|
1. mavzu-Axborot va uning turlari. Axborotning bit o’lchovbirligi
|
| bet | 1/8 | | Sana | 18.10.2023 | | Hajmi | 112.41 Kb. | | #88361 |
Bog'liq ax tex asoslari 1570541756, bizness1, Mavzu. Biznesni tashkillashtirish. Biznes g’oyalar-kompy.info
1.mavzu-Axborot va uning turlari .Axborotning bit o’lchovbirligi.
Axborotning muximlik darajasi qadim zamonlardan ma’lum. SHuning uchun
xam qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo’llanilgan.
Ulardan biri – sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil
egasidan boshqa shaxs o’qiy olmagan. Asrlar davomida bu san’at – sirli
yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona rezidentsiyalari
va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o’n yil
oldin hamma narsa tubdan o’zgardi, ya’ni axborot o’z qiymatiga ega bo’ldi
va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar,
saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni
o’g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. SHunday qilib,
axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Axborotni qayta ishlash
sanoatining paydo bo’lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo
bo’lishiga olib keladi. Xavfsizlikning asosiy yo’nalishlari Axborot xavfsizligi.
Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga
aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini
telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot
tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning
turli jabhalarida keng qo’llanilmoqda (iqtisod, fan, ta’lim, xarbiy ish, turli
texnologiyalarni boshqarish va x.k.) Iqtisodiy xavfsizlik. Milliy iqtisodda
axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash va foydalanish jarayoni hamda
vositalarini qamrab olgan Yangi tarmoq vujudga keldi. «Milliy axborot
resursi» tushunchasi Yangi iqtisodiy kategoriya bo’lib xizmat qilmoqda.
Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar axborot xavfsizligiga
xam ta’sir ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda axborotlashgan jamiyatni
shakllantirish va uning asosida jahon yagona axborot maydoniga kirib
borish natijasida milliy iqtisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi
paydo bo’lmoqda. Mudofaa xavfsizligi. Mudofaa sohasida xavfsizlikning
asosiy ob’ektlaridan bo’lib, mamlakatning mudofaa potentsialining axborot
tarkibi va axborot resurslari hisoblanmoqda. Xozirgi kunda barcha
zamonaviy qurollar va harbiy texnikalar juda ham kompyuterlashtirilib
yuborildi. SHuning uchun xam ularga axborot qurollarini qo’llash ehtimoli
katta. Ijtimoiy xavfsizlik. Zamonaviy axborot – kommunikatsiyalar
texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida keng qo’llanishi inson
psixologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta’sir ko’rsatish vositalarining
samaradorligini yuksaltirib yubordi. - 7 - Ekologik xavfsizlik. Ekologik
xavfsizlik – global masshtabdagi muammodir. «Ekologik toza», energiya va
resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga o’tish faqat milliy iqtisodni
axborotlashtirish hisobiga qayta qurish asosidagina yo’lga qo’yish mumkin.
Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o’zining hayotiy davriga
ega bo’ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo’lmaganda
yo’qotishdan iboratdir (2-rasm ). Axborotlar xayotiy davrining xar bir
bosqichida ularning himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi. Maxfiy va
qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muxim
vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulki
huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy
iqtisodiy va boshha moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin
bo’lgan turli kirishlar va o’g’irlashlardan himoyalashdir. 2-rasm Axborot
xavfsizligi deb, ma’lumotlarni yo’qotish va o’zgartirishga yo’naltirilgan tabiiy
yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan xar qanday
tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. Ilgarigi xavf
faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni o’g’irlash yoki nusxa
olishdan iborat bo’lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ma’lumotlari
to’plami, elektron ma’lumotlar, elektron massivlardan ularning egasidan
ruxsat so’ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan
moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. Axborotning himoyasi deb,
boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi
va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, Axborotning
hayotiy davri Axborotni saqlash va arxivlash So’rovlar bo’yicha axborotlarni
tanlash Axborotni qayta ishlash Saqlash uchun axborotlarni tizimlashtirish,
tartibga solish va o’girish Axborotdan foydalanish Olingan axborot
Axborotlarni foydaliligi va aniqligi bo’yicha baholash Hisobot ma’lumotlari
Birlamchi axborot Axborotlarni yangilab turish Eski axborotlarni yo’kotish -
8 - foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qatiy reglamentlangan
dinamik texnologik jarayonga aytiladi. Axborotning egasiga,
foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar yetkazmokchi bo’lgan
nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya
qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo’yilgan xolda moddiy jismda qayd
etilgan axborot ximoyalanishi kerak. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan
axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: • maxfiylik — aniq bir
axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni
foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo’yilib,
xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni
oshkor qilish, deyiladi; • konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi
mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati; • yaxlitlik — axborot boshlang’ich
ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan
o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni
soxtalashtirish deyiladi; • autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon
qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan
kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi; •
apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron
biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini
isbotlash mumkinligi kafolati. Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan
quyidagicha tasnifni keltirish mumkin: • ishonchlilik — tizim meyoriy va
g’ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o’zini tutishlik kafolati; • aniqlilik —
xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati; • tizimga kirishni nazorat
qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va
bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati; • nazorat qilinishi —
istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish
mumkinligi kafolati; • identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga
ulangan mijoz aniq o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining
kafolati; • qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning
oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi. Axborotni ximoyalashning
maqsadlari kuyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chikib ketishi,
ugirlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish; -
shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning oldini olish; -
axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, tusiklash
buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; - xujjatlashtirilgan
axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini ta’minlovchi, axborot zaxirasi
va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning kurinishlarining
oldini olish; - 9 - - axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning
shaxsiy maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning
konstitutsion xukuklarini ximoyalash; - davlat sirini, konunchilikka mos
xujjatlashtirilgan axborotning konfidentsialligini saklash; - axborot tizimlari,
texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish va
kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash.
2-mavzu: Axborot tizimi .Axborot tizimlarining turlari .
Ma’lumotlar va ma’lumotlar bazalari.
Insoniyat o’zining rivojlanishi tarixi mobaynida modda, quvvat va
axborotlarni o’zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning butun bir davrlari shu
bosqichning ilђor texnologiyasi nomi bilan atalgan. Masalan: «Tosh asr» -
mehnat suroli yasash uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash
bosqichi, «kitob chop etish asri» - axborotni tarsatishning yangi usulini
o’zlashtirish bosqichi, «elektr asri» - quvvatning yangi turlarini o’zlashtirish
bosqichi shular jumlasidandir. Bundan 20-30 yillar ilgari «atom asri»
boshlandi deyilgan bo’lsa, hozirgi kunda «axborot asri», «EHM asri» deb
ataladi. «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining kelib chisishi,
uning uch tarkibiy qismi algoritm, dastur va hisoblash vositalarini paydo
bo’lishi va rivojlanishi bilan bog’liq. Informatika axborotlarni EHM
yordamida tasvirlash, saslab turish, uzatish va ishlov berish usullarini
o’rganadigan fandir. EHMlarni ishlab chisish va undan foydalanish sohaqida
katta yutuslarga erishgan olim V.M.Glushkov ta'biri bilan aytsak: «Yangi asr
boshida texnik jihatdan rivojlangan mamlakalarda aksariyat axborot EHM
xotirasida joylashgan bo’ladi. XXI asr axborotlardan ana shu axborotlardan
foydalanishni bilmagan kishi, XX asr boshida o’sish va yozishni» bilmagan
odamga o’xshab soladi. Bundan kelib chissan holda, «Informatika va
axborot texnologiyalari» fanini o’rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir.
(Savol: EHM deganda nimani tushunasizq) Informatika fani ham boshqa
fanlar satorida olamni bilish uchun xizmat siladi. Axborot umumiy ta'rifga
ega bo’lmagan imperik tushuncha. Axborot nima degan savolga, falsafa
fani bizni o’rab turgan borlisni ifodasi deb tushuntirsa, axborotlardan
amalda foydalanuvchilar axborot va saslanish, shakl o’zgartirish va uzatish
mumkin bo’lgan ashyo, (obyekt) deb tushintiradi. Bizni o’rab turgan borlis
haqidagi bilimlar yoki har qanday malumotlar axborot deb ataladi. Axborot
deganda biror modda yoki jarayonni tushunish kerak emas, balki ana shu
modda yoki jarayonni turli jihatlarini sonlar, formulalar, belgi yoki
tushunchalar orqali tavsiflaydigan vaqilni tushunish kerak. Insonning ijodiy
yoki mehnat faoliyati, fan va texnikaning rivoji, jonli mavjudodlarning o’zini
to’tishi, har qanday avtomatik tarzda ishlaydigan qurilmalar faoliyati
axborotni ayirboshlash bilan bog’liq. EHMni paydo bo’lishi jamiyat
rivojlanishida insilobiy o’zgarishlarga sabab bo’ldiki, insonga axborotni
yiђish, saslash va ishlov berish bilan bog’lik bo’lgan asliy mehnatni
avtomatlashtirish imkonini berdi. Bu xildagi jarayonlarni avtomatlashtirish
istisodiy-tashkil iy tuzumlarga, texnologik jarayonlarni boshqa rishga,
loyihalar tuzish, ilmiy izlanishlar, o’sish-o’rganish va boshqa sohalarga kirib
bordi. Shunday silib ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy yo’nalishi paydo
bo’ldi. Kiritish-chisarish qurilmalari bilan ta'minlangan EHMlar katta
hajmdagi axborotlarni yig’ib, xotirada saslab turish va kerak bo’lganda katta
tezlikda kerakli axborotni berish mumkin. Mbaytli disk o’zida katta O’zbek
Qomusining 25 tomini saqlay oladi, ana shu axborotni o’qib olish uchun
esa 1 minut vaqt kifoya. Axborot texnologiyasi deganda, hajmi oshib
borayotgan axborot oqimini yig’ish, saqlab turish, ishlov berish va uzatishni
EHMlar yordamida amalga oshiradigan usullarni majmuasi tushuniladi.
Ushbu usullarni turli ko’rinishda ishlatilishi insonga zarur axborotlarni olish
uchun EHM bilan muloqotda bo’lishni taqozo etadi. EHM deganda
axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida ishlov berishni
tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga oshiradigan qurilmani
tushunamiz. Shunday silib «Hisoblash mashinasi» tushunchasi «axborot» va
«algoritm» tushunchalari bilan chambarchas bog’liq. Odatda «axborot»
so’zi ma'lumotning mazmuni va ahamiyati bilan birlashtirib yuboriladi.
Masalan: kelish kuni haqidagi xat, gar bu kun haqida allasachon bilsak hech
qanday axborot bermaydi. Olimlar aytishiga qaraganda, bizni o’rab turgan
olamni bilish haqidagi bilimlar hajmi 10 yilda 2 marta, sayta ishlanishi zarur
axborot hajmi 1 yilda kvadrati marta oshmosda. Ma'lumki, mamlakatimizda
1 yilda 60 mlrd xat - hujjat yaratiladi. Har bir xatni sayd silish uchun 5 dasisa
sarflansa har kuni, 8 soatdan ishlab 1 yil davomida 1,7 mln. odam
shuђullanishi kerak. Har bir xatni tayyorlashga o’rtacha bir soat sarflansa, yil
davomida (dam olishsiz) 21 mln. odam shuђulanishi kerak. Lekin mehnat
unumdorligini shu darajada oshirishi nafasat hisoblash ishlarini
avtomatlashtirish, balki axborotni yiђish, saslab turish va uzatish ishlarini
ham avtomatlashtirish kerak. Axborotni abstrakt tushunchalar satoriga,
masalan, matematik formulalar satoriga quyish mumkin, lekin u har doim
moddiy quvvat shaklida fizik asosiga ega bo’lgan holda namoyon bo’ladi va
shuning uchun ham uni o’lchash mumkin. Kundalik hayotimizda uzlukli
axborotni bir so’zlar orqali o’zlashtirib kelamiz. So’zlar esa o’z navbatida
harflar va maxsus belgilardan tashkil topadi. Bu turdagi axborotlar matnli
axborot deb ataladi. Sayta ishlayotgan axborot turiga sarab, hisoblash
texnikasi vositalari uch turga bo’linadi: 1) Uzluksiz (analog) elektron
hisoblash mashinalari (AEHM), bu xildagi mashinalarda vaqt birligi ichida
uzluksiz ustida hisoblash ishlari bajariladi. 2) Rakamli (diskret) elektron
hisoblash mashinalari (REHM), bo’larda vaqt birligi ichida rasamlardan
tashkil topgan diskret (uzlukli) siymatlar ustida amallar bajariladi. 3) Aralash
(gibrid) elektron hisoblash mashinalari (GEHM) bu xildagi mashinalar AEHM
larni axborotlarni uzluksiz kiritib-chisarish, REHMlarni esa axborotlarni katta
tezlikda ishlov berish kabi xususiyatlarni o’zida mujassamlashtirgan.
Axborot noaniqligini teng ikki martaga kamaytiradigan ma'lumot, axborot
o’lchov birligi bit deb ataladi. Uzatish tezligi 1 sekundiga uzatiladigan bitlar
soni bilan o’lchanadi (masalan 19200 bitG`sek). Bir sekundda bajara
oladigan amallar soni EHMning hisoblash tezligi deb ataladi (masalan
500000 amalG`sek). Ikqilik ma'lumotlardagi axborot misdorini o’lchash
uchun bit va baytlardan tashsari, quyidagi kattaroq birliklardan ham
foydalaniladi. Informatsiyaning eng kichik birligi - bu bit(b). 8 bit 1 Bayt
hisoblanadi va bitta simvol yoki harf bilan ustma-ust tushishi mumkin. 1
Kilobayt(KB)= 1024 B 1 Megabayt(MB)=1024 KB 1 Gigabayt(GB)=1024 MB 1
Terabayt(GB)=1024 TB Operativ xotiraning o’rtacha hajmi 4-2048 MB
Qattiq disk uchun 0,6-1000 GB Egiluvchan magnitli disk uchun 1,4-4 MB
Kompakt disk (yoki DVD disk) uchun 0,6-18 GB Strimmer uchun 0,6-400 GB
Magnitooptik disk uchun 1-1000 GB O’xshatish uchun, agar 1 bit=1,25 mm
desak, bayt=sm, kbayt=1000 sm, mbayt=10 km, gbayt=10.000 km ga teng
bo’ladi.
3.mavzu:Kompyuterlarning umumiy ma’lumoti va tasnifi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida hisoblash texnikasining roli.
Kompyuterda ishlaydigan dasturlarni 3 xil kategoriyaga bo’lish mumkin:
1)Amaliy dasturlar; bu dasturlar foydalanuvchiga kerak bo’lgan ishlarning
bajarilishini bevosita ta'minlaydi (funksiya qiymatlarini hisoblash, har xil
massivlarni qayta ishlash, rasm chizish, matnlarni muharrirlash va hokazo).
2) Sistemali yoki tizimli dasturlar; bu dasturlar har xil yordamchi vazifalarni
bajaradi (kompyuter haqida ma'lumot chiqarib berish, axborotdan nusxa
ko’chirish va hokazo).
3)Instrumental sistemalar yeki tizimlar (dasturlashtirish tizimlari); bu tizimlar
kompyuter uchun yangi dasturlar tuzilishini ta'minlaydi. Bu dasturlar
kategoriyalarining har birini alohida o’rganamiz. Sistemali dasturlar. 1)
Operasion tizim yoki operasion sistema. Operasion sistema sistemali
dasturlar orasida alohida o’rinni egallaydi. Bu sistema foydalanuvchi bilan
kompyuter o’rtasidagi muloqotni ta'minlaydi, kompyuterni boshqarishni
ta'minlaydi. Kompyuter ishga qo’shilishi bilan operasion sistema dasturlari
birdan kompyuter xotirasiga yuklanadi. IBM PC kompyuterlarida ko’proq
Microsoft firmasi ishlab chiqqan MS DOS operasion tizim ishlatiladi. 2)
Drayverlar. Drayverlar - dasturlar kompyuterning kiritish - chiqarish
qurilmalarini, tezkor xotirasini boshqarish bo’yicha operasion tizim DOSning
imkoniyatlarini kengaytiradi. Drayverlar yordamida kompyuterga yangi
qurilmalarni ulash mumkin yoki mavjud qurilamalardan boshqacharoq
foydalanish mumkin. 3) Qobiq - dasturlar; bu dasturlar operatsion tizim
DOS dasturlariga nisbatan kompyuter bilan qulayroq va ko’rgazmali
muloqot o’rganish imkoniyatini beradi. Qobiq - dasturlardan ko’proq
Norton Commander, XTree, Pro Gold va boshqalari ishlatiladi. 4) Utilitlar;
bular yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlardir. Masalan: Norton Utilities
nomli sistemali dasturlar majmui mavjuddir. Amaliy dasturlar. IBM PC
kompyuterlari uchun turli soxalarda qo’llaniladigan yuz minglab har xil
amaliy dasturlar ishlab chiqilgan. Eng keng qo’llaniladigan dasturlar
quyidagilardir:
1) Matn muharrirlari. Bular kompyuter yordamida matn va hujjat tayorlaydi.
2) Nashriyot tizimlari. Bular tipografiyadek (bosmaxonadek) xujjat
tayorlaydi.
3) Jadvali prosessorlar. Bular jadval ko’rinishida berilgan sonli
ma'lumotlarni qayta ishlaydi.
4) Ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari. Bular axborotlar massivlarini
qayta ishlaydi. Kompyuterdan foydalanuvchilar o’z masalalarini yechish
uchun tuzgan dasturlar majmui.
5) Kompyuterdan foydalanuvchilarni yechish uchun tuzgan dasturlar
majmuni. Dasturlashtirish tizimlari. IBM PC kompyuter uchun un minglab
dasturlar bo’lsa ham, ular foydalanuvchini qiziktirgan ayrim masalalarni
yechishga mo’ljallanmagan bo’lishi mumkin. Bunday hollarda foydalanuvchi
kerakli dasturni o’zi tuzadi. Yangi dasturni tuzish uchun qaysidir
dasturlashtirish tizimi ishlatiladi. IBM PC kompyuterlarida ko’pincha SI, SI++,
Paskal va Beysik tillari asosida yaratilgan TURBO C, TURBO C++, TURBO
PASCAL, MICROSOFT C, MICROSOFT BASIC dasturlash tizimlari ishlatiladi.
