1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi buxoro davlat universiteti




Download 3,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/48
Sana15.07.2024
Hajmi3,02 Mb.
#267685
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   48
Bog'liq
46379 1 53E52CF73F6EF3CFFBD207633E263E7E9A7B7F79

 
 
 


24 
Bilimlar bazasida takdim etiladigan bilimlarning tarkibi 
Bilimlar bazasi (BB)dagi bilimlarning tarkibi kuyidagi savollar bilan 
aniklanadi: kanday bilimlar takdim etilishi kerak va bilimlar tarkibining uzi nimaga 
boglik? 
BB bilimlarning tarkibi kuyidagilarga boglik. 

Muammoli soxa. 

BB tizimining tuzilishi. 

Foydalanuvchining talablari va maksadlari. 

Mulokat tili. 
Intellekt axborot tizimining umumlashtirilgan chizmasini kurib chikamiz. 
Umumiy chizmaga muvofik uni faoliyat yuritishi uchun kuyidagi bilimlar 
talab kilinadi. 
1.
Vazifani yechish jarayeni xakidagi bilimlar (interpritator tomonidan 
foydalaniladigan boshkaruv bilimlar). 
2.
Lingvistik protsessor tomonidan foydalaniladigan mulokat tili va dialogni 
tashkil qilish usullari xakidagi bilimlar. 
3.
Bilimlarni olishning tarkibiy kismlari tomonidan foydalaniladigan bilimlarni 
takdim etish va zamonalashtirish usullari xakidagi bilimlar. 
4.
Izoxlovchi tarkibiy kism tomonidan foydalaniladigan kullab kuvvatlovchi 
tarkibiy bilimlar. 
Izohlash qobiliyati 
BB 
Interpretator 
Ishchi xotira 
Bili mlarni
olish
O‘zaro 
hamkorlikning 
tarkibiy 
qismlari 
Fo ydal a
nuvchi
Bilimlar 
muhandisi


25 
Bilimlar tarkibini foydalanuvchilarning tarkibiga boglikligi kuyidagilarda 
namoyen buladi: 
1.
Foydalanuvchi vazifalar umumiy majmuasidan kanday vazifalarni va kanday 
ma‘lumotlar bilan yechishni istaydi? 
2.
Echimning afzallikka ega usullari kanday? 
3.
Vazifa natijalar va ularni olish usullariga kanday cheklashlarda yechilishi 
kerak? 
4.
Mulokat tili va dialogni tashkil qilishga talablar kanday? 
5.
Muammoli soxa xakidagi umumiylik yeki aniklikning darajasi kanday? 
6. Foydalanuvchilarning maksadlari kanday? 
Predmetli soxa ob‘ektlarning majmuasi, ularning ta‘riflari va ular urtasidagi 
munosabatlar bilan ta‘riflanadi. Predmetli soxaning xususiyatlariga kura uning 
moxiyatini tashkil kiluvchi ma‘lumotlar anik, taxminiy, kul ma‘noli, tulik yeki 
xato bulishi mumkin . 
Predmetli soxa statistik va dinamikaga bulinadi. Mavjud intellekt 
tizimlarining kupchiligi predmetli soxalarni statistik, ya‘ni dinamikani
mensimaslik mumkin bulgan soxa sifatida kurib chikadi. 
Kasallikning alomatlari va ushbu alomatlar buyicha diagnoz kuyish koidalari 
xakidagi ma‘lumotlarni saklovchi soxa statistik soxaning misoli buladi. Bu 
MYCIN, INTERNIST, GASNEN, PIP kabi tibbiy tizimlardir. 
Dinamik soxalar kuyidagi turlarga bulinadi: 
1.
Fakat ob‘ektlarning bushlikda turgan joyi xisobga olinadigan, ammo 
ob‘ektlarning uzlari vakt buyicha uzgarmaydigan takdim etishlar. 
2.
Ob‘ektlarning vakt buyicha uzgarishlari xisobga olinadigan, ammo ob‘ektlar 
urtasidagi masofaviy munosabatlarni uzgarishi kurib chikilmaydigan takdim 
etishlar. 
3.
Xam ob‘ektlarning vaktdagi uzgarishishi va xam ular urtasidagi masofaviy 
uzaro munosabatlarni uzgarishi xisobga olinadigan takdim etishlar. 
Birinchi turdagi takdim etishlardan odatda robototexnikada foydalaniladi, 
unda fakat vaktdagi uzgarishlar dinamikaning manbai buladilar. Ikkinchi turdagi 


