
PD-303
GSO-
300
380
65
300 100...300
65
10
Mustaqil
qo‘zg‘aladig
an
PSO-300-
2
GSO-
300
380
50-
70
315 115...315
60
16
o‘z-o‘zidan
qo‘zg‘aladiga
n
SAM-300 GSO-
300-M
380 50..70 300 80....380
65
14
«-«
PD-501
GSO-
500
380
220
90
500 125...500
60
30
«-«
PS-500
GSO-
500-11
380 60...9
0
500 120...600
65
28
«-«
ASDP
SGP-3
380 60...9
0
500 120...500
60
20
«-«
PSG-500 GSG-
500
380
220
40
500
60...500
60
20
«-«
Karbonat angidrid gazida suyuqlanadigan elektrod bilan payvandlash uchun
PSG rusumli maxsus o‘zgartirgichlar yaratilgan. Ular qattiq yoki sekin
pastlanadigan VAT ga ega bo‘lishi mumkin.
| 