Foydalanuvchi kompyuter bilan paketli hamda dialogli usullarda o’zaro
xamkorlik qilishlari mumkin. Paketli usul iqtisodiy vazifalarni yechishni
markazlashtirilgan holda tashkil qilishda eng keng tarqalgan turi. Paketli
usulda hisoblash jarayonini tashkil qilish foydalanuvchining EHMga kirishisiz
qurilgan. Uning vazifasi vazifalar paketi bo’yicha dastlabki ma'lumotlarni
tayyorlash va EHM uchun ishlab chiqarishga vazifalar, dasturlar va meyoriyma'lumotnomaviy
ma'lumotlarga ega bo’lgan ishlab chiqarish markaziga
uzatish bilan cheklangan. Foydalanuvchi va EHM o’zaro hamkorligining
dialogli usuli insonni axborotlarni EHMda ishlab chikarish jarayoniga tezkor
aralashishi uchun imkoniyat yaratadi. Dialog tizimining foydalanish tarifi
quyidagi talablarni qondirishi kerak:
Foydalanuvchining tizimga osonlik bilan moslashishi;
Hisoblash, mantiqiy tadbirlar va atamalarning bir xilligi;
Foydalanuvchi videoterminal ekrani yoki bosib chikaruvchi qurilmaga
EHMdan yordam olish payti yoki javob harakatlarnii o’tkazishsh zarurligini
ko’rsatish bilan chikariladigan ma'lumotla axborotlar yoki kerakli
yuriqnomalar bilan ta'minlash;
Dialoglarning qisqacha shakllaridan foydalanish;
Tizimli axborotlarni operasion tizimlar va maxsus dasturlar bilan amalga
oshiraladigan himoya vositalarining mavjudligi. Menyu, andoza, buyruk,
tabiy til dialogning tashkil qilishning keng tarkalgan turlaridir. Menyu
dialogning turi sifatida yakuniy foydalanuvchi uchun juda qulaydir. Menyu
turidagi dialogni faqat videoterminal ekraniga tizimning belgilangan
vazifasini chikarish orqali amalga oshirish mumkin. Andoza - bu, yakuniy
foydalanuvchi va EHM o’zaro hamkorligining muloqot usuli, uning har bir
qadamida tizim faqat foydalanuvchi kiruvchi axborotning formati bo’yicha
sintaktik cheklanishni qabul qiladi. Buyruq - turidagi dialog foydalanuvchi
tomonidan quyiladi. Tabiy til - dialogning shunday turiki, unda
foydalanuvchi tomonidan so’rov va javob tabiyga yaqin tilda olib boriladi.
Axborotlarni avtomatlashgan holda ishlab chikarishning tarmoqli usuli
Tarmoq - bu, hisoblash resurslarining samarali taqsimlanishni ta'minlovchi
dasturiy, texnik va kommunikasion vositalar majmui. Ochiqlilik. Zamonaviy
ShK istalgan turdagi tarmoqlar konturiga ulanish imkoniyatini ta'minlashdan
iboratdir. Resurslar. Tarmoqning ahamiyatliligi va qadrililigi unda
saqlanayotgan bilimlar, ma'lumotlar majmui va texnik vositalarni tezkor
taqdim etish yoki ishlab chikarish kobilyati bilan aniklanidi. Ishonchlilik.
Avariyali usul haqidagi tezkor xabarlar, testdan o’tkazish va dasturlimantiqiy
nazoratning yuqori ko’rsatkichini ta'minlash sifatida talqin qilinadi.
Dinamiklik. Tarmoqni foydalanuvchi suroviga javob qilish vaqtini
kamaytirishdan iborat buladi. Avtonomlik. Turli darajadagi tarmoqlar
mustakil ishlashining imkoniyati sifatida tushuniladi. Kommunikasiyalar.Ular
oldiga tarmoqning foydalanuvchi tomonidan qabul kilingan xar kanday
konfigurasiyasi bo’yicha ShKlarning anik uzaro xamkorligini ta'minlash bilan
bog’liq alohida kuyiladi. ShKning tarmoq ulanish tuzilmasi bilan
aniklanadigan topologiya tarmoqning muxim tarifi bulidi. Topologiya ikki
tur - jismoniy va mantikiyga ajratiladi. Jismoniy topologiya deganda tarmoq
tugunlari aloka kanallariga ulanishining xakikiy chizmasi, mantikiy turida esa
tugunlar urtasidagi ma'lumotlar okimlari yyonalishining tuzilmasi
tushuniladi. Bu ikki tur xamma vaqt xam mos kelavermaydi. Tarmoqlarning
bir necha topologik tuzilmalari mavjud: shinali, yulduzsimon, daraxt
kurinishidagi, doiraviy va ko’p alokali. Utkazuvchi texnologiyalarda
kanallardagi jismoniy muhit sifatida kuyidagilardan foydalaniladi:
Yassi ikki tomirli kabel;
Simlarning urilgan jufti;
Nur utkazgich va boshalar; Tarmoqni tanlash bo’yicha ishlar kuyidagilarni
nazarda tutadi:
1. Muammo soha bilan tanishish.
2. Tarmoqli operasion tizimni tanlash.
3. Apparatli karorlar bo’yicha takliflarni, jumladan: kompyuterlar bo’yicha,
kommunikasion uskunalar bo’yicha tanlash. Tarmoqni kalit ostida
yaratishga kodir malakali tizimli integrasiyalarning uch asosiy alomatini
farqlash mumkin: Birinchidan, firma tizimli tarmoqli integrayiyalash soxasida
ixtisoslashishi kerak. Ikkinchidan, firma tavsiya etilgan uskunalar va dasturli
ta'minlashning asosiy yetkazib beruvchilari bilan uzok muddatli bitimlarga
ega bo’lishi lozim. Uchinchidan, firma tarmoqlarni loyixalashtirish, o’rnatish
va kuzatish bo’yicha yetarli ish tajribasiga ega bo’lishi kerak. Zamonaviy
axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni qo’llash sohasining
kengayishi dasturiy ta'minotning (DT) jadal rivojlanishiga olib keldi. Shuni
takidlash kerakki, 1990 yilda jahon jamiyatida dasturiy ta'minotga 100 mlrd.
AKSH dollaridan ziyod mablag sarflandi. Bunda DT rivojlanishi yyonalishi
shuni ko’rsatadiki, harakatlar tendentsiyasi yiliga 20% usib bormokda.
Axborot tizimlarining DTi deganda, hisoblash texnikasi vositalari bilan
ma'lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun
dasturiy va xujjatli vositalarni jamlash tushuniladi. Dasturiy ta'minot
tomonidan bajariladigan funktsiyalarga bog’liq holda, uni ikki guruhga
bo’lish mumkin: tizimli dasturiy ta'minot va amaliy dasturiy ta'minot. Tizimli
dasturiy ta'minot kompyuterda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil
etadi va amaliy dasturlar uchun me'yordagi ish muhitini ta'minlaydi. Amaliy
DT foydalanuvchining aniq vazifalarini xal etish va umuman axborot
tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun mo’ljallangan. Tizimli DT
tarkibiga quyidagilar kiradi: - operatsion tizimlar; - servis dasturlar; -
dasturlash tillari translyatorlari; - texnik xizmat dasturlari.
4-mavzu: NetMeeting dasturi orqali axborot almashish.
Kompyuter tizimida ro’yxatga olingan har bir sub’ekt (foydalanuvchi yoki
foydalanuvchi nomidan harakatlanuvchi jarayon) bilan uni bir ma’noda
indentifikatsiyalovchi axborot bog’liq. Bu ushbu sub’ektga nom beruvchi
son yoki simvollar satri bo’lishi mumkin. Bu axborot sub’ekt indentifikatori
deb yuritiladi. Agar foydalanuvchi tarmoqda ro’yxatga olingan
indentifikatorga ega bo’lsa u legal (qonuniy), aks holda legal bo’lmagan
(noqonuniy) foydalanuvchi hisoblanadi. Kompyuter resurslaridan
foydalanishdan avval foydalanuvchi kompyuter tizimining identifikatsiya va
autentifikatsiya jarayonidan o’tishi lozim. Identifikatsiya (Identification) -
foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo’yicha aniqlash jarayoni. Bu
foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda
bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so’rovi bo’yicha
o’zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o’zining ma’lumotlar bazasida
uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma’lum
qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini
tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma)
haqiqatan aynan o’zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi.
Autentifikatsiya o’tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning
xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi taraf
ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi
tizimga o’z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum bo’lmagan axborotni
(masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi.
Identifikatsiya va autentifikatsiya sub’ektlarning (foydalanuvchilarning)
haqiqiy ekanligini aniqlash va tekshirishning o’zaro bog’langan jarayonidir.
Muayyan foydalanuvchi yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga
tizimning ruxsati aynan shularga bog’liq. Sub’ektni identifikatsiyalash va
autentifikatsiyalashdan so’ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. Avtorizatsiya
(Authorization) — subektga tizimda ma’lum vakolat va resurslarni berish
muolajasi, ya’ni avtorizatsiya sub’ekt harakati doirasini va u foydalanadigan
resurslarni belgilaydi. Agar tizim avtorizatsiyalangan shaxsni
avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli ajrata olmasa bu tizimda
axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi buzilishi mumkin. Autentifikatsiya
va avtorizatsiya muolajalari bilan foydalanuvchi harakatini ma’murlash
muolajasi uzviy bog’langan. Ma’murlash (Accounting) — foydalanuvchining
tarmoqdagi harakatini, shu jumladan, uning resurslardan foydalanishga
urinishini qayd etish. Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan
tarmoqdagi xavfsizlik xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos
reaktsiya ko’rsatish uchun juda muhimdir. Ma’lumotlarni uzatish kanallarini
himoyalashda sub’ektlarning o’zaro autentifikatsiyasi, ya’ni aloqa kanallari
orqali bog’lanadigan sub’ektlar xaqiqiyligining o’zaro tasdig’i bajarilishi
shart. Xaqiqiylikning tasdig’i odatda seans boshida, abonentlarning birbiriga
ulanish jarayonida amalga oshiriladi. ―Ulash‖ atamasi orqali - 31 -
tarmoqning ikkita sub’ekti o’rtasida mantiqiy bog’lanish tushuniladi. Ushbu
muolajaning maqsadi — ulash qonuniy sub’ekt bilan amalga
oshirilganligiga va barcha axborot mo’ljallangan manzilga borishligiga
ishonchni ta’minlashdir. O’zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun sub’ekt
tizimga turli asoslarni ko’rsatishi mumkin. Sub’ekt ko’rsatadigan asoslarga
bog’liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi kategoriyalarga bo’linishi
mumkin: - biror narsani bilish asosida. Misol sifatida parol, shaxsiy
identifikatsiya kodi PIN (Personal Identification Number) hamda ―so’rov
javob‖ xilidagi protokollarda namoyish etiluvchi maxfiy va ochiq kalitlarni
ko’rsatish mumkin; - biror narsaga egaligi asosida. Odatda bular magnit
kartalar, smart-kartalar, sertifikatlar va touch memory qurilmalari; -
qandaydir daxlsiz xarakteristikalar asosida. Ushbu kategoriya o’z tarkibiga
foydalanuvchining biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko’zining rangdor
pardasi va to’r pardasi, barmoq izlari, kaft geometriyasi va x.) asoslangan
usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va vositalar
ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki qandaydir texnikadan
foydalanishni nazoratlashda ishlatiladi. Parol — foydalanuvchi hamda uning
axborot almashinuvidagi sherigi biladigan narsa. O’zaro autentifikatsiya
uchun foydalanuvchi va uning sherigi o’rtasida parol almashinishi mumkin.
Plastik karta va smart-karta egasini autentifikatsiyasida shaxsiy
identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul hisoblanadi. PIN — kodning mahfiy
qiymati faqat karta egasiga ma’lum bo’lishi shart. Dinamik — (bir martalik)
parol - bir marta ishlatilganidan so’ng boshqa umuman ishlatilmaydigan
parol. Amalda odatda doimiy parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi
muntazam o’zgarib turuvchi qiymat ishlatiladi. ―So’rov-javob‖ tizimi -
taraflarning biri noyob va oldindan bilib bo’lmaydigan ―so’rov qiymatini
ikkinchi tarafga jo’natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi
taraf esa so’rov va sir yordamida hisoblangan javobni jo’natadi. Ikkala
tarafga bitta sir ma’lum bo’lgani sababli, birinchi taraf ikkinchi taraf javobini
to’g’riligini tekshirishi mumkin.
5-mavzu:Zamonaviy shaxsiy Kompyuterlar va ularning dasturiy
ta’minoti.
Yuqorida biz shaxsiy kompyuterlarning tuzilmasi va undagi asosiy
bloklarning funksional vazifalari xususida so‗z yuritdik. Endi IBM PC
kompyuterlari misolida bu qurilmalarning muayyan ko‗rinishlari, ya‘ni
IBM PC shaxsiy kompyuterlarining texnik ta‘minoti to‗g‗risida batafsil
to‗xtalamiz. IBM PC kompyuterlarining elektron sxemasi bir necha
moduldan, boshqacha aytganda elektron platalardan tashkil topgan
bo‗lib, bu tuzilma foydalanuvchining ixtiyoriga ko‗ra moslanuvshanlik
va ta‘mirlash ishlarini bajarishni yengillash-tirish imkoniyatlarini yaratadi.
Mikroprotsessor (Central Processing Unit (CPU)-marka-ziy protsessor).
Yuqorida aytilgandek, kompyuterning eng asosiy qurilmasi
mikroprotsessor bo‗lib, mazkur qurilmada axborotlarga ishlov
berishdagi barcha amallar hamda boshqa qurilmalarni boshqarish
ishlari bajariladi. IBM PC shaxsiy kompyuterlarida Intel firmasining
mikroprotsessorlaridan tash-qari u bilan turdosh bo‗lgan boshqa (AMD,
Cyrix, IBM va b.) firmalarning mikroprotsessorlari ham ishlatilmoqda.
Mikropro-tsessorlarning asosiy ko‗rsatkichi amallarni bajarish tezligidir.
Bu tezlik mikroprotsessorning takt chastotasi orqali aniqlanadi. Takt
chastota megagers (MHz) yoki zamonaviy kompyuterlarda gigagers
(GHz)larda o‗lchanadi. Mikroprotsessor biror-bir amalni (masalan,
qo‗shuv yoki ko‗paytiruv amalini) bir nechta taktda yoki boshqacha
aytganda bir necha elementar operatsiya yordamida bajarishi mumkin.
Ya‘ni, har bir amal mikroprotsessorning taktlarida bajariladigan bir
necha elementar operatsiya-lardan iborat bo‗lishi mumkin.
Mikroprotsessorning vaqt birligidagi buyruqlar impulsi soni uning takt
chastotasi deyiladi. Takt chastotasi qanchalik yuqori bo‗lsa,
mikroprotsessorning ish unumi ham shunchalik yuqori bo‗ladi. Masalan,
850 MHz takt chastotaga ega bo‗lgan mikroprotsessor 1 sekundda 850
million elementar amal bajarar ekan. Yoki 3 GHz takt chastotali mikroprotsessor
1 sekundda 3 mlrd. elementar operatsiya bajarar ekan.
Bugungi kunda ko‗p yadroviy protsessorlardan, ya‘ni bir korpusda (bir
yoki bir nechta kristallarda) bir nechta protsessor yadrosi jamlangan
protsesorlardan foydalanilmoqda. Protsessor-larning ikki yadroligi
tushunchasi mantiqiy va jismoniy yadro mavjudligini nazarda tutadi,
masalan Intel Core Duo ikki yadroli protsessori bitta jismoniy, biroq ikki
mantiqiy yadroga bo‗lingan yadrodan iborat. Intel Core 2 Duo
protsessori ikki jismoniy yadrodan iborat, bu ishni anchayin tezlashtiradi.
2007 yildan boshlab bir kristallda jamlangan to‗rt yadroli protsessorlar
ishlab chiqarilmoqda, avval ular AMD Quad-Core Opteron serverlari
uchun mo‗ljallangan edi, keyinchalik, AMD Quad-Core Phenom shaxsiy
kompyuterlar uchun takomillashtirildi. Hozir ikki va to‗rt yadroli
protsessorlar, xususan Intel Core 2 Duo protsessorlari keng
tarqalmoqda. 2006-yildan Intel Core 2 Quad to‗rt yadroli protsessor
ishlab chiqarilmoqda. Yaqin 10–20-yil ichida, texnologik jarayon ishlab
chiqarish-ning jismoniy chegarasiga yetib borishi bois, protsessorlarning
moddiy qismi o‗zgarib ketsa kerak. Balki kvant yoki molekular
protsessorlar barpo etilar. Kvant protsessorlari kvant effektlariga
asoslangan bo‗lishi nazarda tutilgan. Bugungi kunda kvant
protsessorlarining ishchi tajribaviy turlarini ishlab chiqarish ustida
faoliyat olib borilmoqda. Tizimli plata (Mother Board – “Ona plata”).
Tizimli plata kompyuterning asosiy platformasi bo‗lib, boshqa elektron
qurilmalar: mikroprotsessor, tezkor xotira, tizimli shina, BIOS va boshqa
qurilmalarning adapter (kontroller)lari ana shu platformaga o‗rnatiladi.
Hozirgi vaqtda ba‘zi qurilmalarning adapterlari (videoadapter, tovush
adapter va h.k.) tizimli plataning tuzilmasida yaratilmoqda. Bular
integrallashgan tizimli platalar deb yuritiladi. Shaxsiy kompyuter uchun
tizimli plataning o‗lchovlarini, korpusga mahkamlanish joyini, tizimli
platadagi interfeys shinalar, kiritish/chiqarish portlari, markaziy
protsessor soketi, tezkor xotira uchun slotlar joylanishini hamda
oziqlanish blokini ulab qo‗yish qismini belgilovchi standartga tizimli
plataning form-faktori deyiladi. Zamonaviy form-faktorlar – ATX;
microATX; Flex-ATX; NLX; WTX, CEB kabi form faktorlardir. Yangi joriy
qilinayotgan form-faktorlar qatoriga Mini-ITX; Nano-ITX; Pico-ITX; BTX,
MicroBTX; PicoBTX larni kiritish mumkin. Xotira turlari. Shaxsiy
kompyuterlarda xotiraning bir necha ko‗rinishlaridan foydalaniladi.
Quyida ularning turlari ustida to‗xtalib o‗tamiz. Tezkor xotira (Random
Access memory (RAM) – ixtiyoriy kirish imkoniyatiga ega bo‗lgan
xotira). Kompyuterning eng muhim elementlaridan biri tezkor xotira
hisoblanib, unda kompyuterning ishlash jarayonida bevosita kerak
bo‗ladigan ma‘lumotlar (dasturlar va berilganlar) saqlanadi.
Kompyuterning ish unumi (tezligi) ma‘lum ma‘noda tezkor xotiraning
hajmiga bevosita bog‗liq bo‗ladi. Tezkor xotiraning axborot sig‗imi
yetarli bo‗lmasa, dasturlar sekin bajariladi yoki ba‘zilari umuman
bajarilmaydi. Shuning uchun tezkor xotiraning hajmini tanlashda
kompyuterda bajariladigan dasturlarning talablaridan kelib chiqish
maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy kompyuterlarga
axborot sig‗imi 512 Mbayt, 1 Gbayt, hatto, 2 Gbayt va undan ortiq
bo‗lgan tezkor xotiralar o‗rnatilmoqda. Zamonaviy kompterlarda DDR
(Double Data Rate – ma‘lumotlarni uzatish tezligi ikki marta oshirilgan
xotira), DDR2 (DDR xotiraning ikkinchi avlodi) va hali yakuniy tarzda
qabul qilinmagan, biroq tajriba tarzda foydalanilayotgan DDR3
(ma‘lumotlarni uch kanallik tartibda uzatuvchi xotira) o‗rnatilmoqda.
Kesh (Cache) xotira. hozigi vaqtda zamonaviy kompyu-terlarning ishini
tezlashtirish maqsadida tezkor xotira va protsessor orasida bufer
vazifasini bajaruvchi tez ishlaydigan kesh xotira o‘rnatilmoqda. Uning
asosiy vazifasi tezkor xotira-dagi ko‘p murojaat qilinadigan
ma’lumotlarning nusxalarini saqlab, kerak bo‘lganda mikroprotsessor
tezkor xotiraga muro-jaat qilmasdan ularni bevosita kesh xotiradan
oladi. Buning natijasida ma’lumot qidirishga ketadigan vaqt ancha
qisqaradi va kompyuterning ishi tezlashadi. Kompyuterlarning so‘nggi
tur-larida kesh xotira mikroprotsessorning o‘ziga o‘rnatilmoqda. Odatda
kesh xotiraning axborot sig‘imi 256 Kbayt yoki 512 Kbaytni tashkil etadi.
