Nazariy qism:
Elektron pochta (EP) o‘z faoliyatini o‘tgan asming 70-yilidan boshlagan. Intemetning eng birinchi xizmat turlaridan bo‘lib, butun olam to‘rida eng asosiy muloqot vositasiga aylandi. Uning ishlash prinsipi juda sodda bo‘lib, kompyuterda kerakli shaxsga elektron xat jo‘natiladi. Ushbu xat murakkab bog‘langan to‘rlardan o‘tib kerakli manzilga borib yetadi. Intemetda elektron pochta orqali xat jo‘natish tuzilmasi quyidagicha:
Tuzilmadagi qisqartmalaming yoyilmasi quyidagicha:
Mail User Agent (MUA) - foydalanuvchining agenti sifatida elektron xatlami tayyorlash, uzatish, qabul qilish va ко‘rib chiqish vazifasini bajaradi va foydalanuvchining kompyuterida o‘matiladi. Xuddu shuningdek, foydalanuvchining agenti sifatida: Microsoft Outlook, Netscape Communicator, The Bat, Eudora, Elm, Pine va boshqalar bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda CGI interfeysini qo‘llab, xavfsiz HTTPS protokollari asosida web-brauzer yorda mida faoliyat olib boruvchi agentlar qo‘llanilmoqda;
Local Delivery Agent (LDA) - lokal tarmoq orqali yetkazuvchi agent-lik;
Message Submission Agent (MSA) - xabar j о ‘natish agentligi;
Mail Transfer Agent (MTA) - pochta serveri elektron xabarlar Internet tizimidan o‘tib boruvchi tugunlardir. MUA vositasida tayyorlangan xabar bir yoki bir necha MTA lardan o‘tib Internet omborxonasidagi alohida foyda- lanuvchiga tegishli LDA ga tushadi. MTA ga manzillami tahlil qilish va shu asosda xabar marshrutini aniqlash vazifasi yuklatiladi. MTA uzatilayotgan xabarlami qayta ishlab, virusga tekshiradi, anonim xat - spamlami muoma- ladan chiqaradi.
Hozirgi paytda MTA vazifalarini amalga oshiruvchi Postfix, smail, gmail, exim va boshqa dasturlar ham mavjud.
DNS-Intemet server.
Elektron pochta orqali faqat matn emas, balki jadval, chizmalar, tovush va video fayllami ham jo‘natish mumkin. Bunda pochta bo‘limi xizmatini pochta serveri, pochta uzatish vazifasini Internet kanallari bajaradi. Bu yerda shaxsiy pochta qutisi - foydalanuvchining kiruvchi va chiquvchi xatlarini o‘zida saqlashga mo‘ljallangan pochta serveri diskidagi may don hisoblanib kompyuteming xotirasini egallamaydi. Server diskidagi maydonga yandex.ru foydalanuvchisiga 10 GB, mail.ruga 8 GB, gmail.comga esa 15 GB xotira ya- cheykasi ajratiladi.
E-mail address turlari: gmail.com, yandex.ru, mail.m, inbox.uz, umail.uz. Ushbu web-saytlaming qaysi biri bilan ishlashning farqi yo‘q, foydalanuvchining o‘ziga havola etiladi.
Elektron pochta. Foydalanuvchining elektron manzilining umumiy tuzil- masi quyidagicha: pochta nomi@sayt nomi. domen (info@umail.uz)
0‘zbekistonda .uz domenida xat olish va xat yuborishga ommalashgan web-sayt umail.uz va inbox.uz bo‘lib, dastlab umail.uz web-saytida elektron pochta ochish usulini ko‘rib o‘tamiz. Buning uchun ID.uz web-saytiga kira- miz va “Ro‘yxatdan o‘tish Parolni qayta tiklash” yozuvi tanlanadi.
