24
Bilimlar bazasida takdim etiladigan bilimlarning tarkibi
Bilimlar bazasi (BB)dagi bilimlarning tarkibi kuyidagi savollar bilan
aniklanadi: kanday bilimlar takdim etilishi kerak va bilimlar tarkibining uzi nimaga
boglik?
BB bilimlarning tarkibi kuyidagilarga boglik.
Muammoli soxa.
BB tizimining tuzilishi.
Foydalanuvchining talablari va maksadlari.
Mulokat tili.
Intellekt axborot tizimining umumlashtirilgan chizmasini kurib chikamiz.
Umumiy chizmaga muvofik uni faoliyat yuritishi uchun kuyidagi bilimlar
talab kilinadi.
1.
Vazifani yechish jarayeni xakidagi bilimlar (interpritator tomonidan
foydalaniladigan boshkaruv bilimlar).
2.
Lingvistik protsessor tomonidan foydalaniladigan mulokat tili va dialogni
tashkil qilish usullari xakidagi bilimlar.
3.
Bilimlarni olishning tarkibiy kismlari tomonidan foydalaniladigan bilimlarni
takdim etish va zamonalashtirish usullari xakidagi bilimlar.
4.
Izoxlovchi tarkibiy kism tomonidan foydalaniladigan kullab kuvvatlovchi
tarkibiy bilimlar.
Izohlash qobiliyati
BB
Interpretator
Ishchi xotira
Bili mlarni
olish
O‘zaro
hamkorlikning
tarkibiy
qismlari
Fo ydal a
nuvchi
Bilimlar
muhandisi
25
Bilimlar tarkibini foydalanuvchilarning tarkibiga boglikligi kuyidagilarda
namoyen buladi:
1.
Foydalanuvchi vazifalar umumiy majmuasidan kanday vazifalarni va kanday
ma‘lumotlar bilan yechishni istaydi?
2.
Echimning afzallikka ega usullari kanday?
3.
Vazifa natijalar va ularni olish usullariga kanday cheklashlarda yechilishi
kerak?
4.
Mulokat tili va dialogni tashkil qilishga talablar kanday?
5.
Muammoli soxa xakidagi umumiylik yeki aniklikning darajasi kanday?
6. Foydalanuvchilarning maksadlari kanday?
Predmetli soxa ob‘ektlarning majmuasi, ularning ta‘riflari va ular urtasidagi
munosabatlar bilan ta‘riflanadi. Predmetli soxaning xususiyatlariga kura uning
moxiyatini tashkil kiluvchi ma‘lumotlar anik, taxminiy, kul ma‘noli, tulik yeki
xato bulishi mumkin .
Predmetli soxa statistik va dinamikaga bulinadi. Mavjud intellekt
tizimlarining kupchiligi predmetli soxalarni statistik, ya‘ni dinamikani
mensimaslik mumkin bulgan soxa sifatida kurib chikadi.
Kasallikning alomatlari va ushbu alomatlar buyicha diagnoz kuyish koidalari
xakidagi ma‘lumotlarni saklovchi soxa statistik soxaning misoli buladi. Bu
MYCIN, INTERNIST, GASNEN, PIP kabi tibbiy tizimlardir.
Dinamik soxalar kuyidagi turlarga bulinadi:
1.
Fakat ob‘ektlarning bushlikda turgan joyi xisobga olinadigan, ammo
ob‘ektlarning uzlari vakt buyicha uzgarmaydigan takdim etishlar.
2.
Ob‘ektlarning vakt buyicha uzgarishlari xisobga olinadigan, ammo ob‘ektlar
urtasidagi masofaviy munosabatlarni uzgarishi kurib chikilmaydigan takdim
etishlar.
3.
Xam ob‘ektlarning vaktdagi uzgarishishi va xam ular urtasidagi masofaviy
uzaro munosabatlarni uzgarishi xisobga olinadigan takdim etishlar.
Birinchi turdagi takdim etishlardan odatda robototexnikada foydalaniladi,
unda fakat vaktdagi uzgarishlar dinamikaning manbai buladilar. Ikkinchi turdagi
26
takdim etishlardan odatda uzgarishlarning xakikiy sabablari tizimga noma‘lum va
uzgarishlarni manba sifatida vaktni borishi kabul kilinadigan tizimlarda
foydalaniladi. Bemorning xolatini vakt buyicha uzgarishini xisobga oluvchi tizim
bunday tizimning misoli buladi.
Predmetli soxaning vazifalari kuyidagi turlarga bulinadi:
1. Predmetli soxani taxlil qilish vazifasi.
2. Predmetli soxani kayta kurish vazifasi.
3. Predmetli soxani belgilash yeki tanlash vazifasi.
Taxlil qilish vazifasi - bu predmetli soxaning joriy xolatini oldindan
aniklashni yeki kayta shakllantirishni amalga oshiruvchi vazifa. Anik statistik
predmetli soxada fakat taxlil qilish vazifalarini yechish mumkin. Taxlil qilish
vazifalari kurib chikilayetgan vazifalar ichidan eng oddiylaridir. Ularning yechish
borishida ma‘lumotlar fakat kushilsada, ammo uzgartirilmaydi va bartaraf
kilinmaydi.