26 
takdim etishlardan odatda uzgarishlarning xakikiy sabablari tizimga noma‘lum va 
uzgarishlarni manba sifatida vaktni borishi kabul kilinadigan tizimlarda 
foydalaniladi. Bemorning xolatini vakt buyicha uzgarishini xisobga oluvchi tizim 
bunday tizimning misoli buladi. 
Predmetli soxaning vazifalari kuyidagi turlarga bulinadi: 
1. Predmetli soxani taxlil qilish vazifasi. 
2. Predmetli soxani kayta kurish vazifasi. 
3. Predmetli soxani belgilash yeki tanlash vazifasi. 
Taxlil qilish vazifasi - bu predmetli soxaning joriy xolatini oldindan 
aniklashni yeki kayta shakllantirishni amalga oshiruvchi vazifa. Anik statistik 
predmetli soxada fakat taxlil qilish vazifalarini yechish mumkin. Taxlil qilish 
vazifalari kurib chikilayetgan vazifalar ichidan eng oddiylaridir. Ularning yechish 
borishida ma‘lumotlar fakat kushilsada, ammo uzgartirilmaydi va bartaraf 
kilinmaydi. 
Kayta uzgartirish vazifasi - bu yechimda predmetli soxaning bitta xolati 
boshkasiga kayta uzgartiriluvchi vazifalardir. Bu vazifalarni yechishda 
foydalaniladigan xulosalar koidalari predmetli soxani kayta uzgartiradi, ammo 
tizimni ushbu predmetli soxa doirasidan tashkariga chikarib tashlamaydi. Bunda 
kuyidagi muammolar vujudga keladi: predmetli soxani kayta uzgartirish 
mumkinmi va yechilayetgan vazifaning shartlarini kanoatlantirish uchun uni 
kanday kilib kayta uzgartirish kerak. Kayta uzgartirishni yechishda ma‘lumotlar 
ishchi soxaga kelib tushadi va chikib ketadi, chunki ma‘lumotlar yangi xolatga 
utishda predmetli soxaning ushbu yangi xolatiga mos kelishlari kerak. 
Predmetli soxani belgilash vazifasi - bu yechilishini borishida tizim bitta 
mukobil soxadan boshkasiga utuvchi vazifalar. Belgilash vazifalarini yechishda 
axborotlarni tulikmasliklarini bartaraf kiluvga va yechimni kidirish jarayenini 
davom ettirishga imkon beruvchi taxminlardan foydalanish zarur. Bu taxminlar 
anik ma‘lum dalillarga zid bulmasligi kerak. Bu moslikni buzilishi boshka 
mukobil soxaga utish zaruriyatini keltirib chikaradi. 


27 
BB dagi bilimlarning tuzilishini kurib chikamiz. Barcha bilimlar 
interpretatsiyalanuvchi va interpretatsiyalanmaydiganga bulinadi. Bilimlarni 
birinchi turi - bu yechivchuni belgilash yeki interpretatsiyalashga kodir tur, ya‘ni 
interpretatordir. Bilimlarning ikkinchi turi yechuvchiga no‘malum va yerdamchi va 
kullab-kuvvatlovchi bilimlarga bulinadi. Kushimcha bilimlar tilning leksikasi va 
grammatikasi xakidagi axborotlarni va dialogning tuzilishi xakidagi axborotlarni 
saklaydi. Kushimcha bilimlar amalda til xakidagi bilimlar va dialog xakidagi 
bilimlarga bulinadi. Kullab kuvvatlovchi bilimlardan tizimni yaratishda va 
izoxlarni bajarishda foydalaniladi. Uz navbatida kullab-kuvvatlovchi bilimlar 
texnologik va semantik bilimlarga bulinadi. Texnologik bilimlar - bilimlarni 
yaratilish vakti va bilimlarning muallifi xakidagi ma‘lumotlarga ega. Semantik 
bilimlar - bilimlarning ma‘naviy bayen kilinishi. Ular tarkibiga bilimlarni kiritish 
sabablari, bilimlarni belgilanishi, ulardan foydalanish usullari va olinadigan samara 
xakidagi axborotlar kiradi. SHunday kilib kullab-kuvvatlovchi bilimlar bayen 
qilish xarakteriga ega . 
Interpretatsiyalanuvchi 
bilimlar 
uz 
tarkibiga 
predmetli 
bilimlar, 
boshkaruvchi bilimlar va tasavvurlar xakidagi bilimlarni oladi. Bilimlarning 
keyingi ikki turi meto bilimlar degan umumiy nom ostida birlashadi. Tasavvurlar 
xakidagi bilimlar interpretatsiyalangan bilimlar tizimda kanday takdim etilganligi 
xakidagi axborotlarga ega. SHunday kilib, predmetli soxani bayen kiluvchilar
predmetli bilimlar xakidagi ayrim axborotlarga ega, masalan, koidalar, 
ma‘lumotlar, muximlik va murakkablik ulchamlarining aniklanganlik darajasi. 
Predmetli bilimlar bayen kiluvchi va shaxsan predmetli bilimlarga bulinadilar. 
SHaxsan predmetli bilimlar dalillar va operatsion bilimlarga bulinadilar. 
Operatsion bilimlar vazifa yechilishini borishida predmetli soxani bayen 
kilinishini kanday uzgartirish mumkinligi xakidagi axborotlarga ega. Bu ishlab 
chikish tadbirlarini beruvchi bilimlar. Boshkaruvchi bilimlar fokuslovchi bilimlar 
va xal kiluvchi bilimlarga bulinadi. Fokuslovchi bilimlar u yeki bu vaziyatda 
kanday bilimlardan foydalanish kerakligini bayen kiladi. Odatda fokuslovchi bilim 
eng istikbolli gipotezalar va bilimlar xakidagi ma‘lumotlarga ega, ulardan tegishli 


28 
gipotezlarni tekshirishda foydalanish maksadga muvofikdir. Xal kiluvchi 
bilimlardan ushbu vazifani yechish uchun samaralirok strategiyani tanlash uchun 
foydalaniladi.

Download 3,02 Mb.
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   48




Download 3,02 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Download 3,02 Mb.
Pdf ko'rish