Natijada ekranda foydalanuvchining login, familiyasi, ismi, otasining ismi, umail.uz da pochta qutisi ochish, asosiy pochta qutisi, maqbul parol parolni qayta kiriting qatorlar va ro‘yxatdan о ‘tkazish uchun tavsiya etiladigan qator va kod haqidagi ro‘yxatga olish muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Ushbu oynadagi qatorlar to‘ldirilib, “Jo‘natish” tugmasi bosiladi. Yuqoridagi ketma-ketlikdan so‘ng, umail.uz sayti yuklanib, “Pochtaga ID.uz orqali kirish” qatoriga ro‘yxatdan o‘tkazilgan nazarov2018 elektron manzil kiritiladi. “Kirish” tugmasini bosish orqali navbatdagi oynaga o‘tiladi va parol kiritish qatoriga ro‘yxatdan o‘tkaziladigan parol kiritilib “Kirish” tugmasi bosilib, navbatdagi oynaga o‘tiladi. Hosil bo‘lgan oynadan заполнить
yozuvini tanlash orqali navbatdagi oynaga o‘tiladi va unga mobil telefon raqami kiritilib, Отправить код подтверждения tugmasi bosilib, ro‘yxatdan o‘tish uchun kod olinadi (kiritilgan telefon raqamiga kod yuboriladi).
Aniqlangan kod kiritilib, Подтвердить tugmasini bosish orqali navbatdagi oynaga o‘tilib, “Ruxsat berish” tugmasi bosiladi. Natijada sizning shaxsiy elektron pochtangiz paydo bo‘ladi.
Yaratilgan elektron pochta orqali ma’lumotlami jo‘natish va qabul qilib olish imkoniyati yaratiladi.
Amaliy ish:
Elektron pochta serveri qanday vazifani bajaradi?
Intemetda o‘zingiz uchun elektron manzilingizni yarating.
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Elektron manzilingiz orqali do‘stlaringizga xabar yuboring.
Elektron manzilingizga o‘zingizni rasmingizni joylashtiring.
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha
dirеktor o`rinbosari:_______________
63-Mavzu: Amaliy mashg’ulot
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga elektron pochta xizmati tuzilmalarini o’rgatisj va tushunchalar berish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: ishlash, saqlash, ulardan foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo‘lish.
FK: axborot xavfsizligini ta’minlaydigan usullardan foydalanib axborot uzata oladi; matn va jadval protsessorlari, taqdimot dasturlari yordamida hujjatlarni pochta orqali uzata oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
Elektron hukumat faoliyati nechta yo‘nalishdan iborat?
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz)ning imkoni-
yatlari bilan tanishib chiqing.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
Elektron pochta (EP) o‘z faoliyatini o‘tgan asming 70-yilidan boshlagan. Intemetning eng birinchi xizmat turlaridan bo‘lib, butun olam to‘rida eng asosiy muloqot vositasiga aylandi. Uning ishlash prinsipi juda sodda bo‘lib, kompyuterda kerakli shaxsga elektron xat jo‘natiladi. Ushbu xat murakkab bog‘langan to‘rlardan o‘tib kerakli manzilga borib yetadi. Intemetda elektron pochta orqali xat jo‘natish tuzilmasi quyidagicha:
Tuzilmadagi qisqartmalaming yoyilmasi quyidagicha:
Mail User Agent (MUA) - foydalanuvchining agenti sifatida elektron xatlami tayyorlash, uzatish, qabul qilish va ко‘rib chiqish vazifasini bajaradi va foydalanuvchining kompyuterida o‘matiladi. Xuddu shuningdek, foydalanuvchining agenti sifatida: Microsoft Outlook, Netscape Communicator, The Bat, Eudora, Elm, Pine va boshqalar bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda CGI interfeysini qo‘llab, xavfsiz HTTPS protokollari asosida web-brauzer yorda mida faoliyat olib boruvchi agentlar qo‘llanilmoqda;
Natijada ekranda foydalanuvchining login, familiyasi, ismi, otasining ismi, umail.uz da pochta qutisi ochish, asosiy pochta qutisi, maqbul parol parolni qayta kiriting qatorlar va ro‘yxatdan о ‘tkazish uchun tavsiya etiladigan qator va kod haqidagi ro‘yxatga olish muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Ushbu oynadagi qatorlar to‘ldirilib, “Jo‘natish” tugmasi bosiladi. Yuqoridagi ketma-ketlikdan so‘ng, umail.uz sayti yuklanib,
Yaratilgan elektron pochta orqali ma’lumotlami jo‘natish va qabul qilib olish imkoniyati yaratiladi.