Kayta uzgartirish vazifasi - bu yechimda predmetli soxaning bitta xolati
boshkasiga kayta uzgartiriluvchi vazifalardir. Bu vazifalarni yechishda
foydalaniladigan xulosalar koidalari predmetli soxani kayta uzgartiradi, ammo
tizimni ushbu predmetli soxa doirasidan tashkariga chikarib tashlamaydi. Bunda
kuyidagi muammolar vujudga keladi: predmetli soxani kayta uzgartirish
mumkinmi va yechilayetgan vazifaning shartlarini kanoatlantirish uchun uni
kanday kilib kayta uzgartirish kerak. Kayta uzgartirishni yechishda ma‘lumotlar
ishchi soxaga kelib tushadi va chikib ketadi, chunki ma‘lumotlar yangi xolatga
utishda predmetli soxaning ushbu yangi xolatiga mos kelishlari kerak.
Predmetli soxani belgilash vazifasi - bu yechilishini borishida tizim bitta
mukobil soxadan boshkasiga utuvchi vazifalar. Belgilash vazifalarini yechishda
axborotlarni tulikmasliklarini bartaraf kiluvga va yechimni kidirish jarayenini
davom ettirishga imkon beruvchi taxminlardan foydalanish zarur. Bu taxminlar
anik ma‘lum dalillarga zid bulmasligi kerak. Bu moslikni buzilishi boshka
mukobil soxaga utish zaruriyatini keltirib chikaradi.
27
BB dagi bilimlarning tuzilishini kurib chikamiz. Barcha bilimlar
interpretatsiyalanuvchi va interpretatsiyalanmaydiganga bulinadi. Bilimlarni
birinchi turi - bu yechivchuni belgilash yeki interpretatsiyalashga kodir tur, ya‘ni
interpretatordir. Bilimlarning ikkinchi turi yechuvchiga no‘malum va yerdamchi va
kullab-kuvvatlovchi bilimlarga bulinadi. Kushimcha bilimlar tilning leksikasi va
grammatikasi xakidagi axborotlarni va dialogning tuzilishi xakidagi axborotlarni
saklaydi. Kushimcha bilimlar amalda til xakidagi bilimlar va dialog xakidagi
bilimlarga bulinadi. Kullab kuvvatlovchi bilimlardan tizimni yaratishda va
izoxlarni bajarishda foydalaniladi. Uz navbatida kullab-kuvvatlovchi bilimlar
texnologik va semantik bilimlarga bulinadi. Texnologik bilimlar - bilimlarni
yaratilish vakti va bilimlarning muallifi xakidagi ma‘lumotlarga ega. Semantik
bilimlar - bilimlarning ma‘naviy bayen kilinishi. Ular tarkibiga bilimlarni kiritish
sabablari, bilimlarni belgilanishi, ulardan foydalanish usullari va olinadigan samara
xakidagi axborotlar kiradi. SHunday kilib kullab-kuvvatlovchi bilimlar bayen
qilish xarakteriga ega .
Interpretatsiyalanuvchi
bilimlar
uz
tarkibiga
predmetli
bilimlar,
boshkaruvchi bilimlar va tasavvurlar xakidagi bilimlarni oladi. Bilimlarning
keyingi ikki turi meto bilimlar degan umumiy nom ostida birlashadi. Tasavvurlar
xakidagi bilimlar interpretatsiyalangan bilimlar tizimda kanday takdim etilganligi
xakidagi axborotlarga ega. SHunday kilib, predmetli soxani bayen kiluvchilar
predmetli bilimlar xakidagi ayrim axborotlarga ega, masalan, koidalar,
ma‘lumotlar, muximlik va murakkablik ulchamlarining aniklanganlik darajasi.
Predmetli bilimlar bayen kiluvchi va shaxsan predmetli bilimlarga bulinadilar.
SHaxsan predmetli bilimlar dalillar va operatsion bilimlarga bulinadilar.
Operatsion bilimlar vazifa yechilishini borishida predmetli soxani bayen
kilinishini kanday uzgartirish mumkinligi xakidagi axborotlarga ega. Bu ishlab
chikish tadbirlarini beruvchi bilimlar. Boshkaruvchi bilimlar fokuslovchi bilimlar
va xal kiluvchi bilimlarga bulinadi. Fokuslovchi bilimlar u yeki bu vaziyatda
kanday bilimlardan foydalanish kerakligini bayen kiladi. Odatda fokuslovchi bilim
eng istikbolli gipotezalar va bilimlar xakidagi ma‘lumotlarga ega, ulardan tegishli
28
gipotezlarni tekshirishda foydalanish maksadga muvofikdir. Xal kiluvchi
bilimlardan ushbu vazifani yechish uchun samaralirok strategiyani tanlash uchun
foydalaniladi.
|