1-, 2-, 3- pog‗onadagi KESHlar mavjud. 1-pog‗onadagi Kesh eng kichik
latent darajasiga (kirish vaqti)ga ega, biroq uning o‗lchami juda
kichikdir, undan tashqari bunday keshlar ko‗p portli qilib ishlangan. 2-
pog‗onadagi Kesh xotiraning latentlik darajasi yuqoriroq hamda katta
o‗lchamda yasalishi mumkin. 3-pog‗onadagi Kesh hajmi bo‗yicha eng
kattasi hisob-lanadi, biroq juda sekin, lekin tezkor xotiradan ancha tez
ishlaydi. BIOS xotira (Read onli memory(ROM) – faqat o‘qish uchun
xotira) – IBM PC kompyuterlarida doimiy xotira vazifasini bajarib, unga
ma’lumotlar kompyuter yaratilishida o‘rnatib qo‘yiladi va keyinchalik bu
ma’lumotlarni dasturlar yordamida faqat o‘qish imkoniyati mavjud
bo‘lib, ularni o‘zgartirish mumkin emas. Xususan, BIOSda kompyuter
ishga tushirilganda operatsion tizimni yuklovchi dastur ham saqlanadi.
Tizimli plata BIOSning asosiy vazifasi – tizimli plataga ulangan
qurilmalarni kompyuter yoqilishi bilan initsializatsiya qilish (aniqlash)dir.
BIOS qurilmalarning ishga yaroqligini tekshiradi, ishlash parametrlarini
(masalan, markaziy protsessor shinasining chastotasini) belgilaydi,
shundan keyingina opera-tsion tizim yuklatuvchisini topib, boshqaruvni
operatsion tizimga uzatadi. Operatsion tizim esa, boshida BIOS berilgan
parametr-larni o‗zgartirishi mumkin. Ba‘zi BIOS turlari operatsion
tizimni USB i IEEE 1394 kabi interfeyslar orqali yuklashga ham imkon
beradi. BIOS xotiralar tarmoq orqali ham yuklash ishlarini amalga
oshirishi mumkin. Shunigdek, BIOS servis amallarning minimal
to‗plamini o‗z ichiga oladi (masalan, ekranga xabar chiqarish yoki
klaviatura belgilarini qabul qilib olish), uning nomi aynan shu
amalllardan kelib chiqqan Basic Input-Output System – kiritish
chiqarishning asosiy tizimi. Ba‘zi BIOSlarda qo‗shimcha amallar
(masalan, audio-CD yoki DVD-disklardan ma‘lumotni yuklash) yoki ichki
kiritilgan (vstroyennыy) ish muhitini (masalan, Basic tili interpretatorini)
quvvatlab turish bajariladi Videoxotira. Videoxotira odatda
videoadapterga o‗rna-tilgan bo‗lib, unda monitor ekraniga chiqarilishi
lozim bo‗lgan axborot saqlanadi. Tashqi xotiraning turlari. Qattiq
diskdagi xotira. Bu qurilmaning nomini ―Vinchester‖ yoki qisqacha
qattiq disk (Hard disk driver (HDD) – qattiq diskdan o‗qish-yozish
qurilmasi) deb yuritishadi. Unda foydalanuvchining doimiy saqlanishi
lozim bo‗lgan ma‘lumotlari, operatsion tizim va, umuman,
kompyuterning barcha dasturiy ta‘minotlari saqlanadi. Bu qurilma
barcha axborot saqlash qurilmalari ichida (tezkor xotirani hisobga
olmagan holda) eng yuqori axborot almashinish tezligiga ega. Uning
asosiy xarakteristikasi axborot sig‗imidir. Bugungi kunda qattiq disk
tobora takomillashib bormoqda. 2006-yilda ―aralash‖ qattiq disklar,
ya‘ni flesh-xotira blokiga ega disklarni ishlab chiqarish boshlandi.
Keyinchalik Hitachi 1 TB hajmga ega disk ishlab chiqardi, 2008-yilga
kelib, Seagate Technology LLC 1,5 terabayt (Tbayt) hajmga ega, 2009-
yilda esa, yangi plastinalar vositasida 2 Tbaytlik vinchester yaratildi. Shu
yilda Western Digital kompaniyasi 2 terabayt hajmli qattiq disklar ishlab
chiqarishni yo‗lga qo‗ydi. Kompakt disklar (Compact Disk-CD).
Hozirgi vaqtda axborot tashish vositasi sifatida kompakt disklardan
keng foydalanilmoqda. Kompakt diskning axborot sig‘imi katta bo‘lgani
uchun unga multimediali, grafik axborotlar, kompyuterning dasturiy
ta’minoti va boshqa katta hajmga ega bo‘lgan ma’lumotlar yoziladi.
Kompakt disklar uch turga bo‘linadi. Birinchisi, faqat o‘qish uchun.
Bunday kompakt disk (SD)larga axborot ularni ishlab chiqarish
jarayonida yoziladi va undagi axborot faqat o‘qish uchun mo‘ljallangan
bo‘ladi. Ya’ni uning ustiga yangi ma’lumotlar yozib bo‘lmaydi. Ikkinchi
turdagi kompakt disklar SD-R deb nomlanib, ularga bir marotaba
axborot yozish mumkin. Uchinchi turdagi kompakt disklarga mavjud
ma’lumot ustidan qayta yozish mumkin. Bunday kompakt disklar CDRW
deb yuritiladi. Turidan qat’iy nazar kompakt disklarning axborot
sig‘imi 640-700 Mbaytni tashkil etadi. Kompakt disklardan axborot
o‘qish qurilmasi SD-ROM yoki CDD (Compact Disk Driver) deyiladi. SDROMlar
axborot o‘qish tezligi bilan xarakterlanadi. Bir birlik axborot
o‘qish tezligi sifatida sekundiga 150 Kbayt axborot o‘qish qabul qilingan
bo‘lib, qolganlari shunga karrali qilib olinadi. Masalan, 4 karrali (4x)
tezlikka ega bo‘lgan SD-ROM bir sekundda 150x4=600 Kbayt axborot
o‘qiydi. 52x (52 karrali) SD-ROMning o‘qish tezligi 7800 Kbayt/sek.
Hozirgi vaqtda SD disklardan axborot o‘qish bilan birga, unga
ma’lumotlar yozish imkoniyatiga ega bo‘lgan qurilmalar paydo bo‘ldi.
Bu qurilmalar CD RW deb yuritiladi. CD RW qurilmasi uch xil tezlikka
ega bo‘ladi: o‘qish, qayta yozish va yozish tezliklari. Qayta yozish
deganda CD RW diskiga axborot ustidan qayta yozish tushuniladi.
Yozish deganda CD R diskiga axborot yozish tushuniladi. Bu tezliklar
ham yuqoridagidek tezlik birligiga nisbatan karrali ko‘rinishda bo‘lib,
ketma-ket yoziladi. Masalan, CD RW qurilmasining tezligi CD RW
52x32x44 ko‘rinishda yozilgan bo‘lsa, uning axborot o‘qish tezligi 52
karrali bo‘lib, qayta yozish tezligi 32 va yozish tezligi 44 karralidir.
DVD disklar (Digital Versatile Disk – universal raqamli disk). Tashqi
ko‘rinishidan DVD disklar CD disklardan farq qilmaydi. CD disklardan
farqli o‘laroq DVD disklar katta hajmdagi axborot sig‘imiga ega bo‘lish
bilan birga, ularga axborot, ya’ni yangi texnologiya – DVD formatda
yoziladi. DVD disklarning axborot sig‘imi turiga qarab quyidagicha
bo‘lishi mumkin: DVD-5 – bir tomon, bir sathli hajmi 4,7 Gbayt;
DVD-9 – bir tomon, ikki sath hajmi 8,5 Gbayt; DVD-10 – ikki tomon, bir
sathli hajmi 9,4 Gbayt; DVD-14 – ikki tomonli disk bir tomonida bitta
va ikkinchi tomonida – ikkita sath hajmi 13,24 Gbayt; DVD-18 – ikki
tomonli, ikkita sathli hajmi 17 Gbayt. DVD disklardan o‘qish qurilmasi
DVD-ROM deyiladi va uning tezligi ham SD-ROMnikiga o‘xshash tezlik
birligiga nisbatan karrali bo‘ladi. Flesh (Flash) xotira. Bu energiyaga
bog‘liq bo‘lmagan, yozish va o‘qish imkoniyatlari mavjud bo‘lgan
ixcham xotira turi hisoblanadi. Flesh xotiradagi axborot ishonchli va
uzoq muddat saqlanishi mumkin. Flesh xotira bilan axborot almashinish
kompyuterning USB porti orqali amalga oshiriladi. Flesh xotiraning
axborot sig‘imi 1–2 Gbayt va undan ortiq bo‘lishi ham mumkin. 2005-
yilda Toshiba va SanDisk birinchi marta 1 Gbayt hajmli chipni taqdim
etdi. 2006-yilda Samsung 8 Gbayt flesh xotira yaratgani haqida ma‘lum
qildi, Bu chiplar 2009-yildan boshlab keng ishlab chiqarishga joriy
qilindi. Hajmni ko‗paytirish uchun qurilmalarda bir nechta chipni
birlashtirgan massivlardan foyda-lanib kelinmoqda. Bugungi kunda
asosan 1 Gbaytdan 64 Gbaytgacha hajmgacha bo‗lgan flesh kartalardan
foydalanib kelinmoqda. Eng katta hajmdagi USB qurilma 1 Tbayt
hajmga ega. Klaviatura. Klaviaturadan kompyuterga axborot kiritish
uchun foydalaniladi. Klaviaturada lotin va kirilcha harflar, raqamlar,
tinish belgilar, maxsus belgilar, matematik amallar belgilari tugmachalari
bilan birga kompyuterga buyruqlar kiritish uchun funksional hamda
boshqarish tugmachalari ham mavjud. So‘nggi chiqarilayotgan
klaviaturalarda multimedia vositalaridan va boshqa ko‘p ishlatiladigan
dasturlardan foydalanishni osonlashtiruvchi maxsus tugmachalar ham
mavjud bo‘lib, ularni multimediali klaviaturalar deb ataladi. Sichqon.
Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturlar bilan ishla-ganda albatta
sichqondan foydalaniladi. Sichqon – qo‘lning kaftiga sig‘adigan ikkita
tugmachali moslama bo‘lib, uning yordamida kompyuter ekranidagi
obyektlar ustida turli xil manipulyatsiyalarni bajarish, tugmachlari
yordamida signallar kiritish mumkin. Bu qurilmaning sichqon deyilishiga
sabab, u kulrang bo‘lib, uning kompyuterga ulangan simi sichqonning
dumini eslatadi. Sichqonni tekislikda harakat qildirganda uning
ko‘rsatkichi ekran bo‘ylab mos ravishda harakat qiladi. Hozirgi vaqtda
mexanik (sharikli) sichqonlar o‘rnini optik sinchqonlar egallamoqda.
Oxirgi yillarda optik sichqonchalarning yarimo‗tkazgichli lazerdan
foydalanuvchi yangi, yanada takomillashtirilgan turi yaratildi. Undan
tashqari induksion sichqonchalar mavjud. Induktsion sichqonchalar
grafik planshet qoidasiga asosan ishlaydigan gilamchalardan
foydalanadi yoki grafik planshet tarkibiga kiradi. Induksion sichqoncha
katta aniqlik bilan ishlaydi. U simsiz ham bo‗lishi mumkin va induksion
oziqlanishga ega. Demak, oddiy simsiz sichqonchalardan farqliroq
akkumulyator talab etmaydi. Sichqonchalarning yana bir turi inersion
sichqoncha. Ular akselerometr deb nomlanuvchi maxsus asbob
yordamida sichqonchaning o‗qlar bo‗yicha siljishini belgilaydi. Aksariyat
hollarda mazkur sichqonchalar simsiz bo‗ladi hamda harakatlar
detektorini vaqtinchalik o‗chirib turuvchi tugmachaga ega. U ishga
tushirilganda sichqoncha ko‗rsatkichga ta‘sir etmagan holda harakat
qilishi mumkin. Giroskopik sichqoncha – uni faqat tekislikda emas, balki
fazoda ham harakatlantirish mumkin. Uni stoldan olib, havoda qo‗lingiz
bilan harakatlantirish mumkin. Skaner. Skaner qurilmasi qog‗ozdagi
matn, grafik, chizma-lar ko‗rinishidagi axborotni kompyuterga kiritish
uchun xizmat qiladi. Skanerlar quyidagi turlarda ishlab chiqariladi:
Planshet skanerlar – skanerlarning eng keng tarqalgan turidir, chunki u
foydalanuvchi uchun maksimal darajada qulaylik yaratadi – yuqori sifat
va skanerlashning yaxshi tezligini ta‘minlab beradi. Qog‗oz tortuvchi
skanerlar – qog‗oz tirkashga kiritilib, roliklar yordamida skaner ichidagi
lampa oldidan tortib o‗tiladi. Aksariyat modellar avtomatik uzatish
qurilmasiga ega, shu bois, unda katta hajmdagi hujjatlarni tez skaner
qilish mumkin. Planetar skaner – kitoblarni yoki tez shikastlanuvchi
hujjatlarni skaner qilish uchun mo‗ljallangan, chunki skanerlash
jarayonida skaner qilinayotgan obyektlarga umuman tegilmaydi. Kitob
skanerlari – bu skanerlarda jarayon ustki tomondan amalga oshiriladi,
siz faqat kitobni o‗qigandek, uni varaqlab tursangiz bas. Zamonaviy
kitob skanerlaridan foydalanilgan holda o‗nlab kitoblar va hujjatlarni
qisqa vaqtda elektron holatga o‗girish mumkin. Kitob skanerlarida
motorlashgan beshik sifat uskuna va boshqarish uchun oyoq pedalidan
foydalanilsa, operatorning ishi yanada yengillashadi. Kitob skanerlarida
ishlatiladigan dasturiy ta‘minot mavjud defektlarni bartaraf etish,
kitobning buklangan joyini tekislab ketish imkoniyatini beradi. Bugungi
kunda asosan 600 dpi imkoniyat darajasiga ega skanerlardan
foydalaniladi. Bu imkoniyatni oshirish yanada takomillashtirilgan optik
uskunalarni ishlatishni taqozo etadi. Monitorlar. Kompyuter monitori
ekranga matnli va grafik axborotni chiqarish uchun mo‗ljallangan
bo‗lib, bu tasvirlarni kompyuterning videokontrolleri shakllantirib
beradi. Foydala-nuvchi kompyuterdan ma‘lumotni aksariyat hollarda
monitordan oladi. Monitorlar tasvirlarni asosan elektron-nurli trubkali
kines-kop yordamida shakllantiradi. Hozirgi vaqtda suyuq kristalli yupqa
(LCD) monitorlardan ham foydalanilmoqda. Bunday monitorlar avvallari
faqat ixcham ko‗chma (Noutbuk) kompyuterlarda qo‗llanilgan bo‗lsa,
hozirga kelib ularni kompyuterlarning istalgan turiga qo‗yish mumkin
bo‗lib qoldi. Hozirgi vaqtda asosan rangli monitorlardan foydalaniladi.
Monoxrom (ikki rangli) monitorlardan maxsus elektron qurilmalarda va
zarur holatlardagina foydalaniladi. Monitorlarning asosiy
parametrlaridan biri diagonal o‘lchami bo‘lib, uni dyuymlarda keltiriladi.
Hozirgi vaqtda 15 dyuym (15’’) dan 21 dyuymgacha o‘lchamdagi
monitorlar mavjud. Oddiy foydalanuvchilar uchun 17 dyuymli
monitorlarda ishlash yetarli bo‘lsa, nashriyot va konstruktorlik ishlarini
bajarishda qimmat bo‘lishiga qaramasdan 21 dyuymli monitor-lardan
foydalanish zaruriyati mavjud. Monitorning ikkinchi parametri bir xil
rang lyuminafor (rang beruvchi) nuqtalari markazi orasidagi masofa
bo‘lib, bu masofa qanchalik kichkina bo‘lsa, tasvir shunchalik ravshan
bo‘ladi. Sifatli monitorlarda bu masofa 0,21–0,26 mm, o‘rta klassdagi
monitorlarda 0,28 mm va past sifatli monitorlarda 0,31–0,39 mm
oralig‘ida bo‘ladi. Monitorlarning sifatini belgilovchi parametrlardan
yana biri uning imkoniyat darajasi bo‘lib, u ekrandagi tasvirni shakllantiruvchi
gorizontal va vertikal nuqtalar soni bilan aniqlanadi. Masalan,
oddiy 15 dyuymli monitorlarda imkoniyat darajasi 1024x768, ya’ni
gorizontali bo‘yicha 1024 ta va vertikali bo‘yicha 768 ta nuqta bo‘lishi, 17
dyuymli monitorlarning imkoniyat darajasi 1280x1024 bo‘lishi, 21
dyuymli monitorlarda 1600x1200 bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
Aksariyat grafik axborotlar bilan ishlovchilarga imkoniyat darajasi yuqori
monitorlardan va videokontrolleri kuchli bo‘lgan kompyuter-lardan
foydalanish tavsiya etiladi.
6-mavzu:Operatsion tizim.Operatsion tizim (OS)-atamalar va ta’riflar.
Operatsion sistema-kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanuvchi
shunday bir dasturki, bu dastur foydalanuvchiga EHM bilan muloqot
qilish vositasi bo'lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini
boshqarish imkonini beradi. Operatsion sistema yordamida tezkor
xotiradan foydalanish, disklardagi axborotlarni o'qish yoki axborotlarni
disklarga yoyish, amaliy dasturlarni ishga tushirish va shu kabi turli
ishlarni amalga oshirish mumkin. Operatsion sistemaga ehtiyoj
borligining asosiy sababi- undagi dasturlarsiz bu kabi ishlarni bajarish
uchun quyi bosqichdagi yuzlab yoki minglab elementar amallarni
bajarishga to'g'ri keladi. Operatsion sistemaning asosiy vazifasifoydalanuvchini
uning bajarishi va umuman bilishi ham kerak
bo'lmagan ana shu zerikarli hamda juda murakkab ishlardan xolis etish,
kompyuter bilan muloqot qilishda qulayliklar yaratishdir. Bundan
tashqari, operatsion sistema fayllarni ko'chirish yoki bosmaga chiqarish,
kerakli dasturlarni tezkor xotiraga yuklab ishga tushirish va boshqaruvni
ularga uzatish, operativ xotirani dastur ishi so'ngida bo'shatib,
boshqaruvni yana o'ziga olish kabi ishlarni ham bajaradi. 13
Foydalanuvchi interfeyslari tushunchasi. MS DOSning buyruqlarini
EHMga kiritish ko'p mehnat, vaqt va kuch talab qilishi sababli MS DOS
buyruqlaridan oson va samarali DOS qatlamlari yaratilgan bo'lib, ularga
misol tariqasida Norton commander, Microsoft Windows, PS Tools
Deluxe, Far va boshqalarni keltirish mumkin. Grafik interfeyslari
tushunchasi. Kompyuterning texnik va dasturli ta'minotining
rivojlanganligi hujjatlarni tahrir qilish sistemasida turli xil rasm, surat va
chizmalarni qayta ishlash imkoniyatini yaratdi. Grafik interfeys-turli
ko'rinishdagi grafik ob'ektlar (papkalar, turli ko'rinishdagi fayllar) va bu
ob'ektlar bilan ishlash uslublari majmui. Grafik interfeyslarning
afzalliklari shundan iboratki, bunda har bir ob'ekt tegishli belgiga ega,
uning ko'rgazmaliligi va muomala uchun soddaligidadir. 1. Grafik
interfeys ishini tashkil etish jihatlari. Ob'ektning belgilanishi-ob'ekt nomi
va nishoni. WINDOWS ekrani elementlari; ishchi stoli, masalalar панельi,
"Ishga tushirish" панельi. Ishchi stoli-bu ekranning asosiy qismi, unda
fayl va papkalar kabi muhim ob'ektlar joylashgan. "Мойкомпьютер",
"Сетевоеокружение", "Карзина", "Internet", "Portfel" ish stolidagi
asosiy ob'ektlar bilan tanishib chiqamiz. Masalan: "Мойкомпьютер"-
tashqi xotira qurilmasi bilan ishlash (disk va diskyurituvchilar bilan)
hamda kompyuter parametrlarini sozlash imkonini beradi.