Amaliy ish:
Elektron pochta serveri qanday vazifani bajaradi?
Intemetda o‘zingiz uchun elektron manzilingizni yarating.
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
Elektron manzilingiz orqali do‘stlaringizga xabar yuboring.
Elektron manzilingizga o‘zingizni rasmingizni joylashtiring.
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha
dirеktor o`rinbosari:_______________
64-Mavzu: Kompyuter viruslari va virusdan
himoyalash usullari
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga Kompyuter viruslari va virusdan himoyalash usullarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: ishlash, saqlash, ulardan foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo‘lish.
FK: axborot xavfsizligini ta’minlaydigan usullardan foydalanib axborot uzata oladi; matn va jadval protsessorlari, taqdimot dasturlari yordamida hujjatlarni pochta orqali uzata oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
Elektron manzilingiz orqali do‘stlaringizga xabar yuboring.
Elektron manzilingizga o‘zingizni rasmingizni joylashtiring.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
Kompyuter viruslari o‘zini-o‘zi ko‘paytirib, dasturlar va xotiraning tizimli sohalariga kira oluvchi buzg‘unchi dasturlardir.
Vimslaming asosiy maqsadi kompyuterlami bir maromda ishlash tizimiga zarar yetkazish, foydalanuvchilami kompyuter tarmoqlaridagi ma’lumotlar va axborotlar manbalaridan foydalanishni cheklashdan iborat.
Oldinlari turli ko‘ngilochar dasturlar jamlangan ma’lumot tashuvchi disketlar virus tarqalishining asosiy vositasi hisoblangan bo‘lsa, hozirgi paytga kelib, lokal va Internet tarmoqlari orqali tarqalayotgan vimslar asosiy xavf manbaiga aylanib bormoqda.
Fayl-viruslaming tarqalish mexanizimi .exe fayllaming boshlang‘ich qismlariga joylashib, o‘z-o‘zini ko‘paytirishga asoslangan. Ushbu vims ma’lum davrda uxlash holatida saqlanishi mumkin va zararlangan faylni vaqt-soati kelganda ishlatilishi natijasida kompyuter faoliyat ko‘rsatayotgan tarmoqdagi barcha .exe fayllar orqali halokatli vaziyatlami hosil qilishi mumkin.
Hozirgi paytda vims tarqalishida fleshkalar, raqamli fotoapparatlar, mobil telefon va smartfonlar asosiy omilga aylanib bormoqda.
Troyan nomi ostida ma’ lum bo ‘ lgan vims kompyuter xotirasiga biror ochiq dasturiy ta’minot ko‘rinishida kiradi va axborotni yig‘ish, kerakli manzilga jo‘natish, kompyuter tizimini ishdan chiqarish, kompyuter resurslaridan g‘ayriqonuniy maqsadlarda foydalanish vazifalarini bajaradi.
Internet tizimlarida yaratilayotgan turli dasturiy ta’minotlaming mavjud yetishmovchiliklardan foydalanishga mo‘ljallangan “chuvalchang” viruslari keng tarqalgan.
Viruslami kompyuter xotirasiga kirib olishini istisno qilish uchun quyidagi xavfsizlik tadbirlariga amal qilish lozim:
adminstratoming alohida imkoniyatlar yaratuvchi yozuvlaridan zarurat tug‘ilmasa, foydalanmaslik;
shubhali manbalardan kelgan noma’lum fayllami ishga tushirmaslik;
tizimli fayllami ruxsatsiz o‘zgartirmaslik.
Kompyuter viruslarini aniqlash va yo‘qotish, ulardan himoyalanish uchun yaratilgan maxsus dasturlar antiviruslar deb ataladi.
Antiviruslar quyidagi turlarga bo‘linadi:
detektor - dasturlar;
doktor - dasturlar;
revizor - dasturlar;
filtr - dasturlar.
