1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi buxoro davlat universiteti




Download 3,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/48
Sana15.07.2024
Hajmi3,02 Mb.
#267685
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   48
Bog'liq
46379 1 53E52CF73F6EF3CFFBD207633E263E7E9A7B7F79

Mantikiy modellar 
Bilimlarni takdim etish modellarining turli tumanligini 2 turga tasniflash
mumkin. 
1.
Mantikiy modellar. 
2.
Evristik modellar. 
Mantikiy modellarning
asosida rasmiy nazariya tushunchasi yetadi. 
Mantikiy modellarda bilimlarning aloxida birliklari (dalillar) urtasidagi 
munosabatlar rasmiy nazariyaning sintaktik bilimlari yerdamida aks ettiriladi 
(masalan, predikatlarni xisoblash). Mantikiydan farklirok 
evristik modellar
u yeki 
bu muammoli soxaning uziga xos xususiyatlarini uzatuvchi vositalarning turli 
tuman majmuasiga ega. Buning okibatida evristik modellar mantikiylardan xam 
imkoniyati yeki xuddi shunday aks ettirish, ya‘ni muammoli soxani takdim etish 
kobiliyati buyicha va xam chikishning foydalanilgan mexanizmining samaradorligi 
buyicha ustivorlik kiladi. Evristik modellar tarmokli, freymli yeki maxsulotli 


32 
buladilar. Mantikiy modellar predikatlarni xisoblash tilidan foydalanadilar. 
Birinchi predikatga munosabatning nomi mos keladi, dalillning atamasiga esa - 
ob‘ektlar. Predikatlar mantikida foydalaniladigan barcha mantikiy iborolar xakikiy 
yeki yelgon ma‘noga ega. Masalan ―Djon EXM buyicha mutaxassisdir‖ iborasini 
kurib chikamiz. Bu ibora kuyidagicha takdim etilishi mumkin (Djon EXM buyicha 
mutaxassis)dir. Ammo bu ibora kuyidagicha interpritatsiyalanishi mumkin: 
kandaydir X ob‘ekti mavjud, u EXM buyicha mutaxassisdir. Bunda yezuvning 
kuyidagi formulasidan foydalaniladi: (X, EXM buyicha mutaxassis)dir. 
Smit IBM firmasida mutaxassis sifatida ishlaydi iborasi 3 dalillga ega 
predikat kurinishida takdim etilishi mumkin: ishlaydi (Smit, IBM firmasi, 
mutaxassis). 
Mantikiy modellar bilan ishlashda kuyidagi koidalarga rioya qilish zarur. 
Dalillarning tartibi xamma vakt ushbu predmetli soxada kabul kilingan 
predikatning interpritatsiyasiga kura berilishi kerak. Dasturchi dalillarning kayd 
kilingan tartibi xakida karorni kabul kiladi va unga boshidan oxirigacha rioya 
kiladi. 
Predikat dalillarning extiyeriy soniga ega bulishi mumkin. Predikat va u 
bilan boglik dalillardan tashkil topgan ayrim iboralar mantikiy alokalar yerdamida 
murakkab iboralarga birlashtirilishi mumkin. BA (and, &), yeKI (or, V) YUK
(not,~) implikatsiyalardan Agar..., Unda..., shakli buyicha koidalarni 
shakllantirish uchun foydalaniladi. 
Bir necha misollarni kurib chikamiz:
1)
Predikatni nomi - 
bulmok.
(Smit, EXM buyicha mutaxassis) & ukimokda (Smit, adabiyet ).
Smit EXM buyicha mutaxassisdir VA adabiyet ukimokda. 
2) Predikatni nomi -
xisobot bermok. 
(Smit, Djon) raxbarlik kilmok (Djon, Smit) 
AGAR Smit Djonning oldida xisobot bersa, UNDA Djon Smitga raxbarlik 
kiladi. 
3) Predikatni nomi - ye
zdi



33 
(Smit, dastur) & not ishlamok (dastur) sozlamok (Smit, dastur kechkurin) 
or topshirmok (dastur, dasturchi, keyingi kun). 
AGAR Smit dasturini yezsa VA u ishlamasa, UNDA Smit dasturni 
kechkurin sozlashi yeKI keyingi kuni dasturchiga topshirishi kerak. 
Iboralarda dalillar sifatida uzgaruvchanlardan xam foydalanish mumkin. Bu 
xolda uzgaruvchanlar bilan ishlash uchun
Kvantor
tushunchasi kiritiladi. Kvantor 
ikki turda buladi: 
1) Umumiylik kvantor 

2) Mavjud bulishlik kvantori 


(X) ba‘zi bir predmetli soxada tegishli bulgan kovus ichidagi 
uzgaruvchanlarning barcha ma‘nolari xakikiy bulishi kerakligini bildiradi. 

(X) Xning ma‘nolaridan fakat ba‘zi birlari xakikiy 

,

dan biri 
boshkasining tarkibiga kirishi mumkin. Va kirish tartibidan iboraning ma‘nosi 
uzgaradi. Bir necha misollarni kurib chikamiz: 
1. 

(X) (EXM buyicha mutaxassis (X) dasturchi (X)) 
EXM buyicha barcha mutaxassislar dasturchi buladilar. 
2. 

(X) (EXM buyicha mutaxassis (X) yaxshi dasturchilar (X)) 
EXM buyicha ba‘zi bir mutaxassislar yaxshi dasturchilar buladilar. 
3. 

(X) 

(Y) (xizmatchi (X) raxbar(Y,X)) 
Xar bir xizmatchining raxbari bor. 
4. 

(Y) 

(X) (xizmatchi(X) raxbar (Y,X)) 
Barchaga raxbarlik kiluvchi kandaydir shaxs mavjud. 
Predikatlarni xisoblash vositalari iboralarning ma‘nosini uzgartirmasdan 
turib, ularni EXMda ishlab chikish uchun kullay shaklga uzgartirishga imkon 
beradi. Bu xolda uzgartirish uchun bitta mantikiy boglanish boshkasi orkali aks 
ettiriladi. Masalan, murakkab ibora. 
N (N EXM buyicha mutaxassis (Smit) V N raxbar (Smit)) kuyidagicha aks 
ettirilishi mumkin: EXM buyicha mutaxassis (Smit) & raxbar (Smit) xisobot beradi 
(Djon, Smit) V raxbarlik kiladi (Smit, Djon). 


34 
Eki kuyidagi kurinishda. 
N xisobot beradi (Djon, Smit ) V raxbarlik kiladi (Smit, Djon) shunday 
kilib,
A & B teng ~ (~A V~B) 
A B teng ~ A V B 

Download 3,02 Mb.
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   48




Download 3,02 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Download 3,02 Mb.
Pdf ko'rish