"Сетевоеокружение"-bu lokal hisoblash tarmog'iga ulangan
kompyuterlar bilan ishlash, shu bilan birga o'zaro axborot uzatishga
ko'maklashadi. "Карзина"- o'chirilgan ob'ektlarni saqlash uchun maxsus
papka. "Internet" (Internet Explorer)-Internet global axborot tarmoqlari
ishi uchun dasturlar. 1-rasm.Ishchi stoli. 14 Windows ishchi stoli.
Kontekst menyu-belgilangan ob'ekt ustida bajarilishi mumkin bo'lgan
harakatlar ro'yxati. Har qanday ob'ektning kontekst menyusini chaqirish
uchun klaviatura maxsus tugmachasi yoki "sichqoncha"ning o'ng
tugmasini bosish kifoya. Ishchi stolining kontekst menyusini chaqirish
"sichqoncha"ning o'ng tugmasini stol tekisligida harakatlantirmoq bilan
amalga oshiriladi. Ishchi stoli kontekst menyusi buyruqlari tafsiloti: -
tartiblash (ishchi stolida nom, tur, o'lchov, sana, avtomatik tartiblashni
o'rnatish bilan saralash); -belgini o'rnatish (tasodifan surilib qolgan
belgilarni o'zaro teng oraliqqa qo'yish); -hosil qilish (ishchi stolida fayl
va papkalar hosil qilish); -xususiyat (ishchi stoli parametrlarini sozlash).
Ob'ektning kontekst menyusini chaqirish- "sichqoncha"ning o'ng
tugmasini belgi bo'yicha qimirlatish bilan amalga oshadi. Ob'ektning
kontekst menyusi va asosiy buyruqlarining tafsiloti: -ochish (ob'ektni
ochish); -nusxalash (ob'ektni nusxalash yoki ko'chirish uchun kompyuter
xotirasining maxsus bo'lagi); -qirqish (ob'ektni navbatdagi ko'chirish
uchun buferda saqlash); -qayta nomlash (ob'ekt nomini o'zgartirish); -
chetlatish ("Savatcha"ga ob'ektni tushirish); -xususiyat (ob'ekt xususiyati
parametrlarini ko'rish va o'zgartirish). WINDOWS operatsion
sistemasining "Пуск" menyusidan foydalanish. 1."Пуск" menyusi
buyruqlari va ularning qo'llanishi. "Пуск" menyusini chaqirish uchun
"sichqoncha"ni chap tugmasi bosiladi yoki klaviaturadagi maxsus
tugmalardan foydalaniladi. 2- rasm.Windows OS ning bosh menyusi.
"Пуск" menyu quyidagi elementlardan tashkil topadi: -dasturlar
menyusi-kompyuterdagi dasturlarni bir zumda ishga tushirishga xizmat
qiladi; 15 -hujjatlar menyusi-hujjatlar ro'yxatini saqlash; -sozlash
menyusi-sistema, printer, masalalar панельi parametrlarini sozlaydi; -
izlash menyusi - fayl va papkalar, lokal tarmoqdagi kompyuterlarni
qidirish; -ma'lumotlar menyusi - WINDOWS operatsion sistemasining
ma'lumotlar sistemasini chaqirish; -bajarish menyusi-buyruqlar satri
bilan dasturni ishga tushirish yoki papkani ochish; -ishni yakunlash
menyusi-kompyuterni o'chirish yoki qayta yuklash. 2. Ma'lumotlar
sistemasini ochish uchun „Пуск“menyudan ma'lumotlar buyrug'i
tanlanib, "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish bilan amalga
oshiriladi. Ma'lumotlar sistemasi oynasida uchta zakladka (xatcho'p)
mavjud. 1-xatcho'p - "Bo'limlar" (ma'lumotlar sistemasidagi bo'limlar
ro'yxatini ko'rish). Bo'limlarni ochish, tanlangan mavzu bo'yicha
axborotlarni ko'rish. 2-xatcho'p-"Mazmuni bo'yicha" (ma'lumotlar
sistemasidagi maqolalar ro'yxatini alfavit tartibida chiqarish).
7-Mavzu:-Operatsion tizim va uning qobig’I ostida ishlovchi dasturlar
bilan ishlash.
Kompterdagi dasturlarni tezda ishga tushirib yuborish uchun "Standart"
dasturlar guruhi ko'p qo'llaniladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: -
PAINT grafik muharriri-rasm mazmunidagi fayllarni ko'rish, hosil qilish
va tahrirlash uchun qo'llaniladi; -Word Pad matn muharriri-kichik
hajmdagi hujjatlarni terish, tahrir qilishda ishlatiladi; -kalkulyatorarifmetik
hisoblashlar uchun (oddiy, muhandislik rejimida); -blОкноtmatn
muharririga sodda va qulay murojaat qilish (ko'p hollarda kichik
hujjatlar) uchun ishlatiladi. 2. Hujjatlar menyusi. Hujjatni ishga tushirish
uchun hujjat nomi yozilgan yozuv ustida "sichqoncha"ning chap
tugmasini bosish kerak. "Sozlash" menyusi uchta elementlardan iborat:
a)Boshqarish панельi-sistemalar панельini sozlash, dasturlar va
kompyuterni avtomatik ishga tushirish yoki to'xtatish; b)Printerlarkompyuterga
ulangan printerni avtomatik o'rnatish yoki sozlash;
c)Masalalar панельi-masalalar панельi parametrini sozlash,
„Пуск“menyuga yangi dastur qo'shish yoki olib tashlash. "Hujjatlar"
menyusidan hujjatlarni o'chirib tashlash. Kerakli punktni ishga tushirish
uchun "Sozlash" menyusi elementiga mos ravishda "sichqoncha"ning
chap tugmachasidan foydalanish lozim. Boshqarish панельi quyidagi
elementlardan tashkil topgan: -o'rnatish-dasturlarni o'chirish-yangi
dasturlarni avtomatik "Dasturlar" menyusiga kiritish yoki o'chirish; -
yangi qurilmalarni o'rnatish-kompyuterga ulangan yangi qurilmalarni
avtomatik sozlash; -sana-vaqt-yangi kun va vaqtni kiritish; -ekran (ishchi
stoli kontekst menyusi kabi); 16 -klaviatura-klaviatura parametrlarini
sozlash (belgilarni qaytarilish tezligi va klaviaturaga bog'liq boshqa
yumushlar) -"sichqoncha" - "sichqoncha" manipulyatorining parametrini
sozlash ("sichqoncha"ga bog'liq turli yumushlar); -tarmoq -
kompyuter tarmog'ining ishini sozlash; -parollar-WINDOWS 9x
operatsion sistemaga kirish uchun yangi parolni kiritish, jumladan
tarmoq uchun ham. -printerlar ("sozlash"dagi kabi); -til va standartlarberilgan
mintaqaga oid turli ma'lumotlar; -sistema-kompyuter
qurilmalari ishini ayni vaqtda bexato ishlayotganini ko'rsatadi. „Найти“
menyusi. "Dasturlarni bajarish" menyusi. „Завершение работы“menyusi
elementlari xaqida batafsil tushuntirish. Ular bilan ishlash ko'nikmalari. 1.
„Найти“ menyusi quyidagi asosiy elementlarini o'z ichiga oladi. -Papka
va fayllar-fayllar va papkalarni ko'rsatilgan disk yoki disketdan izlash; -
Tarmoqda kerakli-kompyuterni kompyuter tarmog'idan izlash. a) Papka
va fayllar-“Найти“ menyusidan "ishga tushirish" menyusi tanlanib, papka
va fayllar ustiga olib borilib "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi.
"Мой компьютер"ni ishga tushirish uchun "sichqoncha" yordamida
kursorni "Moy kompyuter" yozuviga olib kelib, chap tugmasini bosish
kifoya. Ishga tushirish dastur buyruqlari-papka yoki hujjat dasturlarini
ochish; -"ishga tushirish" menyusini ishlatish uchun "sichqoncha"ning
chap tugmasini bosish kerak; -"ochish" satri bo'ylab fayl yoki papkaga
yo'l ko'rsatish kerak. Agar kerakli yo'l noma'lum bo'lsa, "obzor" tugmasi
yordamida avtomatik ravishda ob'ekt uchun kerakli yo'l topiladi; -
papkalarni ochish yoki dasturlarni ishga tushirish "OK" tugmasini bosish
bilan bajariladi. 2. „Завершение работы“ buyruqlari. Ushbu dasturni
ishlatish uchun „Пуск“ menyudan „Завершение работы“ buyrug'i
tanlanadi. „Завершение работы“ buyrug'i oynasida ishni tugallashning
to'rt rejimi bor: -kompyuterni o'chirish-kompyuter ishini to'liq
yakunlash, foydalanuvchi ishlayotgan hamma ob'ektlarni yopish; -
kompyuterni qayta yuklash -oynalarning operatsion sistemasi bilan
saqlangan xolda qayta yuklash; -MS DOS rejimidan maxsus OS MS DOS
rejimiga o'tish; -sistemaga boshqa nom bilan o'tish-OSga boshqa
foydalanuvchining o'z nomi bilan kirishi. Ishni tugatish uchun „Да“, uni
bekor qilish uchun „Нет“ tugmasi bosiladi. Masalalar панельining
„Пуск“ menyusi. „Панел задач“ ning vazifalari va ularni sozlash. „Панел
задач“da quyidagi asosiy elementlar joylashgan: -“Пуск“menyu; 17 -
klaviatura alfavitining (RuG'En) indikatori; -soat indikatori. Ishchi stolida
fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq ob'ektlar ro'yxati
shakllanadi. Kontekst menyu quyidagi buyruqlarni o'z ichiga oladi:
(oldindan ishchi stolida biron-bir ob'ektning oynasini ochib ko'ring) -
Kaskadlar-ishchi stolidagi ketma-ket o'rnatilgan oynalar; -Yuqoridan
pastga - ishchi stolidagi ustma-ust o'rnatil-gan oynalar; -o'ngdanchapga
-ishchi stolidagi chapdan o'ngga o'rnatilgan oyna. Oynalarni
tiklash uchun masalalar панельida "sichqoncha"ning o'ng tugmasini
bosish kerak. „Свойства“menyusi ikki xatcho'pdan iborat: a) masalalar
панельi parametrlari; b) „Пуск“menyu. Birinchi xatcho'p quyidagi
parametrlarni kiritish imkonini beradi: -hamma oynaning yuqorisini
o'rnatish; -bosh menyudagi kichkina belgilarni ekrandan avtomatik
yo'qotish; -soatlar-masalalar панельidan soatlar indikatorini yo'qotish.
Kerakli parametrni o'rnatish uchun "sichqoncha"ni oynaning parametr
nomi bo'ylab chap tugmasini bosish kerak, so'ng OKni "sichqoncha"
yordamida ishga tushirish kerak. Yangi dasturni qo'shish uchun
ekrandagi yo'riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo'qotish uchun
esa "yo'qotish" tugmasidan foydalaniladi. „Документы“lar menyusini
tozalash uchun "tozalash", so'ng OK dan foydalaniladi.
8-mavzu: Windows operatsion tizimining qo’shimcha imkoniyatlari.
Kompyuterda dastur ishga tushgach, ekranda fayllar ro'yxati va ular
haqidagi axborotlar yozilgan qo'sh chiziq bilan chegaralangan oynalar
paydo bo'ladi. (Aslida WINDOWS so'zi ham "oynalar" degan ma'noni
bildiradi). Oynalar to'g'ri to'rtburchak shaklda bo'ladi. Ob'ektni (fayl,
papka yoki dastur) ochish ob'ektning belgisida yoki ob'ektning kontekst
menyusidan ochish buyrug'ida "sichqoncha"ning chap tugmasini 2
marta tez bosish bilan amalga oshiriladi. 2. Oyna elementlari-ochik
ob'ektning nomini saqlovchi sarlavha o'lchovini o'zgartiruvchi va
oynalarni biriktiruvchi tugmalarni boshqarish tugmalaridan iborat.
Bunda tugmalarning yig'ishtirish, o'lchov o'zgartirish va oyna berkitish
faoliyatini ko'rsatib tasvirlab berish lozim. Oynani yig'ishtirish
operatsiyasi bilan oynalarni yopish operatsiyasi farqlarini ta'kidlab o'ting
(Birinchi holatda ob'ekt faolligicha qoladi, ikkinchisi bilan ish ham
to'xtatiladi). Masalalar панельi yordamida yoki ALT+TAB tugmasini
bosish bilan yig'ishtirilgan oynalarni tiklash ham mumkin. 3. Oyna
o'lchovlarini o'zgartirish, oyna o'lchovi o'zgartirish yo'nalishini
ko'rsatuvchi 2 yo'nalishli strelkalar paydo bo'lguncha, "sichqoncha"
kursorini oyna chegarasiga olib berishi kerak. "Sichqoncha"ning chap
tugmasini bosish va uni bosib turgan holda kursorni ko'chirib, shu
vaqtda oyna o'lchovini o'zgartirish kerak. 4. Oynani "sichqoncha"
yordamida boshqa joyga ko'chirish yo'li bilan harakatlantiriladi. Buning
uchun kursorni oyna sarlavhasi o'rtasiga olib boriladi, "sichqoncha"ning
chap tugmasi bosiladi, uni bosgan holda oyna ish stolida ko'chiriladi. 5.
Bir vaqt ichida bir necha ob'ektni, ularning har biri alohida oynada
joylashganligi, ochish imkoniyatlari haqida gapirish o'rinli. Shuni
ta'kidlash lozimki, faqat ulardan biri faol bo'lishi mumkin, vaqtning har
damida faqat bir 19 oyna bilan ish amalga oshirilishi mumkin. Bunda
faol oyna sarlavhasi to'q ranglar bilan ajratilgan bo'ladi. Oynalar orasida
ko'chish quyidagicha amalga oshiriladi: a) "Sichqoncha" tugmalarini
faoliyatsiz oyna yuqori qismida bosiladi; b) "sichqoncha" tugmalarini
masalalar панельida faoliyatsiz oyna tugmasida bosamiz; c) ALT+TAB
tugmalar kombinatsiyasi yordamida. 2. “Мойкомпьютер” obyektidan
foydalanish. Papka va fayllar bilan ishlash. “Мойкомпьютер” obyekti
tarkibining ta’rifi: “Мойкомпьютер” obyektini ochish uchun-
“sichkoncha” chap tugmasini obyekt belgisida 2 marta bosish yoki
obyektning kontekstli menyusini chakirib, “Ochish” bo’yrugini tanlash
kerak. “Мойкомпьютер” obyektida qo’yidagi asosiy obyektlar
joylashgan: -3,5 va 5,25li egiluvchan disklarning diskyurituvchi belgilari
(Kompyuterda o’rnatilgan); -bir yoki bir kancha kattik disklar belgilari; -
lazer disklarini o’chish uchun kurilmalar belgisi (agar bu kurilma
o’rnatilgan bo’lsa); -boshkaruv панельining belgisi; -printerlar belgisi.
Obyektni ochish uchun bu obyekt belgilanib, “sichkoncha”ning chap
tugmachasi 2 marta bosish bilan (o’xshash operasiyani obyektning
kontekstli menyusini chakirib xam bajarish mumkin), kattik disk (Disk C:)
yoki egiluvchan disklar (Disk A: yoki Disk B:) diskyurituvchi obyektlarning
ochilishi bu obyektlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki
usuli mavjud: -“Мойкомпьютер” obyektidan foydalanib; -Obyektning
ko’chirishdan foydalanib. a) “Мойкомпьютер” obyektini ochish,
nusxalash yoki ko’chirish kerakli fayl yoki papka obyektini ochish. b)
Papka-manbada nusxalanayotgan obyektni ajratib, keyin bevosita
papka-manba sarlavxasi ostida turgan menyuda “nusxalash” buyrugi
(obyektni nusxalash uchun) yoki “Kesish” obyektini ko’chirish uchun)
buyrugi tanlanadi. Agar diskdan diskka nusxalash talab kilinsa, unda
nusxalayotgan obyektning kontekstli menyusida “yuborish” buyrugi
tanlanadi, keyin obyekt nusxasidan yuborilayotgan disk nomi tanlanadi.
Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka
va kabul kiluvchi papkalar ochik bo’lishi kerak (buning uchun
“Мойкомпьютер” obyektidan foydalansa bo’ladi). Manba-papkasida
“sichkoncha”ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki
ko’chiriladigan obyekt ajratiladi va “sichkoncha”ning chap tugmasini
bosib turib obyekt belgisi-kabul kiluvchi-papkaga ko’chiramiz. Obyektni
yo’q qilish va qayta nomlash. Operasiya boshida yo’k kilinadigan obyekt
joylashgan papkani ochib (“Мойкомпьютер obyektidan foydalanib)
qo’yidagi uch variantdan birini tanlash mumkin. 20 -obyektning
kontekstli menyusini chakirib, yo’kotish-buyrugini tanlash, amalga
oshirish; -“sichkoncha” chap tugmasi bilan papkada obyektni ajratish,
yo’k kilinadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “yo’k kilish”
buyrugini chakirish; -“sichkoncha”ning chap tugmasi bilan papkada
obyektni uskunalar панельi papkasidan mos tugmani tanlash. O’ayta
nomlash: - operasiya boshlanishida “Мойкомпьютер” obyektidan
foydalanib kerakli obyekt joylashgan papkani ochish va: -obyektning
kontekstli menyusini chakirish, “kayta nomlash” buyruklarini bajarish; -
ushbu papkada, “sichkoncha”ning chap tugmasi bilan obyektni ajratish,
kayta nomlanadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “kayta
nomlash” buyruklarini chakirish. 3. "Проводник" dasturi bilan ishlash.
Papka va fayllar bilan ishlash. 1. Sizning kompyuteringizda chizilgan
ob'ektlar daraxtining yaqqol rasmi "Проводник" dasturi bo'ladi.