Detektor - dasturlar oldindan ma’lum bo‘lgan vims belgilarini tahlil qilish orqali borligi aniqlangandan so‘ng, ushbu vims mavjudligi haqida ma’lumot chiqaradi.
Doktor - dasturlar viruslami topibgina qolmay, undan kompyuter dasturlarini xalos qiladi, ya’ni davolaydi. Ushbu dasturlar ichida keng tarqalganlari polifagi deb ataluvchi bir yo‘la ko‘p turli viruslami topishga va yo‘qotishga mo‘ljallangan doktor-dasturlami alohida ta’kidlashimiz mumkin. Ulaming ichida eng mashhurlari Kaspersky Antivims, Norton Antivirus, ESET ENDPOINT Antivims va Doktor Web lar hisoblanadi.
Antiviruslar ichida eng ishonchli himoya vositasi sifatida revizor - dasturlar hisoblanadi. Revizorlar kompyuterdagi dasturlaming vimslar bilan zararlanmagan dastlabki holatini yodda saqlaydi va joriy holatni solishtirib boradi. Solishtirish jaroyonida faylning uzunligi, faylning nazorat yig‘indisi, dastumi takomillashtirilgan vaqti, sanasi va boshqa parametrlar tekshiriladi va yig‘ilgan ma’lumotlar tahlil qilinib vimslar yo‘q qilinadi. Revizor - dasturlar jumlasiga keng tarqalgan Kaspersky Monitor dasturini misol qilishimiz mumkin.
Filtr - dasturlar yoki “qorovul”lar ixcham rezident fayllar bo‘lib, kompyuter faoliyatidagi shubhali harakatlami tekshirib boradi va eng boshlang‘ich holatida, ya’ni ko‘payishga ulgurmasdan aniqlaydi. Masalan:
com, .exe kengaytmalami o‘zgartirishga bo‘lgan urinishlar;
fayl atributlarini o‘zgartirish;
qattiq disklaming boshlang‘ich boot sektorlariga yozuvlar kiritish;
tashqaridan rezident dasturlar kiritilishini nazoratga olish.
Doctor Web polifag dasturi polimorf (turli darajali imkoniyatlarga ega) viruslarga qarshi kurashish uchun mo‘ljallangan. Uning ishlash mexanizmi boshqa antivirus dasturlariga o‘xshashdir.
Kompyuter ESET ENDPOINT Antivirus dasturi bilan himoyalangan bo‘lsa, dasturga murojaat qilinganda, ekranda muloqot darchasi ochiladi. Ushbu darchaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha:
состояние защиты - kompyuteming vimslardan himoyalanish holatini aks ettirish;
сканирование - kompyutemi vimslardan tekshirish, vimslami yo‘qotish va dasturlami davolash;
обновление - antivims dasturlari bazasini yangilash;
настройка - dastumi sozlash ishlarini amalga oshirish;
служебные программы - xizmatchi dasturlaridan foydalanish;
справка и поддержка - ma’lumot va qo‘llab-quwatlash kabi bo‘limlarga ega.
Himoyalanish holati faollashtirilishi natijasida kompyuteming himoyalanish darajasi va bazasini yangilash zaruriyati borligi haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz.
Tekshirish funksiyasini faollashtirib kompyuteming tezkor xotirasi, qattiq va yumshoq disklar vimsga tekshiriladi. Zarur bo‘lgan hollarda faqat xotiraning kerakli sohasini Выборочная проверка - tanlab tekshirish qismi orqali amalga oshirilishi mumkin.
Internet tarmog‘iga ulangan kompyuter Обновление - yangilash yordamida eng kamida bir oyda bir marta antivimslar bazasini yangilab turish zarur. Buning natijasida foydalanuvchi kompyutemi jahon hisoblash to‘rida to‘xtovsiz ishlab chiqilayotgan yangi vimslardan himoyalanishni mustahkamlaydi.
