1-Mavzu: Landshaft komponentlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir
Komponent - lotincha so`zdan olingan bo`lib tarkibiy qism degan ma`noni
anglatadi. Landshaft ham barcha katta-kichik geotizimlar
singari agregat holati
nisbatan bir xil bo`lgan moddiy qismlar- komponentlardan tashkil topgandir.
Umuman olganda geografik adabiyotda komponent tushunchasi anchagina
erkin talqin qilingan. Ba`zan landshaft komponentlariga qum qoratuproq, muz,
yashil 6arglar, suv yuzasi kabilarni ham kiritishadi. Ba`zan
esa inson tomonidan
bunyod etilgan texnik inshootlar, shaharlar, yashil
maydonlar ham landshaft
komponentlari deb hisoblanadi.
Masalan, D. L.Ardmand (1975) agregat tarkibi bir xil bo`lgan qismlarni hayot
bor yoki yo`qligini hisobga olgan holda, landshaftning komponentlari deb
hisoblaydi. U tabiiy komponentlarga
turli gazlar suyuqliklar, tog` jinslari, tuproq.
o`simlik, qor va muz, hatto texnik inshoatlarni ham kiritadi. Uning fikricha iqlim va
relyef komponent emas, balki komponentning xususiyatidir.
F.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog` jinslari, yer os-ti va usti
suvlari, tuproq. o`simlik va hayvonot dunyosini kiritadi.
Shunga o`xshash ta`rifni biz "Oxrana landshaftov" (1982) nomli izoxli lug`atda
ham ko`ramiz. Unda landshaftning komponentiga geografik qobiqning litosfera,
gidrosfera, atmosfera va biosferalarning landshaft chegarasidagi qismlari kiradi deb
ko`rsatilgan.
Landshaft komponentlari bir-biri bilan o`zaro aloqada bo`lib, birining o`zgarishi
qolganlarining ham o`zgarishiga olib keladi. Lug`at mualliflari komponenlarni ikkiga:
tabiiy va antrpoogen komponentlarga bo`lishgan.
Birinchisiga tog` jinslari, havo yer osti va usti suvlari, tuproq. o`simlik, hayvonot
dunyosini kiritsalar,
ikkinchisiga turli inshootlar, qishloq xo`jalik maydonlari
kabilarni kiritadilar.
Landshaftshunos olim N.A.Solnsev ikkinchi landshaft tashkil topishi va
rivojlanishida turli komponentlar turlicha o`rin tutadi deydi. Ularning ba`zilari kuchli
bo`lsa, ba`zilari
kuchsiz hisoblanadi, N.L.Solnsev landshaft-ning komponentlarini
kuchlisidan kuchsiziga tomon quyidagi tartibda joy-lashtirgan: tog` jinslari –
atmosfera - suvlar - o`simlik - hayvonot dunyosi. Uningcha landshaftning geologik
tuzilishi, tog` jinslarining litologik tar-kibi, relyef, iqlim, tuproq kabilar landshaftning
komponentlari hisoblan-maydi.
Shunday qilib, yuqorida kelgirilgan fikrlarni umumlashtirib quyidagi-cha xulosa
chiqarish mumkin. Landshaftning komponentlari deb, uning tarkibiy qismlari: tog`
jinslari, havo, suvlar, o`simlik va hayvonot dunyosi kabilarga aytiladi. Iqlim, relyef,
tuproq esa, komponent emas. Ulardan birinchisi havoning, ikkinchisi tog`
jinslarining xususiyatlaridir. Uchinchisi esa tog`
jinslarining havo, suv va organik
hayot ta`sirida o`zgarishidan yuzaga kelgan hosiladir.
Landshaftning tashkil topish va rivojlanishida sanab o`tilgan komponentlarning
qaysi biri yetakchi, qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyatga ega degan savolning javobi
ham mulohazalidir. Tabiiy geograflar orasida birlamchi va ikkilamchi, yetakchi yoki
yetakchi bo`lmagan, kuchli yoki kuchsiz komponentlarni aniqlashga urinish bor.
Masalan. N.L.Solnsev (1960) tuzgan komponentlar tizimida geomatik
komponentlar kuchli yoki relyef, suv, havo kabi komponentlar, biotik komponentlar
(o`simlik va hayvonlar) ikkinchi darajali yoki kuchsiz hisoblanadi. Tabiiy geografik
mujassamalarning shakllanishi va rivojlanishida ishtirok etadigan omillarning o`zaro
teng emasligi haqidagi fikrni dastlab biz L.L.Grmyurskiyning (1946)
ishida
uchratamiz. U tabiiy geografik omillarning eng kuchlisini "harakatlantiruv-chi
kuchlar" deb ataydi. Uning fikricha, harakatlanuvchi kuchlar tabiiy geog-rafik
mujassamaning ko`lamiga bog`liq holda o`zgarib turadi.