Проводник dasturi fayl va papkalar bilan ishlashni engillashtirish uchun
xizmat qiladi. 2."Проводник" dasturning ishchi oynalari elementlari
quyidagilar: -oynani boshqarish tugmalari bilan oyna sarlavhasi; -
bevosita sarlavha ostidagi menyu satri (albatta shuni ta'kidlash kerakki,
menyu va uning tarkibi papka menyusining tarkibiga o'xshash hamda
ob'ekt панельlarining ajratilgan biriga bog'liqdir); -asboblar панельi,
menyu satri ostida joylashgan (asboblar панельi fayl yoki papkalar
qidirishga tushirish tugmasini qo'shish papkaga o'xshash). Ikkita ishchi
панель (chapdagisi "hamma papkalar" deyiladi, o'ngdagisi "tarkibi...").
o'ng панельda ish stolidan boshlab, kompyuter ob'ektlarining daraxti
ko'rsatilgan. O'ng панельda chap панельda ajratilgan papka yoki
ob'ekt tarkibi chaqiriladi. -Oynaning pastki qismida holat satri
joylashgan; -papkada qancha ob'ekt bor ekanligi "Проводник"
dasturning o'ng панельida ko'rsatilgan tarkiblarda hamda ular disk yoki
disketada qancha hajmni (bayt yoki Kbaytlarda) egallashini ko'rsatadi,
qabul qilingan belgi agar oynaning o'ng qismida ob'ekt belgisi
qarshisida belgi turgan bo'lsa, demak ob'ekt yangi, boshqa ob'ektlarni
saqlaydi. Bunday ob'ektlarni ochish uchun "sichqoncha"ning chap
tugmasini bosish etarli. Papka belgisi yonida "-" belgi ob'ekt ochiqligini
bildiradi. (Lekin, bu ob'ektning tarkibi faqat shunday holda paydo
bo'ladiki, agar siz bu ob'ektning belgisini ajratsangiz). Papka belgisi
yonida _"Q" belgisi bo'lmagan ob'ektni ochish uchun -
"sichqoncha"ning chap tugmasi-ob'ekt belgisida 2 marta bosish kerak.
Ob'ektni ochishda uning tarkibi o'ng панельda paydo bo'lishini
ta'kidlash kerak. 3. Проводник dasturi yordamida fayl va papkalarda ish
bajarish: a) ko'chirib yurish usuli bilan fayl va papkalarni nusxalash va
ko'chirish; 21 -o'ng панельda "sichqoncha"ning o'ng tugmasi bilan bu
ob'ektning belgisini ajratish va "sichqoncha"ning bosilgan chap
tugmasini ushlab, belgini chap панельning qabul qiluvchi-papka
belgisiga ko'chirish; -paydo bo'lgan menyuda ob'ekt ustida
bajariladigan operatsiyani tanlash (nusxalash yoki ko'chirish), operatsiya
nomida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish; b) ob'ektning
kontekstli menyusidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); c)
uskunalar панельidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); d)
ob'ektni qayta nomlash-oldin o'tilganlarga o'xshash amalga oshiriladi;
e) ob'ektni yo'qotish-oldin o'tilganlarga o'xshash; g) yangi ob'ekt-oldin
o'tilganlarga o'xshash. 4. Windowsning standart dasturlari. PAINT grafik
muharriri. 1. PAINT muharriri oynasining elementlarini yoritib berish
uchun: -tahrir qilinadigan grafikli fayl nomi ko'rsatilgan sarlavha; -
menyu, unda rasm, rasmni tasvirlash rejimi bilan ishlash va rasmning
rangli palitrasi; -uskuna to'plami; -rang tanlash uchun ranglar palitrasi; -
odatdagi ish rejimi va chizish hududidagi kursor koordinatalari haqida
axborot saqlovchi holat satri haqida tushuncha beriladi. Chizish
qismidagi bir qancha oddiy figuralarni uskuna to'plamidagi qalam
uskunasi bilan chizing. Ranglar palitrasi yordamida rasm va fon
ranglarini tanlash haqida gapirib berish (kerakli rangda
"sichqoncha"ning chap tugmasini bosish). Menyu buyruqlari, batafsil
tasvirlash, bunda o'zida rasm fragmentlarini yangidan o'zgartiradigan
asosiy buyruqlarni-"Almashtirish buferi" yordamida nusxalash va
ko'chirish, kengaytirish, egish va h.k. tashkil etadigan, to'g'rilash va rasm
bo'limiga alohida e'tibor qaratish kerak. Rasm menyusida Atributlar
buyruqlarini tasvirlashda rasmlar o'lchov vazifasi nuqtalarda yoki oddiy
o'lchov birliklaridagi imkoniyatlarini ta'kidlash lozim. Xususiyat ekranida
(800*600 yoki 640*480) ish stolining o'lchov vazifasi bilan solishtiring.
Rasmni ish stolining yuqori qismiga joylashtirish imkoniyatlarini
ko'rsating. 3-rasm. PAINT grafik muharririning oynasi. 22 WordPad
matn muharriri. Ish stolining ta'rifi. Uskunalar панелi. 1. WORDPAD
muharririning vazifasi-matnni rasmiylashtirishning turli usullari
qo'llaniladigan etarli murakkab hujjatlarni tahrir qilish. 2. Muharrir
oynasi elementlarida sarlavha, menyu, uskuna панельi, tahrir qilish
qismi, holat satri. Bunda ushbularga e'tibor bering: -o'qituvchi aytib
turgan bir necha satr matnni yozish. Kiritilgan matn bilan ishlashining
keyingi holatida kuzating; -menyu buyruqlariga batafsil ta'rif bering; -
saqlash buyruqlarini tasvirlashda turli xil hujjatlarni (WORD hujjati turi,
RTFRICH. Text Формат turi, faqat matnlar turlaridek) saqlash
imkoniyatlarini ta'kidlash.
9-mavzu:Papka va Fayllar bilan amallar bajarish.
1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish. Dastlabki
nazorat: Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish.
Profilaktika: "Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish
uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi
disketalarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda
saqlash. Taftish (Reviziya):Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida
tekshirish. Karantin: Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini
o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan
bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: FluSbot Plus, MaceVaccine, ANTIWS2
turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish. Terapiya:
(davolash).Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir
fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga
oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan
himoyalanishning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dasturdetektorlar
(disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar
(viruslardan davolaydi). Ular har bir foydalanuvchida bo'lishi va
kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak. Shuni
ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, k?plab keng
tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni
tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus
o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga
olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir
turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha,
noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim.
"1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar
to'g'ri. Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan
xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz. Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng
ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlangan kompyuterda ularni ishlatib
yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hattiharakat quyidagicha bo'ladi:
kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida
qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur
disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. Antivirus
dasturini ishga tushiring. Zararlangan operasion sistemalarda amallarni
bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan
yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan
dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz
RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga
mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan
yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi. 77 Yana ko'p uchraydigan
xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari isho-nish.
Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar
yaratsalarda, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur
kabi, ular ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga
ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb
atalayotgan dasturlar aslida "detektorfaga"ning o'zi. Shuning uchun
ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar
bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni
payqamay, zararlangan fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda
mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks
detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni payqamay
o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi.
Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish
yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin. Arxivda
saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini
ta'kid-lash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks
holda, detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin
dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor
yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan
chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan
xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi va
ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo
himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor
va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk
yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda
BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada
disketadagi boot-virus vinchesterga yuqadi. Faganing sifati, eng avvalo,
u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq. Bundan tashqari, interfeys
qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular faganing hisobotini
yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib,
qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o’nlab
kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi
minglab professional mutaxassislar ko’plab kompaniyalarda ish olib
borishmoqda. Bu mavzu o’ta qiyin va muhimki ko’p e`tiborni talab
qilmoqda. Kompyuter virusi ma`lumotni yo’qotish sabablaridan biri va
asosiysi bo’lib qolmoqda. Viruslar ko’plab tashkilot va kompaniyalarni
ishlarini buzishga olib kelganligi ma`lum. Shunday ma`lumotlar
mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter
qo’ygan tashxis bo’yicha iste`mol qilingan dori oqibatida bemor
olamdan o’tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo’lgan. E`tiborsizlik bilan
qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik
virusi bilan zararlansa issiqligi o’zgarishi, vazni o’zgarishi, xolsizlanish va
og’riqning paydo bo’lishi ko’zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan
zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning
ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o’zgaradi, g’ayritabiiy va ba`zi
bir noma`lum xatoliklar, ma`lumotlar va sistema fayllari yo’qotilishi. Ba`zi
viruslar zararsiz ko’payadi, lekin qo’rqinchli emas. Bu viruslar ekranga
xato ma`lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi,
ya`ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik
diskdagi ma`lumotlarni o’chirib tashlaydi. Virus nima? Virus(Virus)
inglizcha ―yuqumli boshlanish‖, ―yomon boshlanish – buzuvchi
boshlanish‖, ―yuqumli kasal‖ degan ma`nolarni anglatadi. Mashxur
«doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o’xshatadi. Tartibli
kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak
bo’lgan ishlarni - qog’ozlar qatlamini ko’radi. U bir varog’ni ko’paytirib
bir nusxasini o’ziga ikkinchisini keyingi qo’shni stolga qo’yadi. Keyingi
stoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko’paytirib, yana bir kotibaga
o’tkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga
aylanadi. Ba`zi nusxalar yana ko’payib boshqa stollarga ham o’tishi
mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat
qog’ozlar o’rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq
«ko’chirish-nusxa olish» bo’lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa
dasturlarga o’tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga
tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni
egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sekund vaqt
ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin.
Aniqrog’i kompyuter xotirasidagi bo’sh joylarni band qilishi mumkin. -
33 - Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo’lgan. Global
tarmoq orqali uzatilayotgan ma`lumot orqali virus bir kompyuterdan
boshqasiga o’tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan.
Ma`lumotlarni virus qanday yo’q qilishi mumkin degan savolga shunday
javob berish mumkin: Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko’payib
o’tib oladi; Kalendar bo’yicha 13-sana juma kunga to’g’ri kelsa hamma
xujjatlarni yo’q qiladi. Buni hammaga ma`lum «Jerusalem» («Time» virusi
ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko’p xollarda
bilib bo’lmaydi, virus qayerdan paydo bo’ldi. Virusni aniqlanishi
shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko’payib borishiga
bog’lik. Misol uchun, nazariy jihatdan operatsion sistemada virus
davolab bo’lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o’zgartirish
ta`qiqlangan sistema misol bo’lishi mumkin. Virus hosil bo’lishi uchun
bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma`lum bir sharoitda shakllanishi kerak.
Kompyuter virusining xossalaridan biri o’z nusxalarini kompyuter
tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko’chiradi. Bu nusxalar ham
o’z-o’zidan ko’payish imkoniyatiga ega.Biologik viruslardan farqli
o’laroq, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar
kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular kompyuter
ishini to’xtatadi yoki qattiq diskdagi ma`lumotlarni o’chiradi. Virus
sistemaga bir necha yo’llar bilan tushishi mumkin: ma’lumot tashuvchi
qurilmalar, dasturiy ta`minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki
modemli bog’lanish, global Internet; tarmog’idagi elektron pochta.
Ma’lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan
kompyuterga ma’lumot tashuvchi qurilmani solib o’qitilganda diskning
bosh sektoriga virus tushadi. Internet ma`lumotlar almashinishiga katta
imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar
tarqalishi uchun yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan
barcha ma`lumotlarda virus bor deb bo’lmaydi. Kompyuterda ishlovchi
ko’pchilik mutaxassislar va operatorlar qabul qilinadigan ma`lumotlarni
viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da ishlayotgan har bir
kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi»
texnik ta`minot xizmati statistikasiga ko’ra, viruslardan zararlangan
xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo’lgan. 1999 yilga
nisbatan xozirgi kunda bu ko’rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy
laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini
ta`kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot
shuni ko’rsatadiki, ommabop dasturlar, operatsion sistemalar,
ma`lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko’plab tuzilmoqda.
Xozirda elektron pochta biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun
asosiy vosita bo’lib qolmoqda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron
pochtaga diqqatini qaratmoqda. - 34 - Kompyuter virusining ko’p
ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred Koen bergan: "Kompyuter
virusi - boshqa dasturlarni, ularga o’zini yoki o’zgartirilgan nusxasini
kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda
kiritilgan dastur keyingi ko’payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning o’zo’zidan
ko’payishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu
ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu
xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning
parazitlanishiga o’hshash. Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi
xususiyatlarga ega bo’lgan dasturiy kod tushuniladi: - asliga mos kelishi
shart bo’lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o’z-o’zini tiklash) ega
bo’lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; - hisoblash tizimining bajariluvchi
ob’ektlariga yaratiluvchi nusxalarning kiritilishini ta’minlovchi
mexanizmlarning mavjudligi. Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy,
ammo yetarli emas. Ko’rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi
zarar keltiruvchi dastur ta’sirining destruktivlik va sir boy bermaslik
xususiyatlari bilan to’ldirish lozim. Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari
bo’yicha turkumlash mumkin: - yashash makoni; - operatsion tizim; -
ishlash algoritmi xususiyati; - destruktiv imkoniyatlari. Kompyuter
viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar kiritiluvchi
kompyuter tizimi obyektlarining xili bo’yicha turkumlash asosiy va keng
tarqalgan turkumlash hisoblanadi.
10-mavzu: Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari.
AutoCAD 2006, 2007 dasturlari o’rnatiladigan kompyuter ma’lum bir
minimal talablarga javob berishi, parametrlarga ega bo’lishi lozim.
Ushbu talablarga quyidagilar kiradi: 1. Operatsion tizim. WINDOWS XP
Professional (sp1 yoki 2) WINDOWS XP Home (sp1 yoki 2)
WINDOWS XP Tablet PC WINDOWS 2000 (sp4) 2. Web – brauzer
Microsoft Internet Explorer 6.0 (sp1 yoki yanada yangi paket) Izoh:
dastur o’rnatilgandan so’ng rasmiylashtirish uchun zarur. 3. Processor
Pentium III yoki undan yuqori 800 MGc 4. OZU (operativ xotira) 512
MB (tavsiya etiladi) 5. Video 1024X768 VGA, ranglar palitrasi True
Color (minimum) 6. Qattiq disk (vinchester) 500 MB o’ringa ega
bo’lishi 7. Ko’rsatish qurilmasi Sichqoncha «Trecbol» yoki boshqalar 8.
CD – ROM Dasturni o’rnatish uchun, qaysi model bo’lishidan qat’iy
nazar zarur AutoCAD dasturini PK ga o’rnatish va yuklash (AutoCAD
2006 misolida). AutoCAD dasturini o’rnatishda quyidagi operasialar
majmuasi bajariladi: 1. CD – ROM qurilmasiga o’rnatuvchi disk qo’yiladi.
2. Muloqot oynasi ishga tushadi va unda «Установка» (O’rnatish)
ko’rsatkichi ochiladi. 3. «Установка» bo’limidan
«Автономнаяустановка» (avtonom o’rnatish) bandi tanlanadi. 4.
«Установка AutoCAD 2006» bo’limidan «Установка» tugmasi bosiladi.
AutoCAD 2006 ni ornatish ustasi «Мастерустановки AutoCAD 2006»
ishga tushadi. 5. «Установка Autodesk» saxifasidan dastur
komponentlarini o’rnatish uchun «OK» tugmasi bosiladi. Xaitov Bafo
Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 23 6. AutoCAD 2006 ni o’rnatish
ustasi saxifasining dastlabki betida «Далее» (Keyingi) tugmasi bosiladi.
7. Licenzion shartnoma rus tilida namoyon bo’ladi, uni o’qib qabul
qilsangiz «I accept» yoki «Принимаю» (Roziman) bandi tanlanadi va
«Далее» tugmasi bosiladi. 8. «Системныйномер» (Seria raqami) disk
g’ilofidan klaviatura orqali kiritiladi. 9. «Персональныеданные» (Shaxsiy
ma’lumotlar) saxifasida foydalanuvchi ma’lumotlari kiritiladi va «Далее»
tugmasi bosiladi. 10. «Выборвариантаустановки» (O’rnatish variantini
tanlash) saxifasidan kerakli o’rnatsh varianti tanlanadi. Izoh: «Типовая»
varianti – ko’pchilik foydalanuvchilar uchun tavsia etiladi;
«Выборочная» varianti – tajribali foydalanuvchilar uchun tavsiya etiladi.
11. «Установкадополнительныхсредств» (Qo’shimcha vositalarni
o’rnatish) saxifasidankerakli variantlar tanlanadi. 12.
«Папкадляустановки» (O’rnatish uchun papka) saxifasida quyidagi
shartlardan biri tanlanadi: «Далее» tugmasi bosilsa AutoCAD dasturi
C:\Program Files\AutoCAD 2006\ papkasiga o’rnatiladi. «Обзор»
(Namoyish – To’liq fayllar joylashyvini ko’rish) tugmasi bosilsa, dasturni
o’rnatish joyi foydalanuvchi tomonidan ko’rsatiladi va «OK» tugmasi
tanlanib, «Далее» tugmasi bosiladi. 13. Keyingi saxifada
«Ярлыкпродукта» (Maxsulot yorlig’i) bandi mavjud bo’lib, ushbu
bandda bayroqcha o’rnatilsa, kompyuter ish stolida dastur
o’rnatilgandan so’ng AutoCAD 2006 yorlig’i paydo bo’ladi. U orqali
dasturni qisqa yo’l bilan ishga tushirish – yuklash mumkin. «Далее»
tugmasi bosiladi. 14. «Началоустановки» (O’rnatishning boshlanishi)
saxifasida «Далее» tugmasi bosiladi va fayllar CD diskdan kompyuterga
ko’chirilishi boshlanadi. Fayllar ko’chirib bo’lingandan so’ng
«Установказавершена» (O’rnatish tugadi) saxifasi chiqadi. 15.
«AutoCAD 2006 успешноустановлен, нажмитекнопкуГотово»
(AutoCAD 2006 to’liq o’rnatildi, endi «Готово» tugmasini bosing)
axborot oynasidan «Готово» - Tayor tugmasi bosiladi. “AutoCAD” ishga
tushirilganda dastlab, ish muhitini – kerakli panellarni tanlab ekran
hududida joylashtirib chiqish tavsiya etiladi. Panellar ro’yxatimi “Standart
asboblar paneli”dagi ixtiyoriy piktogramma ustida sichqoncha o’ng
tugmasini bosib chiqarish mumkin. Ish stoli quyidagi tartibda jixozlanishi
mumkin (Rasm 3.1): Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 24
Rasm 3.1 Ushbu panellar zaruriy parametrlar bo’lib, ular yordamida
o’quv kursining 2D modellashtirishga oid topshiriqlarini bajarish
mumkin. AutoCADda ob’yekt tushunchasi. AutoCAD dasturi bilan
ishlashda ob’yekt tushunchasini to’g’ri aniqlab, tushunib olish lozim.
Aytaylik Chizish asboblar panelidagi «Прямоугольник» - To’g’ri
to’rtburchak chizish buyrug’i asosida bajarilgan shaklni dastur bitta
ob’yekt deb qabul qiladi. Aynan shu shakl «Отрезок» - Kesma buyrug’i
asosida bajarilsa dastur ushbu shaklni to’rtta ob’yekt deb qabul qiladi.
Chunki birinchi usulda bitta buyruq bilan amal bajarildi, ikkinchi usulda
esa to’rt marta to’g’ri chiziq chizish buyrug’i ketma – ket takrorlandi. 1.
2. 3. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 25 1.
«Прямоугольник» - To’g’ri to’rtburchak chizish buyrug’i asosida
bajarilgan to’rtburchak. (1 ta ob’yekt) 2. «Кесма» - Kesma buyrug’i
asosida bajarilgan to’rtburchak. (4 ta ob’yekt) 3. Bitta ob’yektdan iborat
shakllar. Ob’yekt va ob’yektlarni tanlash. Ob’yektlarni tanlash odatda
ularni tahrirlash uchun zarur. Bitta ob’yekt tanlanishi uchun sichqoncha
ko’rsatkichi ob’yekt chizig’i ustiga olib boriladi va sichqoncha chap
tugmasi bosiladi. Bir nechta ob’yektlarni baravariga tanlash uchun
odatda dinamik ramkadan foydalaniladi. Dinamik ramka bu sichqoncha
yordamida ob’yektlar guruhini to’g’ri to’rtburchak asosida tanlash
demakdir. Buning uchun ob’yektlar perimetridan tashqi hududda
sichqoncha chap tugmasi bosiladi va sichqoncha siljitib ko’k yoki yashil
rangdagi to’g’ri to’rtburchak hosil qilinadi. Bunda ramka ob’yekt yoki
ob’yektlarni o’z hududiga olishi kerak. Ob’yekt (ob’yektlar) to’g’ri
to’rtburchak hududida joylashgandan so’ng yana sichqoncha chap
tugmasi takroran bosiladi. Natijada ob'yekt (ob’yektlar) chiziq turi
o’zgarib tanlanganligini bildiradi. Ramka esa yo’qoladi. Ko’k ramka –
ob’yektlar guruhidan kerakli ob’yektlar to’plamini ajratib tanlash uchun
qo’llanadi. Faqat o’z hududiga to’liq kirgan ob’ektlargina tanlanadi.