Sozlash qismi yordamida kompyuterda joriy vaqt rejimida fayl tizimini, yaratilayotgan hujjatni, Internet tarmog‘i orqali amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan tajovuzning oldini olish kabi himoyalash vositalari faoliyatini tashkil etishi mumkin:
Ishchi dasturlar yordamida kompyutemi himoyalash rejasini amalga oshirish, statistikasi va monitoringini olib borish, zaruriyat bo‘lganda qaytadan tiklash uchun ehtiyot disklarini yaratish kabi vazifalami bajarish mumkin.
Kaspersky antivirus dasturi ko‘p tarmoqli va keng imkoniyatli antivirus dasturi hisoblanadi. Dasturga murojaat qilinganda, ekranda muloqot darchasi ochiladi. Ushbu darchaning umumiy ko'rinishi quyidagicha:
компьютер защищен - kompyuteming viruslardan himoyalanish holatini aks ettirish;
проверка - kompyutemi viruslardan tekshirish, viruslami yo‘qotish va dasturlami davolash;
обновление - antivirus dasturlari bazasini yangilash;
отчеты - antivirus dasturi tomonidan amalga oshirilgan tadbirlar hisobotini chiqarish;
экранная клавиатура - ekranda ramziy klaviaturani faollashtirish;
больше функций - antivirus dasturining qo‘shimcha imkoniyatlarini namoyish etish.
Проверка bo‘limi orqali quyidagi ishlami amalga oshirish mumkin;
полная проверка - kompyuteming barcha qismlarini to'la tekshirish
быстрая проверка - operatsion tizimning faollashtirilishida bosh-
lang‘ich fayllami tezkor tekshirish;
выборочная проверка - tanlab olingan obyektlami tekshirish;
проверка внешных устройств - kompyuteming tashqi qurilmalarini
tekshirish;
отчеты - bo‘limini faollashtirish orqali ekranda antivims dasturi to-
monidan amalga oshirilgan ishlaming to‘la ro‘yxatini chiqarish.
Amaliy ish:
1.Kompyuter vimslari deganda nimani tushunasiz?
2.ESET ENDPOINT Antivimsi dasturidan foydalanishni tushuntirib bering?
3. Yana qanday antiviruslar haqida bilasiz?
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish: Antivirus dasturlarini qiyosiy tahlil qiling.
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha
dirеktor o`rinbosari:_______________
65-Mavzu: Amaliy mashg’ulot
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga Kompyuter viruslari va virusdan himoyalash usullarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: ishlash, saqlash, ulardan foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo‘lish.
FK: axborot xavfsizligini ta’minlaydigan usullardan foydalanib axborot uzata oladi; matn va jadval protsessorlari, taqdimot dasturlari yordamida hujjatlarni pochta orqali uzata oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
Elektron manzilingiz orqali do‘stlaringizga xabar yuboring.
Elektron manzilingizga o‘zingizni rasmingizni joylashtiring.
Nazariy qism:
Troyan nomi ostida ma’ lum bo ‘ lgan vims kompyuter xotirasiga biror ochiq dasturiy ta’minot ko‘rinishida kiradi va axborotni yig‘ish, kerakli manzilga jo‘natish, kompyuter tizimini ishdan chiqarish, kompyuter resurslaridan g‘ayriqonuniy maqsadlarda foydalanish vazifalarini bajaradi.
Internet tizimlarida yaratilayotgan turli dasturiy ta’minotlaming mavjud yetishmovchiliklardan foydalanishga mo‘ljallangan “chuvalchang” viruslari keng tarqalgan.
Antiviruslar quyidagi turlarga bo‘linadi:
detektor - dasturlar;
doktor - dasturlar;
revizor - dasturlar;
filtr - dasturlar.
Detektor - dasturlar oldindan ma’lum bo‘lgan vims belgilarini tahlil qilish orqali borligi aniqlangandan so‘ng, ushbu vims mavjudligi haqida ma’lumot chiqaradi.