Bunday tanlashda sichqoncha ko’rsatkichi 1 – nuqtadan 2 – nuqtaga
qarab yo’naltiriladi. Ko’k ramka asosida ob’yektlarni tanlash. Natija.
Yashil ramka – to’liq ob’yektlar majmuasini tanlashni nazarda tutadi.
Bunda ob’yektning biron bir qismi ramka hududiga to’liq kirmagan
bo’lsa ham ob’yekt (ob’yektlar) bari bir tanlanadi. Agarda ob’yekt
(ob’yektlar) ramka hududidan to’liq tashqarida qolsa u holda ular
tanlanmaydi. Sichqoncha harakati 1 – nuqtadan 2 – nuqtaga qarab
yo’naltiriladi. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 26 Yashil
ramka asosida ob’yektlarni tanlash.
11-mavzu: Matn protsessorlari va ularning qo’shimcha imkoniyatlari.
CorelDRAW dasturining eng etishgan tomonlaridan biri bu matnlar
bilan ishlash bo’ladi. Dasturda matnni har xil garniturada,ranglarda,
keglda,va shiriftlarda berish emkoniati bor. Shirtftlarni sirtqi
ko’rinishlarini bezashning cheksiz turlari bor. Matn ishchi oynada
Редактированиетекста (Edit Text) yordamida kiritiladi. CorelDRAW
dasturida matn ko’rinishi ekki turda bo’ladi:sarlovhz (artistic) va abzats
(paragraph). Matn tipi Текст (Text) asbobi yordamida kiritiladi.
SSSaaarrrlllooovvvhhhaaammmaaat tti iinnniii (((AAArrrtttiiissst
ttiiicccTTTeeexxxttt))) Текст (Text) asbobi yordamida hoxlagan joyga
hoqlagan matnni kititish inkoniatimiz bor. Sarlovha matinini kiritish
uchun Текст (Text) asbobi ishga tushuriladi,va kursorni matn
kiritiladigan joyda olib borilib sichqoncha bilan bir marta chertiladi
natijada ekranda matn kiritish kursori paydo bo’ladi. Satrni yangi
qatordan boshlash uchun tugmasi yordamida kursor ko’chriladi.
AAAbbbzzzaaatttsss(((bbbllloooaaakkkllli
ii)))mmmaaatttnnn(((PPPaaarrraaagggrrraaappphhhTTTeeexxxttt)))
Asosiy matn (main text) katta xajmga ega bulib kolonka ichiga olib
yoziladiva oni blokli matnlar deb ataydi.Ekkinchi farhi unning kolonka
eni boyicha avtomatik ravishta qoyiladi,agarda matnlar uchirilsa yoki
qo’shilsa avtomat ravishta silziydi.Bu turdagi matnning asosiy
elementlardan biri abzats xisoblanadi, va abzatsli matnlar deb ham
aytiladi. Blokli matnlarni yaratish uchun Текст (Text) dan quyidagicha
foydalaniladi: Asbobni ishga tushirib ,matn kiritiladigan
to’griturtburchak yaki ellips ko’rinishlar tanlanadi.Matnli tugiturtburchak
hech qanaqa parametrlarga ega bo’lmaydi va biosmadan chiqarilganda
faxat matnning uzi chiqariladi. • Matnli to’griturtburchak yasalgandan
keyinishga tayor ekanligini bilbiruvchi enib uchib turuvchi kursor chap
tomonda paydo bo’ladi. Blokli matnlarni kirinish paytida dastur uzi
avtomatik ravishda kelasi satrga utgazadi foydalanuvchi faxat abzats
oxirida tugmasini bosishi kifoiya. Agarda belgilangan
to’griturtburchakda matn ko’rsatilganda ko’payib ketsa ,to’gritutburchak
tagida maxsus belgi qizil rangli uchburchak shaklidagi yonalish
ko’rsatiladi. Matn turtburchagini o’lchamlarini o’zgartirich uchun
Стрелка (Pick) asbobdan foydalaniladi. Dastur tomonidan matnning
xojmiga va parametrlariga qaray balandligini tanadi. Bu rejimga utish
uchun Абзацныйтекст (Paragraph Text) bulimidagi Параметры
(Options) oynasida matnningh xajmiga qaray to’griturtburchakni katta
yoki kichkina 27 qilish (Expand And Shrink Paragraph Text Frames To Fit
Text) da belgi qo’yish orqali amalga oshiriladi. Sarlovha ko’rinishida
ezilgan matnni abzats ko’rinishiga yoki teskari abzats ko’rinishida
ezilgan matnni sarlovha ko’rinishiga ezishga to’gri kelib qoladi. Bu
hollarda dastur tomonidan bir turidan ekkinchi turiga utgazich
imkoniyatlari bor. Sarlovha matini ajratgan holda Текст (Text) menusida
abzats matnga ugirish (Convert to Paragraph Text), abzats matini
ajratilganda esa sarlovhz matniga ugirish (Convert К Artistic Text) suzlari
chiqariladi. Bir turidan ekkinchi turiga uzgazishni tezlatish ushun
Свойства (Property Bar) da joylashgan Конвертироватьтекст (Convert
Text) tugmasini ishlatsa. CorelDRAW dasturi shiriftlning parametrlarini
boshqarish imkoniyatiga ega.Matnni kiritmastan avval parametrlarini
belgilab olsa ham bo’ladi, kiritilgandan song matnni formatlasas ham
bo’ladi. Matnni formatlash menuning Текст (Text) va
Форматированиетекста (Format Text)buyrugi bilan amalga oshiriladi.
Mulohat oynasida abzats matnlar uchun oltita parametrlar berilgan
bo’ladi: Шрифт (Font), Выключка (Align), Интервал (Space), Табуляция
(Tab), Рамкииколонки (Frames and Columns); Эффекты (Effects) yoki
sarlovha matini uchun uchta : Шрифт (Font), Выключка (Align),
Интервал (Space) beriladi. Шрифт (Font) bo’limi bu matindagi
shiriftning garniturasini,keglini va boshqa parametrlarini tanlashni
bildiradi. Shrift garniturasi deganda nomiga, tasviriga ega bo’lgan
belgilar majmuasini tushiniladi masalan,Times, Helvetica, Декор,
Лазурского garnituralari va h. Шрифт(Font) ruyhatida operatsion
sistemaga o’rnatilgan shiriftning bitta garneturasi tanlaniladi.
Начертание (Style) – esa quyidagi torttasidan bittasi tanlanadi:
Нормальноепрямое (Normal), Нормальноекурсивное (Normal-Italic).
Полужирноепрямое (Bold) иПолужирноекурсивное (Bold-Italic). 28
Size (Кегль) ruyhatida esa от 0,001 dan 3 000 punktgacha bo’lgan kegl
tanlanadi Ulchov birligini Единицa maydonidan o’zgartiriladi.
Подчеркивание (Underline), Перечеркивание (Strikethru)
иНадчеркивание (Overscore) matnni muharrilaganda foydalaniladigan
chiziqlarni bildiradi va u qyiudailarni uz ishiga oladi: Безлинии (None),
Одиночнаятонкая (Single Thin), Одиночнаятолстая (Single Thick).
Двойнаятонкая (Double Thin). Двойнаятолстая (Double Thick).
Редактировать (Edit...) tugmasi esa chizilganlarni muharrirlashni
bildiradi. Толщина (Thickness) va
Смещениеотносительнобазовойлинии (Baseline Shift) moydanlari
chiziq qalinligi va joylashini bildiradigan son qyimatlar. Выключка
(Align) faxat abzats matnga tegishli. Bu erda matnning qantay tartibda
terilish parametrlari berilgan. Tekislanishlar (Align) chap tomondan , ung
tomondan, markazdan, va berilgan format boyicha turlari mavjuv.
Выключка (Alignment) maydonida yangi tipni paydo qilasada bo’ladi.
Format boyocha va tuliq turida shegaraviy intervakllarini aniqlash kerak.:
Suzlar orasida maksimal bosh joy qoldirish (Max. word spacing), Suzlar
orasida minimal bosh joy qoldirish (Min. word spacing ), Harflar orasida
maksimal bosh joy qoldirish (Max. char. spacing) parametrlari dastur
uchun matn terilganda avtomatik verstka qilinadi. Abzats tushunchasi
matnning chetidan joy qoldirishini bildiradi. Bosh joy qoldirish deganda
matnning ung,chap tomonidan va su’z boshidagi bush joy qoldirish
tushiniladi. Отступы (Indents) maydonida shu parametrlarni o’zgartirish
imkoniyati bo’ladi: Краснаястрока (First line) suz boshi , Слева (Left)
chapdan , Справа (Right) ungdan. Bir yoki bir nechta belgilarni
ajratganda Смещениесимвола (Character shift) maydoni bilan ishlash
imkonioti tugiladi. Bu erda (поле Horizontal) gorizontal silzis , vertikal
silzish (поле Vertical), (поле Rotation) berilgan burchakga burilish
amallari bajariladi. Qatordagi barcha belgilar (baseline) chizigiga qaray
to’grilanadi va unuig parametrlari ,har bir belgi uchun shiriftlar 29
faylida saqlanadi.Bu esa birinchidan matnning satrlarini to’gri kiritishni
taminlaydi, ekkinchidan bazabiy chiziqdan vertikal yonalishda bazi –bir
masofaga silzitishni taminlaydi. Vertikal silzishda shiriftlarni
kichiklashtirganda har xil indekslar ( pastki, yoqargi) avtomat ravishta
fotmatlanadi yanada tasviriy sanatda bu amalni foydalansa bo’ladi.
Интервалы (Space) da har xil intervallarni qo’yish yana avtomat ravishta
keyingi satrga utishni taminlaydi. Символы (Character) moydanida
suzlar orasidagi masofalar beriladi, yani (Word) — foyz nisbatida
shriftning orasidagi masofani beradi, Интерлиньяж (Line) maydonida –
foyz nisbatida shriftning kegili va shrift balandligi beriladi.
интерлиньяжем (leading) da matn terilganda qo’shni qatorlar orasidagi
masofani bildiradi. Bu matnlarni kiritganda katta ahamiatga ega. Абзац
(Paragraph) moydanida abzatsning atrofidagi masofalarni bildiradi,
Доабзаца (Before paragraph) abzatsdan oldin va abzatsdan keyin
(After paragraph) Agarda bu ikkitasi qo’shni abzatslarga tegishli bo’lsa
ular qo’shiladi. Автоматическийперенос (Use automatic
hyphenation)ga flag quyilsa Установкипереноса (Hyphenation
Settings...) tugmasi bilan ishlash imkoniyati tugiladi. Горячаязона (Hot
zone) maydoni matnni ko’chrish maydoni bildiradi, ulchov birligi
enidagi maydonlarda kiritiladi.
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar
yetkazmokchi bo’lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday
xujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari
qo’yilgan xolda moddiy jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi
kerak. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha
turkumlash mumkin: • maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli
shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy
xujjatlarga muvofik cheklab qo’yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu
bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi;
• konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi,
maxfiyligi kafolati;
• yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash
va uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu
bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi;
• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs
xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu
bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron
biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini
isbotlash mumkinligi kafolati. Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan
quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g’ayri tabiiy xollarda
rejalashtirilganidek o’zini tutishlik kafolati;
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
• tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot
manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim
bajarilishlik kafolati;
• nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan
kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati;
• identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq
o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
• qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar
chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning
oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi. Axborotni ximoyalashning
maqsadlari kuyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chikib
ketishi, ugirlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning
oldini olish; - shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning
oldini olish; - axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa
kuchirish, tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish;
- xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini
ta’minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy
aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish; - 9 - axborot tizimida
mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va
konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini
ximoyalash; - davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan
axborotning konfidentsialligini saklash; - axborot tizimlari,
texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish
va kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash.
12-mavzu: Giperssilkkalar,rasmlar va murakkab jadvallar bilan ishlash
CorelDraw dasturi ishga tushirilgandan keyin ekranda COREL DRAWga
XUSH KILIBSIZ (welcome to Corel DRAW) suzi nomayon bo’ladi va
dasturni ishga tushirishning bir nechta variantlarini tanlashni suraydi:
Yangi hujjat (New Graphic), oxirgi ishlangan hujjatni ochish (Open Last
Edited), Hujjatni ochish (Open Graphic), tayyor shablonlarni ochish
(Template), dastur urgatuvchini ishga tushirish (CorelTUROR), Nima
yangilik? (What is New?) Yangi hujjatni yaratish uchun menuning Fayl
(File) va Yangi hujjat buyrugi (New) yoki instrumentlar panelidagi
maxsus tugma bosiladi. Hujjatni ochish uchun, menuning Fayl (File) va
Оchish (Open) buyruglari yoki instrumentlar panelidagi maxsus
tugmalar yordamida amalga oshiriladi. CorelDRAW dasturida bir
vaqtning uzida bir nechta hujjatlar bilan ishlash imkoniyatlari bor, shu
bilan birga kerak bo’lmagan hujjatlarni yopib qo’ysa ham bo’ladi. Bu esa
menuning Fayl Yopish(Close) buyrugi erdamida amalga oshiriladi.
DDDaaassstttuuurrr iiinnnttteeerrrfffeeeyyysssiii Dast ur ishga
tushirilgandan keyin ekranda dastur oynasi nomayen bo’ladi, bu oyna
foydalanuvchi interfeysi (user interface) yoki ishchi joyi (workspace) deb
ataladi. Interfeys foydalanuvchi va komputer orasidagi mulahotni
o’rnatadi, ishlash uchun kerak bo’lgan barcha sharoyotni yaratadi. 4
Shuni nazarda tutish kerakki, interfeys foydalanuvshi tomonidan
uzgartilgan bo’lib uz ko’rinishidan o’zgacha bo’lishi ham mumkin. .
Foydalanuvchi interfeysi quyidagilardan tashkil topadi: sarlavha, bosh
menu, hujjarlarni ko’rish ushun ishchi oynalar, tasvirlarni redaktorlash
ushun bir nechta panellar yigindisidan. Oynaning markazidagi katta
bo’sh joy iiissshhh jjjoooyyyiii deb nomlanib har bir hujjat uchun yangi
ochiladi. BBBooossshhhmmmeeennnuuu Ekranning yuqorigi qismida
bosh menu buyruqlari (menu bar) joylashgan bulib u quyidagilardan
tashkil topadi: • Fail (File) • Muharirlash (Edit) • Ko’rish (View) •
Kоmpanovkalash (Layout) • Boshqarish (Arrange) • Effektlar (Effects) •
Rastrli tasvirlar(Bitmaps) • Matn (Text) • Servis (Tools) • Oyna (Window)
• Yordam (Help) Har bir guruh bir–biriga yaqin amallarni bajaruvchi
buyruqlar yigindisi, masalan, Menu Matn (Text) matnlar ustida amallar
bajaradigan buyruqlar, Menu Effektlar (Effects) – vektorli va rastrli
grafikalar uchun har xil effektlar qilish va muharrirlashda
foydalaniladigan buyruqlardan tashkil topgan. Shu bilan birga
qo’shimcha menu (Context-sensitive menu)da kiritilgan bu menu
vazifasi joriy bo’lgan instrumentning obyektlari haqida malumot beradi.
VVVooosssiiit ttaaalllaaarrrsssaaatttrrrlllaaarrriii Menu satri tagida
asboblar satri (Toolbars) joylashgan. Asboblar satrini ekranning
hohlagan joyida va har xil ko’rinishda joylashtirish mumkin. Ekranga
kerakli oynalarni joriy qilish uchun menuning Oyna (Window)
yordamida amalga oshiriladi va ular ustida quyidagi amallar bajariladi:
Asboblar (Toolbars) satriga sichqonchani o’ng tononi bilan chertib
muloqat oynasini paydo etamiz va Parametrlar (Options), Rostlash dan
kerakli bo’lgan asboblar tanlanadi. 5 Свойства (Property Bar) asboblar
satridagi maydonlar va tugmalar yigindisi foydalanilayatgan asboblar
yoki tanlangan obyektga bogliq bo’ladi, masalan, asboblar satridagi
matn bloki tanlanganda matnning parametrlari ko’rsatiladi. Cвойства
(Property Bar) satridagi asboblardan birontasi tanlanmagan holda
hujjatning umumiy parametrlari ko’rsatiladi, masalan, sahifa formati,
unuig orientatsiyasi va h. ko’rsatadi. Ekrandagi ishchi oynaning pastgi
qismida holat satri (Status Bar) joylashgan, bu qatarda obyektlar haqida
malumotlar berilad, yoki quyidagi parametrlar: обводкиизаливки,
параметров shrift turi, tanlangan obyekt haqida malumot va joriy
asboblar haqida malumotlar. Holat satrining ko’rinishi va tuzilishini
o’zgartirish ham mumkin. Asboblar paneli ishchi oynaning chap
tomoniga joylashtirilgan bo’ladi. Asoblar panelida grafik obyekt ustida
quydagi amallar bajariladi – obyektlarni yaratish, obyektlarni ajratish,
muharrirlash va ko’chrish asboblari joylashtirilgan. Asboblar bilan ishlash
paytida kursor tanlangan obyektga qarab formasini o’zgartiradi. Shu
bilan birga, asboblar panelidagi bazi bir asboblar guruhini «Suzuvchi»
panel ko’rinishida yoki Flyout ko’rinishida sozlash mumkin. Docker
tipidagi panel mulohat oyna ko’rinishida bo’ladi. Bu panellar har doim
ekranda mavjud bo’ladi va ishchi oyna yonida joylashadi. Ekranga
kerakli bo’lgan panelni chaqirish uchun menuning Oyna (Window) va
Docker (Dockers…) tipidagi panel buyrigi va ochilgan ruyhatdagi
panellardan bittasi tanlanadi. • Object Manager paneli
(Диспетчеробъектов) — obyektni parametrlarini tasvirlaydi, obyekt
yerarhiya va qatlamlarini boshqaradi. • View Manager paneli
(Диспетчервидов) — «tasvir ko’rinshlari» tasvirlaydi va boshqaradi. 6 •
Graphic and Text Styles paneli (Стилитекстаиграфики) — grafik va
matnli stillarini yaratadi va o’zgartiradi. • Color Styles paneli
(Цветовыестили) — obyektlar bilan ishlashda ranglarni tanlaydi va ular
ustida amallar bajaradi. • Symbols and Special Characters paneli
(Символыиспециальныезнаки) - mavjud bo’lmagan belgilarni
tasvirlashda foydalaniladi. • Internet Bookmark Manager paneli
(Диспетчерзакладок Internet) — gipermatnlarni boshqarish va
yaratishda ishlatiladi. • HTML Object Conflict paneli
(Анализаторконфликтовобъектов HTML) – Internetda nashr etishdan
avval hujjatlarni to’griligi tekshiradi va noto’g’rilarini tuzatadi. • Script
and Preset Manager paneli (Диспетчермакросовиготовыхобразцов)
— makrodasturlarni oyzishda foydalaniladi. • Object Data paneli
(malumotlar jamgarmasi) — har bir obyektga jadvaldagi malumotlar
berkitiladi, masalan, narhi, o’lchami va h.malumotlar • Object Properties
paneli (Свойстваобъектов) — hujjatdagi obyektlarning barcha
parametrlarini haqida malumot beradi va uzgarish kiritadi. • Link
Manager paneli (Диспетчерсвязанныхизображений) — hujjatda
mavjud emas faqat u bilan boglangan tasvirlarni boshqarish. • Bitmap
Color Mask paneli (Цветоваямаскаточечногоизображения) – rastrli
tasvirlar bilan ishlashda ranglar maskasini yaratish. • Lens paneli (Линза)
— linza turini tanlash va uning parametrlarini o’rnatish. • Artistic Media
paneli (Имитация) — vektorli qalamning murakkab turlari bilan ishlash.