Antiviruslar ichida eng ishonchli himoya vositasi sifatida revizor - dasturlar hisoblanadi. Revizorlar kompyuterdagi dasturlaming vimslar bilan zararlanmagan dastlabki holatini yodda saqlaydi va joriy holatni solishtirib boradi. Solishtirish jaroyonida faylning uzunligi, faylning nazorat yig‘indisi, dastumi takomillashtirilgan vaqti, sanasi va boshqa parametrlar tekshiriladi va yig‘ilgan ma’lumotlar tahlil qilinib vimslar yo‘q qilinadi. Revizor - dasturlar jumlasiga keng tarqalgan Kaspersky Monitor dasturini misol qilishimiz mumkin.
Filtr - dasturlar yoki “qorovul”lar ixcham rezident fayllar bo‘lib, kompyuter faoliyatidagi shubhali harakatlami tekshirib boradi va eng boshlang‘ich holatida, ya’ni ko‘payishga ulgurmasdan aniqlaydi. Masalan:
Doctor Web polifag dasturi polimorf (turli darajali imkoniyatlarga ega) viruslarga qarshi kurashish uchun mo‘ljallangan. Uning ishlash mexanizmi boshqa antivirus dasturlariga o‘xshashdir.
Kompyuter ESET ENDPOINT Antivirus dasturi bilan himoyalangan bo‘lsa, dasturga murojaat qilinganda, ekranda muloqot darchasi ochiladi. Ushbu darchaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha:
состояние защиты - kompyuteming vimslardan himoyalanish holatini aks ettirish;
сканирование - kompyutemi vimslardan tekshirish, vimslami yo‘qotish va dasturlami davolash;
обновление - antivims dasturlari bazasini yangilash;
настройка - dastumi sozlash ishlarini amalga oshirish;
служебные программы - xizmatchi dasturlaridan foydalanish;
справка и поддержка - ma’lumot va qo‘llab-quwatlash kabi bo‘limlarga ega.
Himoyalanish holati faollashtirilishi natijasida kompyuteming himoyalanish darajasi va bazasini yangilash zaruriyati borligi haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz.
Amaliy ish:
1.Kompyuter vimslari deganda nimani tushunasiz?
2.ESET ENDPOINT Antivimsi dasturidan foydalanishni tushuntirib bering?
3. Yana qanday antiviruslar haqida bilasiz?
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish: Antivirus dasturlarini qiyosiy tahlil qiling.
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha
dirеktor o`rinbosari:_______________
66-Mavzu: 8-Nazorat ishi
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarni olgan bilim, malaka, ko’nikmalarini nazorat va tahlil qilish
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: ishlash, saqlash, ulardan foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo‘lish.
FK: axborot xavfsizligini ta’minlaydigan usullardan foydalanib axborot uzata oladi; matn va jadval protsessorlari, taqdimot dasturlari yordamida hujjatlarni pochta orqali uzata oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
Kompyuter vimslari deganda nimani tushunasiz?
ESET ENDPOINT Antivimsi dasturidan foydalanishni tushuntirib bering.
Antivims dasturlarini qiyosiy tahlil qiling.
Kaspersky antivims dasturidan foydalanishni tushuntirib bering.
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
Nazariy qism:
I-variant
MS Power Point 2010 da yaratilgan fayllami himoyalang.
MS Word 2010 da yaratilgan ma’lumotlami arxivlash orqali himoyalang.
Lotin grafikasidagi harflarini 1 dan 26 gacha raqamlab, “million”, “secret”, “Azamat” so’zlarini RSA usuli yordamida shifrlang va deshifrlang.
Kompyutemi himoyalash qanday amalga oshiriladi?
A. Parol o‘matiladi; B. Anketalashtiriladi; C. Kodlashtiriladi; D. Yorliq o‘r- natiladi.
II-variant
MS Word 2010 da yaratilgan fayllami himoyalang.
MS Word 2010 da arxivlangan ma’lumotlami oching.
Lotin grafikasidagi harflarini 1 dan 26 gacha raqamlab, “Sinf’, “Yoshlar”, “Aziz” so’zlarini RSA usuli yordamida shifrlang va deshifrlang.
Biometrikko‘rsatkichlar bu-A. barmoq izi; B. ko‘z qorachig‘i; G. yuz tuzilishi; D. Hamma javoblar to‘g‘ri.