• Transformation paneli (Трансформирование) — obyektlarni
siljitishning har xil turlari bilan ishlah.
10-mavzu:O’zbekiston Respublikasi hamda MDH ga a’zo davlatlarning
yagona huquqiy –xaborot maydononi yaratish.
Kompyuter jinoyatchiligi statistikasi tahlil etilsa qayg’uli manzaraga ega
bo’lamiz. Kompyuter jinoyatchiligi yetkazgan zararni narkotik moddalar
va qurollarning noqonuniy aylanishidan olingan foydaga qiyoslash
mumkin. Faqat AQSHda "elektron jinoyatchilar" yetkazgan har yilgi
zarar qariyb 100 mld. dollarni tashkil etar ekan. Yaqin kelajakda jinoiy
faoliyatning bu turi daromadliligi, pul mablag’larining aylanishi va unda
ishtirok etuvchi odamlar soni bo’yicha yaqin vaqtlargacha noqonuniy
faoliyat orasida daromadligi bilan birinchi o’rinni egallagan noqonuniy
biznesning uch turidan uzib ketish ehtimolligi katta. Bu noqonuniy
bizneslar-narkotik moddalar, qurol va kam uchraydigan yovvoyi
hayvonlar bilan savdo qilish. Davlat va xususiy kompaniyalar
faoliyatining sotsiologik tadqiqi ma’lumotlariga qaraganda XXI asrning
birinchi yillarida iqtisodiy sohadagi jinoyatchilik bank va boshqa
tizimlarning axborot- kommunikatsion komplekslariga bo’lishi mumkin
bo’lgan g’arazli iqtisodiy harakatlarga qaratilgan bo’ladi. Kredit-moliya
sohasidagi kompyuter jinoyatchiligining soni muttasil o’sib bormoqda.
Masalan onlayn magazinlarida 25%gacha qalloblik to’lov amallari qayd
etilgan. SHunga qaramasdan G’arb davlatlarida elektron tijoratningyuqori
daromadli zamonaviy biznesning faol rivojlanishi ko’zga
tashlanmoqda. Ma’lumki, bu soha rivojlanishi bilan parallel ravishda
"virtual" qalloblarning ham daromadi oshadi. Qalloblar endi yakka
holda harakat qilmaydilar, ular puxtalik bilan tayyorlangan, yaxshi texnik
va dasturiy qurollangan jinoiy guruhlar bilan, bank xizmatchilarining
o’zlari ishtirokida ishlaydilar. Xavfsizlik sohasidagi mutaxassislarning
ko’rsatishicha bunday jinoyatchilarning ulushi 70%ni tashkil etadi.
"Virtual" o’g’ri o’zining hamkasbi-oddiy bosqinchiga nisbatan ko’p
topadi. Undan tashqari "virtual" jinoyatchilar uyidan chiqmasdan
harakat qiladilar. Foydalanishning elektron vositalarini ishlatib qilingan
o’g’rilik zararining o’rtacha ko’rsatkichi faqat AQSHda bankni qurolli
bosqinchilikdan kelgan zararning o’rtacha statistik zararidan 6-7 marta
katta. Bank xizmati va moliya amallari sohasidagi turli xil qalloblik
natijasida yo’qotishlar 1989 yili 800 mln. dollardan 1997 yili — 100 mlrd.
dollarga yetgan. Bu ko’rsatkichlar o’sayapti, aslida yuqorida keltirilgan
ma’lumotlardan bir tartibga oshishi mumkin. CHunki ko’p yo’qotishlar
aniqlanmaydi yoki e’lon qilinmaydi. O’ziga xos "indamaslik siyosati"ni
tizim ma’murlarining o’zining tarmog’idan ruxsatsiz foydalanganlik
tafsilotini, bu noxush xodisaning takrorlanishidan qo’rqib va o’zining
himoya usulini oshkor etmaslik vajida muhokama etishni xoxlamasliklari
bilan tushunish mumkin. Kompyuter ishlatiladigan inson faoliyatining
boshqa sohalarida ham vaziyat yaxshi emas. Yildan-yilga xuquqni
muhofaza qiluvchi organlariga kompyuter jinoyatchiligi xususidagi
murojaatlar oshib bormoqda. Barcha mutaxassislar viruslarning
tarqalishi bilan bir qatorda tashqi xujumlarning keskin oshganligini
e’tirof etmoqdalar. Ko’rinib turibdiki, kompyuter jinoyatchiligi - 16 -
natijasida zarar qat’iy ortmoqda. Ammo kompyuter jinoyatchiligi
ko’pincha "virtual" qalloblar tomonidan amalga oshiriladi deyish
haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Hozircha kompyuter tarmoqlariga suqilib
kirish xavfi har biri o’zining usuliga ega bo’lgan xakerlar, krakerlar va
kompyuter qaroqchilari tomonidan kelmoqda. Xakerlar, boshqa
kompyuter qaroqchilaridan farqli holda, ba’zida, oldindan, maqtanish
maqsadida kompyuter egalariga ularning tizimiga ki-rish niyatlari
borligini bildirib qo’yadilar. Muvaffaqiyatlari xususida Internet saytlarida
xabar beradilar. Bunda xaker musobaqalashuv niyatida kirgan
kompyuterlariga zarar yetkazmaydi. Krakerlar (cracker) — elektron
"o’g’rilar" manfaat maqsadida dasturlarni buzishga ixtisoslashganlar.
Buning uchun ular Internet tarmog’i bo’yicha tarqatiluvchi buzishning
tayyor dasturlaridan foydalanadilar. Kompyuter qaroqchilari — raqobat
qiluvchi firmalar va xatto ajnabiy maxsus xizmatlari buyurtmasi bo’yicha
axborotni o’g’irlovchi firma va kompaniyalarning yuqori malakali
mutaxassislari. Undan tashqari ular begona bank schetidan pul
mablag’larini o’g’irlash bilan ham shug’ullanadilar. Ba’zi "mutaxassislar"
jiddiy guruh tashkil qiladilar, chunki bunday kriminal biznes o’ta
daromadlidir. Bu esa tez orada, "virtual" jinoyatning zarari jinoyat
biznesining an’anaviy xilidagi zarardan bir tartibga (agar ko’p bo’lmasa)
oshishiga sabab bo’ladi. Hozircha bunday tahdidni betaraflashtirishning
samarali usullari mavjud emas.
14-mavzu:Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma’lumot.
Fan va texnika taraqqiyoti jamiyatimizni informatsion jamiyatga
aylantirdi. Bu jamiyatda faoliyat ko’rsatuvchilarning aksariyat qismi
axborotlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish
bilan banddirlar. Bunday ishlarni zamonaviy kompyuterlarsiz amalga
oshirish qiyin. Ulardagi ma’lumotlarni qayta ishlash mashina grafikasi
yordamida amalga oshirilsa foydalanuvchiga katta qulayliklar tug’diradi.
Kompyuter grafikasi – bu model va tasvirlarni kompyuter yordamida
hosil qilish, saqlash va qayta ishlash to’g’risidagi fandir. Kompyuter
grafikasi deganda odatda grafik ma’lumotlarni kompyuter vositasida
tayyorlash, qayta ishlash (qurish), saqlash va namoyish etish
jarayonlarini avtomatlashtirish tushunilsa, grafik ma’lumot deganda
ob’ekt modellari va tasvirlari tushuniladi. Kompyuter grafikasi jahonda
yangi fundamental fan hisoblanib, o’tgan asrning 90-chi yillarida paydo
bo’ldi hamda fan va ishlab chikarishning barcha sohasida kadrlar
tayyorlab berishda uziga xos mustaqil ahamiyat kasb etdi. Maxsus
dasturlar yordamida xuddi bir varoq oq qog’ozga qalam yoki ruchka
bilan har xil rasmlarni solish singari kompyuter ekranida sichqoncha
yordamida rasm chizish, ya’ni tasvir yaratish, tuzatish va ularni
harakatlantirish imkonini yaratdi. Bu dasturlar rasm solish
programmalari yoki grafik redaktorlar bo’lib, ular yordamida rasmning
elementlari boshqarib boriladi. Kompyuter grafikasining juda tez
rivojlanib borishi va uning texnikaviy va dasturiy vositalarining
yangilanib turishi ushbu kursni hamisha takomillashtirishga, bu
sohadagi yangi yo’nalishlarni tinmay o’rganib borishni taqozo etadi.
So’nggi yillarda bu sohada juda katta uzgarishlar (siljishlar) yuz berdi,
ya’ni 16 mln.dan ortiq rang va rang turlarini uzida aks ettira oladigan
displeylar, grafik axborotlarni kirituvchi moslama – skanerlar, dasturiy
vositalar sohasida esa haqiqiy kompyuter dunyosini kashf qila oladigan
amaliy dasturlar vujudga keldi. Kompyuter grafikasining uch turi mavjud
bo’lib, bular: rastrli, fraktal va vektorli grafikadir. Xaitov Bafo
Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 8 Rastrli grafika. Rastr tasvirlar
to’g’ri burchakli matritsa shaklida namoyon bo’lib, har bir yacheykasi
rangli nuqtadan iborat. Rastr grafikasining asosi piksel’ (nuqta)
hisoblanib, u rang bilan ifodalanadi. Tasvir nuqtalar to’plami sifatida
akslanib ular qanchalik ko’p bo’lsa ko’rinish shunchalik tiniq va sifatli,
fayl esa ko’p joy egallaydi. Ya’ni, aynan bitta tasvirning o’zi yuqori yoki
past sifatli bo’lishi, o’lchov birligiga qarab nuqtalar ko’p yoki kam
(odatda bir dyuymga nisbatan nuqtalar soni – dpi yoki piksellar soni –
ppi bilan belgilanadi) bo’lishi mumkin. Rastr – bu nuqtalarning tartibli
joylashuvidir. Rasm 1.1 da elementlari to’g’ri to’rtburchakdan iborat
bo’lgan rastr tasvirlangan. Bunday rastrlar to’g’ri burchakli rastrlar
deyiladi. Asosan shu turdagi rastrlar ko’p uchraydi. SHuningdek, boshqa
geometrik shakllardagi rastrlar ham qo’llanilishi mumkin. Masalan:
uchburchak, oltiburchak (rasm 1.2). Faqat ular quydagi talablarga javob
berishi lozim: − hamma geometrik shakllar bir xil bo’lishi kerak; −
geometrik shakllar tekislik yuzasini ochiq joy qoldirmasdan va birbirini
to’smasdan to’liq qoplashi lozim.Kompyuter tizimida ro’yxatga olingan
har bir sub’ekt (foydalanuvchi yoki foydalanuvchi nomidan
harakatlanuvchi jarayon) bilan uni bir ma’noda indentifikatsiyalovchi
axborot bog’liq. Bu ushbu sub’ektga nom beruvchi son yoki simvollar
satri bo’lishi mumkin. Bu axborot sub’ekt indentifikatori deb yuritiladi.
Agar foydalanuvchi tarmoqda ro’yxatga olingan indentifikatorga ega
bo’lsa u legal (qonuniy), aks holda legal bo’lmagan (noqonuniy)
foydalanuvchi hisoblanadi. Kompyuter resurslaridan foydalanishdan
avval foydalanuvchi kompyuter tizimining identifikatsiya va
autentifikatsiya jarayonidan o’tishi lozim. Identifikatsiya (Identification) -
foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo’yicha aniqlash jarayoni.
Bu foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda
bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so’rovi bo’yicha
o’zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o’zining ma’lumotlar bazasida
uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma’lum
qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini
tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma)
haqiqatan aynan o’zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi.
Autentifikatsiya o’tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning
xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi
taraf ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda
foydalanuvchi tizimga o’z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum
bo’lmagan axborotni (masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali
identifikatsiyani tasdiqlaydi. Identifikatsiya va autentifikatsiya
sub’ektlarning (foydalanuvchilarning) haqiqiy ekanligini aniqlash va
tekshirishning o’zaro bog’langan jarayonidir. Muayyan foydalanuvchi
yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga tizimning ruxsati
aynan shularga bog’liq. Sub’ektni identifikatsiyalash va
autentifikatsiyalashdan so’ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi.
Avtorizatsiya (Authorization) — subektga tizimda ma’lum vakolat va
resurslarni berish muolajasi, ya’ni avtorizatsiya sub’ekt harakati doirasini
va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi. Agar tizim
avtorizatsiyalangan shaxsni avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli
ajrata olmasa bu tizimda axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi
buzilishi mumkin. Autentifikatsiya va avtorizatsiya muolajalari bilan
foydalanuvchi harakatini ma’murlash muolajasi uzviy bog’langan.
Ma’murlash (Accounting) — foydalanuvchining tarmoqdagi harakatini,
shu jumladan, uning resurslardan foydalanishga urinishini qayd etish.
Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan tarmoqdagi xavfsizlik
xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos reaktsiya ko’rsatish
uchun juda muhimdir. Ma’lumotlarni uzatish kanallarini himoyalashda
sub’ektlarning o’zaro autentifikatsiyasi, ya’ni aloqa kanallari orqali
bog’lanadigan sub’ektlar xaqiqiyligining o’zaro tasdig’i bajarilishi shart.
Xaqiqiylikning tasdig’i odatda seans boshida, abonentlarning bir-biriga
ulanish jarayonida amalga oshiriladi. ―Ulash‖ atamasi orqali - 31 -
tarmoqning ikkita sub’ekti o’rtasida mantiqiy bog’lanish tushuniladi.
Ushbu muolajaning maqsadi — ulash qonuniy sub’ekt bilan amalga
oshirilganligiga va barcha axborot mo’ljallangan manzilga borishligiga
ishonchni ta’minlashdir. O’zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun
sub’ekt tizimga turli asoslarni ko’rsatishi mumkin. Sub’ekt ko’rsatadigan
asoslarga bog’liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi
kategoriyalarga bo’linishi mumkin: - biror narsani bilish asosida. Misol
sifatida parol, shaxsiy identifikatsiya kodi PIN (Personal Identification
Number) hamda ―so’rov javob‖ xilidagi protokollarda namoyish
etiluvchi maxfiy va ochiq kalitlarni ko’rsatish mumkin; - biror narsaga
egaligi asosida. Odatda bular magnit kartalar, smart-kartalar,
sertifikatlar va touch memory qurilmalari; - qandaydir daxlsiz
xarakteristikalar asosida. Ushbu kategoriya o’z tarkibiga
foydalanuvchining biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko’zining
rangdor pardasi va to’r pardasi, barmoq izlari, kaft geometriyasi va x.)
asoslangan usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va
vositalar ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki
qandaydir texnikadan foydalanishni nazoratlashda ishlatiladi. Parol —
foydalanuvchi hamda uning axborot almashinuvidagi sherigi biladigan
narsa. O’zaro autentifikatsiya uchun foydalanuvchi va uning sherigi
o’rtasida parol almashinishi mumkin. Plastik karta va smart-karta egasini
autentifikatsiyasida shaxsiy identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul
hisoblanadi. PIN — kodning mahfiy qiymati faqat karta egasiga ma’lum
bo’lishi shart. Dinamik — (bir martalik) parol - bir marta ishlatilganidan
so’ng boshqa umuman ishlatilmaydigan parol. Amalda odatda doimiy
parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi muntazam o’zgarib turuvchi
qiymat ishlatiladi. ―So’rov-javob:tizimi - taraflarning biri noyob va
oldindan bilib bo’lmaydigan ―so’roV: qiymatini ikkinchi tarafga
jo’natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi taraf esa so’rov
va sir yordamida hisoblangan javobni jo’natadi. Ikkala tarafga bitta sir
ma’lum bo’lgani sababli, birinchi taraf ikkinchi taraf javobini to’g’riligini
tekshirishi mumkin.
15-mavzu:Internet.TCP/IP tarmog’i Kompyuterning standartlari
tarmoqlari.
Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin.
Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi.
Foydalanuvchilarning katta kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy
amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki
sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar
yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir sichkoncha
bilan bajariladigan amalni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz.
Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab deb
qo’yiladi. Qo’yidagi ruyxatda Microsoft Power point dasturining asosiy
tezkor tugmalar kursatilgan:
1. CTRL+N - Yangi taqdimot faylini yaratish.
2. CTRL+M - Taqdimotga yangi bush slayd kushish.
3. CTRL+D - Taqdimotga aktiv slayd nusxasini kushish.
4. CTRL+ENTER - Slaydning keyingi elementini taxrirlash
5. CTRL+O - Ilgari yaratilgan taqdimot faylni kayta ochish
6. CTRL+W - Ekranda ochik bulgan taqdimot faylni berkitish
7. CTRL+P - Taqdimotni kogozga bosmaga chikarish
8. CTRL+S - Taqdimot faylni saklash.
9. F5 - Taqdimot namoyishini ishga tushirish
10. ALT+F4 - Microsoft PowerPoint dasturidan chikib ketish
11. CTRL+F - Matn kismini kidirish
12. CTRL+H - Topilgan matnni boshka matn bilan almashtirish
13. CTRL+K - Giperyullanma kushish
14. F7 - Imlo xatolarni tekshirish
15. ESC - Oxirgi o’zgarish yoki tugallanmagan xarakatni bekor kilish
16. CTRL+Z - Oxirgi xarakatni bekor kilish
17. CTRL+Y - Bekor kilingin xarakatni kaytarish
18. CTRL+SHIFT+F - Slaydning tanlangan obyekt xarflar shaklini
o’zgartirish
19. CTRL+SHIFT+P - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini
o’zgartirish
20. CTRL+SHIFT+> - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini bitta
kadam- 49 ga kattalishtirish
21. CTRL+SHIFT+< - Slaydning tanlagan obyekt xarflar kattaligini bitta
kadamga kamaytirish
22. CTRL+T - Slaydning tanlagan obyekt xarflar tashki kurinishini
(Формат menyusidagi Shrift buyrugi) o’zgartirish.