Amaliy ish:
III-variant
MS Excel 2010 da yaratilgan fayllami himoyalang.
Shaxsiy elektron pochtangizni yarating.
“Maktabimiz faxrimiz” jumlasini o‘zingiz shakllantirgan Kardano trafareti vositasida yarim betlik matn ichida shifrlang.
IP bu - A. Yagona muomala tili standard; B. Kommunikatsiyalash; G. Aloqa kanallari; D. Kelishuvlar to‘plami.
IV-variant
MS Excel 2010 da yaratilgan varaqni himoyalang.
Ma’lumotlami ko‘rinmas holatga o‘tkazing.
“Amir Temur - buyk sarkarda” jumlasini Yuliy Sezar usuli yordamida shifrlang.
Kompyutemi zararlovchi asosiy manba bu - A.Qattiq disk; B. DVD; G. Internet; D. Printer.
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
O’tlgan barcha mavzularni o’qib tahlil qilish
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha
dirеktor o`rinbosari:_______________
67-Mavzu: O’tilganlarni takrorlash
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga Kompyuter viruslari va virusdan himoyalash usullarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: ishlash, saqlash, ulardan foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo‘lish.
FK: axborot xavfsizligini ta’minlaydigan usullardan foydalanib axborot uzata oladi; matn va jadval protsessorlari, taqdimot dasturlari yordamida hujjatlarni pochta orqali uzata oladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
Nazariy qism:
Troyan nomi ostida ma’ lum bo ‘ lgan vims kompyuter xotirasiga biror ochiq dasturiy ta’minot ko‘rinishida kiradi va axborotni yig‘ish, kerakli manzilga jo‘natish, kompyuter tizimini ishdan chiqarish, kompyuter resurslaridan g‘ayriqonuniy maqsadlarda foydalanish vazifalarini bajaradi.
Internet tizimlarida yaratilayotgan turli dasturiy ta’minotlaming mavjud yetishmovchiliklardan foydalanishga mo‘ljallangan “chuvalchang” viruslari keng tarqalgan.
Antiviruslar quyidagi turlarga bo‘linadi:
detektor - dasturlar;
doktor - dasturlar;
revizor - dasturlar;
filtr - dasturlar.
Detektor - dasturlar oldindan ma’lum bo‘lgan vims belgilarini tahlil qilish orqali borligi aniqlangandan so‘ng, ushbu vims mavjudligi haqida ma’lumot chiqaradi.
Antiviruslar ichida eng ishonchli himoya vositasi sifatida revizor - dasturlar hisoblanadi. Revizorlar kompyuterdagi dasturlaming vimslar bilan zararlanmagan dastlabki holatini yodda saqlaydi va joriy holatni solishtirib boradi. Solishtirish jaroyonida faylning uzunligi, faylning nazorat yig‘indisi, dastumi takomillashtirilgan vaqti, sanasi va boshqa parametrlar tekshiriladi va yig‘ilgan ma’lumotlar tahlil qilinib vimslar yo‘q qilinadi. Revizor - dasturlar jumlasiga keng tarqalgan Kaspersky Monitor dasturini misol qilishimiz mumkin.
быстрая проверка - operatsion tizimning faollashtirilishida bosh-
lang‘ich fayllami tezkor tekshirish;
выборочная проверка - tanlab olingan obyektlami tekshirish;
проверка внешных устройств - kompyuteming tashqi qurilmalarini
tekshirish;
отчеты - bo‘limini faollashtirish orqali ekranda antivims dasturi to-
monidan amalga oshirilgan ishlaming to‘la ro‘yxatini chiqarish.
Amaliy ish:
1.Kompyuter vimslari deganda nimani tushunasiz?
2.ESET ENDPOINT Antivimsi dasturidan foydalanishni tushuntirib bering?
3. Yana qanday antiviruslar haqida bilasiz?
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish: Antivirus dasturlarini qiyosiy tahlil qiling.
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha
dirеktor o`rinbosari:_______________
|