23. SHIFT+F3 - Xarflar registrini o’zgartirish
24. CTRL+B - Kalin xarflar rejimiga utish
25. CTRL+U - Tagichizikli xarflar rejimiga utish
26. CTRL+I - Yotik xarflar rejimiga utish
27. CTRL+PROBEL - Xarflar o’zgartirilgan tashki kurinishini bekor kilish
28. CTRL+SHIFT+C - Xarflar tashki kurinishini xotiraga olish
29. CTRL+SHIFT+V - Xarflar tashki kurinishini xotiradan chikarish
30. CTRL+E - Абзацni urtadan rostlash
31. CTRL+J - Абзацni ikala tomondan buyicha rostlash
32. CTRL+L - Абзацni chap tomon buyicha rostlash
33. CTRL+R - Абзацni ung tomon buyicha rostlash
Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bo'ladi: apparat
ta'minoti (hardaware) va dasturiy ta'minot (software). Ular o'zaro
bog'langan holda yagona uyg'unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni
bajaradi. Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va turli
vazifalar bajarishini ta'minlaydigan vosita bu albatta dasturiy
ta'minotdir. Dasturiy ta'minot odatda kompyuterning qattiq diskida
saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus dastur - operasion
sistema ishga tushadi. Dasturiy ta'minot ikkita asosiy guruhga bo'linadi:
1. Sistema dasturiy ta'minoti. 2. Amaliy dasturiy ta'minot. Sistema
dasturiy ta'minotga odatda operasion sistema va qobiqlar, qo'shimcha
dasturiy ta'minotga ega yordamchi vazifalarni bajaradigan har xil dastur
va 72 dasturiy majmualar kiradi (masalan, matn muharriri, elektron
jadval, grafik dasturlar va hokazo). Bundan tashqari, dasturiy ta'minot
tarqatilishi va targ'ib qilinishi bo'yicha quyidagi 3 ta turga ajratiladi: -
Software - qiymati 100% to'langanidan keyin o'rnatilib, foydalaniladigan
dasturiy ta'minot. - Shareware - aprobasiya, ya'ni sinovdan o'tkazish
muddatiga ega bo'lgan (odatda 7 kundan 40 kungacha, yoki bir necha
bor kirib ishlashga) yoki imkoniyatlari cheklangan dasturiy ta'minot.
Undan foydalanib, zarurligi aniqlanganidan keyin xarid qilish mumkin. -
Freeware - mutlaqo bepul dasturiy ta'minot. Aksariyat hollarda reklama
sifatida yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Kompyuterga
dasturiy ta'minotni o'rnatish jarayoni installyasiya deyiladi, uni o'chirish
esa deinstallyasiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta'minotni o'rnatishdan
oldin sistema talablarini, ya'ni kompyuterga qo'yiladigan talablarni
ko'rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning
konfigurasiyasi dasturning sistemaga bo'lgan talablariga javob bermasa,
u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki noto'g’ri ishlaydi. Dasturiy
ta'minotni o'rnatishga mo'ljallangan nusxasi odatda zich holatdagi
majmua shakliga ega bo'lib distributiv deb nomlanadi. Distributiv
aksariyat hollarda kompakt-diskda joylashgan bo'ladi, lekin zarurat
tug'ilsa, uning nusxasini qattiq disk yoki boshqa ma'lumot saqlash
vositasiga ko'chirish mumkin. Har bitta distributiv lisenzion shartnoma
(yoki kelishuv)ga ega bo'lib, o'rnatish uchun zarur bo'ladigan maxsus
kalit yoki maxfiy parolga ega bo'ladi (cd-key). Mazkur parol yoki kalit
kiritilmaguncha dasturiy ta'minotni o'rnatib bo'lmaydi. IBM
arxitekturasiga ega bo'lgan kompyuterlar uchun dasturiy ta'minotni
butun dunyo bo'yicha ko'plab firma va kompaniyalar ishlab chiqaradi.
Ularning ayrimlari yirik korporasiya bo'lib, butun dunyoga mashhur
bo'lsa, boshqalari biror bir mintaqada keng tarqalgan bo'lishi mumkin.
Misol tariqasida Microsoft, Adobe, Macromedia, Borland, Symantec,
Corel kompaniyalarini keltirish mumkin. Dasturiy ta'minot odatda
kompakt disklarda tarqatiladi va uni o'rnatish uchun kompyuterda
kompakt disklarni o'qish qurilmasi (masalan: CD ROM, CDWriter, DVD
ROM, DVD-Writer) o'rnatilgan bo'lishi kerak. Dasturiy ta'minot
bajaradigan vazifasi bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi va har bitta
guruhga kiruvchi dasturlar o'zaro turlarga bo'linadi. Dasturiy
ta'minotning asosiy guruhlari: - Operasion sistemalar - kompyuter va
foydalanuvchi o'rtasida muloqot o'rnatish, kompyuterni va dasturlarni
ishini boshqarish uchun mo'ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP,
Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar. - Matn muharriri - matn
kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matnni Форматlash
kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon,
Wordpad, Notepad va boshqalar. - Elektron jadvallar - jadvalga matn,
raqam va formula kabi ma'lumotlar kiritib, ular ustida hisob-kitoblar
bajarish, diagrammalar yaratish imkonini beradigan dastur. Misollar:
Lotus, MS Excel va boshqalar.
Internet ning gurillab rivojlanishi natijasida dunyoda axborotni tarqatish
va foydalanishda sifatiy o’zgarish sodir bo’ldi. Internet foydalanuvchilari
arzon va qulay kommunikatsiyaga ega bo’ldilar. Korxonalar Internet
kanallaridan jiddiy tijorat va boshqaruv axborotlarini uzatish
imkoniyatlariga qiziqib qoldilar. Ammo Internetning qurilishi printsipi
niyati buzuq odamlarga axborotni o’g’irlash yoki atayin buzish
imkoniyatini yaratdi. Odatda TCP/IP protokollar va standart Internetilovalar
(e-mail, Web, FTP) asosida qurilgan korporativ va idora
tarmoqlari suqilib kirishdan kafolatlanmaganlar. Internetning hamma
yerda tarqalishidan manfaat ko’rish maqsadida tarmoq xujumlariga
samarali qarshilik ko’rsatuvchi va biznesda ochiq tarmoqlardan faol va
xavfsiz foydalanishga imkon beruvchi virtual xususiy tarmoq VPN
yaratish ustida ishlar olib borildi. Natijada 1990 yilning boshida virtual
xususiy tarmoq VPN kontseptsiyasi yaratildi. "Virtual" iborasi VPN
atamasiga ikkita uzel o’rtasidagi ulanishni vaqtincha deb ko’rilishini
ta’kidlash maqsadida kiritilgan. Haqiqatan, bu ulanish doimiy, qat’iy
bo’lmay, faqat ochiq tarmoq bo’yicha trafik o’tganida mavjud bo’ladi.
Virtual tarmoq VPNlarni qurish kontseptsiyasi asosida yetarlicha oddiy
g’oya yotadi: agal global tarmoqda axborot almashinuvchi ikkita uzel
bo’lsa, bu uzellar orasida ochiq tarmoq orqali uzatilayotgan
axborotning konfidentsialligini va yaxlitligini ta’minlovchi virtual
himoyalangan tunnel qurish zarur va bu virtual tunneldan barcha
mumkin bo’lgan tashqi faol va passiv kuzatuvchilarning foydalanishi
xaddan tashqari qiyin bo’lishi lozim. SHunday qilib, VPN tunneli ochiq
tarmoq orqali o’tkazilgan ulanish bo’lib, u orqali virtual tarmoqning
kriptografik himoyalangan axborot paketlari uzatiladi. Axborotni VPN
tunneli bo’yicha uzatilishi jarayonidagi himoyalash quyidagi vazifalarni
bajarishga asoslangan: - o’zaro aloqadagi taraflarni autentifikatsiyalash;
- uzatiluvchi ma’lumotlarni kriptografik berkitish (shifrlash); -
etkaziladigan axborotning haqiqiyligini va yaxlitligini tekshirish. Bu
vazifalar bir biriga bog’liq bo’lib, ularni amalga oshirishda axborotni
kriptografik himoyalash usullaridan foydalaniladi. Bunday
himoyalashning samaradorligi simmetrik va asimmetrik kriptografik
tizimlarning birgalikda ishlatilishi evaziga ta’minlanadi. VPN qurilmalari
tomonidan shakllantiriluvchi VPN tunneli himoyalangan ajratilgan liniya
xususiyatlariga ega bo’lib, bu himoyalangan ajratilgan liniyalar
umumfoydalanuvchi tarmoq, masalan Internet doirasida, saflanadi. VPN
qurilmalari virtual xususiy tarmoqlarda VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN
xavfsizligi shlyuzi vazifasini o’tashi mumkin. VPN-mijoz odatda shaxsiy
kompyuter asosidagi dasturiy yoki dasturiy-apparat kompleksi bo’lib,
uning tarmoq dasturiy ta’minoti u boshqa VPN-mijoz, VPN-server yoki
VPN xavfsizligi shlyuzlari bilan almashinadigan trafikni shifrlash va
autentifikatsiyalash uchun modifikatsiyalanadi. - 41 - VPN-server server
vazifasini o’tovchi, kompyuterga o’rnatiluvchi dasturiy yoki dasturiyapparat
kompleksidan iborat. VPN-server tashqi tarmoqlarning ruxsatsiz
foydalanishidan serverlarni himoyalashni hamda alohida kompyuterlar
va mos VPNmahsulotlari orqali himoyalangan lokal tarmoq
segmentlaridagi kompyuterlar bilan himoyalangan ulanishlarni tashkil
etishni ta’minlaydi. VPN-server VPN-mijozning server platformalari
uchun funktsional analog hisoblanadi. U avvalo VPN-mijozlar bilan
ko’pgina ulanishlarni madadlovchi kengaytirilgan resurslari bilan ajralib
turadi. VPN-server mobil foydalanuvchilar bilan ulanishlarni ham
madadlashi mumkin. VPN xavfsizlik shlyuzi. (Security gateway) ikkita
tarmoqqa ulanuvchi tarmoq qurilmasi bo’lib, o’zidan keyin joylashgan
ko’p sonli xostlar uchun shifrlash va autentifikatsiyalash vazifalarini
bajaradi. VPN xavfsizligi shlyuzi shunday joylashtiriladiki, ichki korporativ
tarmoqqa atalgan barcha trafik u orqali o’tadi. VPN xavfsizligi
shlyuzining adresi kiruvchi tunnellanuvchi paketning tashqi adresi
sifatida ko’rsatiladi, paketning ichki adresi esa shlyuz orqasidagi
muayyan xost adresi hisoblanadi. VPN xavfsizligi shlyuzi alohida dasturiy
yechim, alohida apparat qurilmasi, hamda VPN vazifalari bilan
to’ldirilgan marshrutizatorlar yoki tarmoqlararo ekran ko’rinishida
amalga oshirilishi mumkin. Axborot uzatishning ochiq tashqi muhiti
ma’lumot uzatishning tezkor kanallarini (Internet muhiti) va aloqaning
sekin ishlaydigan umumfoydalanuvchi kanallarini (masalan, telefon
tarmog’i kanallarini) o’z ichiga oladi. Virtual xususiy tarmoq VPNning
samaradorligi aloqaning ochiq kanallari bo’yicha aylanuvchi
axborotning himoyalanish darajasiga bog’liq. Ochiq tarmoq orqali
ma’lumotlarni xavfsiz uzatish uchun inkapsulyatsiyalash va tunnellash
keng ishlatiladi. Tunnellash usuli bo’yicha ma’lumotlar paketi
umumfoydalanuvchi tarmoq orqali xuddi oddiy ikki nuqtali ulanish
bo’yicha uzatilganidek uzatiladi. Har bir "jo’natuvchi-qabul qiluvchi"
juftligi orasiga bir protokol ma’lumotlarini boshqasining paketiga
inkapsulyatsiyalashga imkon beruvchi o’ziga xos tunnel-mantiqiy
ulanish o’rnatiladi. Tunnellashga binoan, uzatiluvchi ma’lumotlar
portsiyasi xizmatchi hoshiyalar bilan birga yangi "konvert"ga "joylash"
amalga oshiriladi. Bunda pastroq sath protokoli paketi yuqoriroq yoki
xudi shunday sath protokoli paketi ma’lumotlari maydoniga
joylashtiriladi. Ta’kidlash lozimki, tunnelashning o’zi ma’lumotlarni
ruxsatsiz foydalanishdan yoki buzishdan himoyalamaydi, ammo
tunnellash tufayli inkapsulyatsiyalanuvchi dastlabki paketlarni to’la
kriptografik himoyalash imkoniyati paydo bo’ladi. Uzatiluvchi
ma’lumotlar konfidentsialligini ta’minlash maqsadida jo’natuvchi
dastlabki paketlarni shifrlaydi, ularni, yangi IP- sarlavha bilan tashqi
paketga joylaydi va tranzit tarmoq bo’yicha jo’natadi.
16-mavzu: Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari.
Axborotning himoyalashning aksariyat mexanizmlari asosini shifrlash
tashkil etadi. Axborotni shifrlash deganda ochiq axborotni (dastlabki
matnni) shifrlangan axborotga o’zgartirish (shifrlash) va aksincha
(rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi. Axborotni qayta akslantirish
yordamida himoyalash muammosi inson ongini uzoq vaqtlardan buyon
bezovta qilib kelgan. Kriptografiya tarixi – inson tili tarixi bilan tengdosh.
Hatto dastlabki xat yozish ham o’z-o’zicha kriptografik tizim
hisoblangan, chunki qadimgi jamiyatda faqat alohida shaxslargina xat
yozishni bilganlar. Qadimgi Yegipet va Qadimgi Hindistonning ilohiy
kitoblari bunga misol bo’la oladi. Xat yozishning keng tarqalishi
natijasida kriptografiya alohida fan sifatida vujudda keldi. Dastlabki
kriptotizimlardan eramizning boshlaridayoq foydalanilgan. TSezar o’z
xatlarida tizimli shifrlardan foydalangan. Kriptografik tizimlar birinchi va
ikkinchi jahon urushlarida jadal rivojlandi. Urush yillaridan so’ng va
hozirga qadar hisoblash vositalarining jadal rivojlanishi kriptografik
usullar yaratishni tezlashtirdi va ularning mukammalligini oshirdi. Bir
tomondan, kompyuter tarmoqlaridan foydalanish kengaydi, jumladan,
Internet global tarmog’i. Bu tarmoqda begona shaxslardan
himoyalanishi zarur bo’lgan hukumat, harbiy, tijorat va shaxsiy
xarakterga ega bo’lgan axborotning katta hajmi harakatlanadi. Boshqa
tomondan, qudratli kompyuterlar, tarmoqli va neyronli hisoblash
texnologiyalarining paydo bo’lishi ochish mumkin emas deb
hisoblangan kriptografik tizimlarning obro’siga putur yetkazdi.
Kriptologiya – axborotni qayta akslantirib himoyalash muammosi bilan
shug’ullanadi (kryptos – maxfiy, sirli, logos - fan). Kriptologiya ikki
yo’nalishga bo’linadi – kriptografiya va kriptoanaliz. Bu ikki yo’nalishning
maqsadlari qaramaqarshi. Kriptografiya – axborotni qayta
akslantirishning matematik usullarini izlaydi va tadqiq qiladi. Kriptoanaliz
– kalitni bilmasdan shifrlangan matnni ochish imkoniyatlarini o’rganadi.
Bu kitobda asosiy e’tibor kriptografik usullarga qaratilgan. Zamonaviy
kriptografiya quyidagi to’rtta bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Simmetrik
kriptotizimlar. 2. Ochiq kalitli kriptotizimlar. 3. Elektron imzo tizimlari. 4.
Kalitlarni boshqarish. Kriptografik usullardan foydalanishning asosiy
yo’nalishi – maxfiy axborotning aloqa kanalidan uzatish (masalan,
elektron pochta), uzatiladigan xabarning uzunligini o’rnatish, axborotni
(hujjatlarni, ma’lumotlar bazasini) shifrlangan holda raqamli vositalarda
saqlash. SHunday qilib, kriptografiya axborotni shunday qayta ishlash
imkonini beradiki, bunda uni qayta tiklash faqat kalitni bilgandagina
mumkin. - 21 - Shifrlash va deshifrlashda qatnashadigan axborot sifatida
biror alifbo asosida yozilgan matnlar qaraladi. Bu terminlar ostida
quyidagilar tushuniladi. Alifbo – axborot belgilarini kodlash uchun
foydalaniladigan chekli to’plam. Matn – alifbo elementlarining
tartiblangan to’plami. Zamonaviy ATlarida qo’llaniladigan alifbolarga
misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: * Z33 alifbosi – rus
alifbosining 32 harflari va bo’sh joy belgisi; * Z256 alifbosi – ASCII va
KOI-8 standart kodlariga kiruvchi belgilar; * Binar alifbo - Z2={0, 1} *
Sakkizlik yoki o’n oltilik alifbolar. SHifrlash – akslantirish jarayoni: ochiq
matn deb ham nomlanadigan matn shifrmatnga almashtiriladi.
Deshifrlash – shifrlashga teskari jarayon. Kalit asosida shifrmatn ochiq
matnga akslantiriladi. Kalit – matnni shifrlash va shifrini ochish uchun
kerakli axborot. Kriptografik tizim – ochiq matnni akslantirishning T
oilasini o’zida mujassamlashtiradi. Bu oila a’zolari k bilan indekslanadi
yoki belgilanadi. k parametr kalit hisoblanadi. K kalitlar fazosi – bu
kalitning mumkin bo’lgan qiymatlari to’plami. Odatda kalit alifbo harflari
ketma-ketligidan iborat bo’ladi. Kriptotizimlar simmetrik va ochiq kalitli
tizimlarga bo’linadi. Simmetrik kriptotizimlarda shifrlash va shifrni ochish
uchun bitta va aynan shu kalitdan foydalaniladi. Ochiq kalitli
kriptotizimlarda bir-biriga matematik usullar bilan bog’langan ochiq va
yopiq kalitlardan foydalaniladi. Axborot ochiq kalit yordamida
shifrlanadi, ochiq kalit barchaga oshkor qilingan bo’ladi, shifrni ochish
esa faqat yopiq kalit yordamida amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat
qabul qiluvchigagina ma’lum. Kalitlarni tarqatish va kalitlarni boshqarish
terminlari axborotni akslantirish tizimlari jarayoniga tegishli. Bu
iboralarning mohiyati foydalanuvchilar o’rasida kalit yaratish va
tarqatishdir. Elektron raqamli imzo deb – xabar muallifi va tarkibini
aniqlash maqsadida shifrmatnga qo’shilgan qo’shimchaga aytiladi
(elektron xujjatdagi mazkur elektron xujjat axborotini elektron raqamli
imzoning yopiq kalitidan foydalangan xolda maxsus o’zgartirish
natijasida xosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti
yordamida elektron xujjatdagi axborotda xatolik yo’qligini aniqlash va
elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish
imkoniyatini beradigan imzo). Kriptobardoshlilik deb kalitlarni
bilmasdan shifrni ochishga bardoshlilikni aniqlovchi shifrlash tavsifiga
aytiladi. Kriptobardoshlilikning bir necha ko’rsatkichlari bo’lib, ular:
barcha mumkin bo’lgan kalitlar soni;
kriptoanaliz uchun zarur bo’lgan o’rtacha vaqt. Kriptografik tizim - 22
- Tk akslantirish unga mos keluvchi algoritm va k kalit qiymati bilan
aniqlanadi. Axborotni himoyalash maqsadida samarali shifrlash kalitni
yashirin saqlashga va shifrning kriptobardoshliligiga bog’liq. Deyarli tub
son – tub bo’lish ehtimoli 1 ga yaqin. Belgi – axborotni fiksirlangan
uzunlikdagi ko’rinishi SHA – Secure Hash Algorithm ma’lumotni
xeshlash algoritmi vaqtinchalik shtempel - vaqtni belgilab qo’yish
mexanizmi Diffi - Xellman algoritmi – ikki abonent o’rtasida o’zaro kalit
almashinish algoritmi Autentifikatsiya – shaxsini haqqoniyligini
tasdiqlash.
24-mavzu: Yangi elektron pochta yaratish yo’llari, pochta ro’yxatlarini boshqarish, fayllarni biriktirish va ularni formatlash.
|
| |
