Mantikiy modellar
Bilimlarni takdim etish modellarining turli tumanligini 2 turga tasniflash
mumkin.
1.
Mantikiy modellar.
2.
Evristik modellar.
Mantikiy modellarning
asosida rasmiy nazariya tushunchasi yetadi.
Mantikiy modellarda bilimlarning aloxida birliklari (dalillar) urtasidagi
munosabatlar rasmiy nazariyaning sintaktik bilimlari yerdamida aks ettiriladi
(masalan, predikatlarni xisoblash). Mantikiydan farklirok
evristik modellar
u yeki
bu muammoli soxaning uziga xos xususiyatlarini uzatuvchi vositalarning turli
tuman majmuasiga ega. Buning okibatida evristik modellar mantikiylardan xam
imkoniyati yeki xuddi shunday aks ettirish, ya‘ni muammoli soxani takdim etish
kobiliyati buyicha va xam chikishning foydalanilgan mexanizmining samaradorligi
buyicha ustivorlik kiladi. Evristik modellar tarmokli, freymli yeki maxsulotli
32
buladilar. Mantikiy modellar predikatlarni xisoblash tilidan foydalanadilar.
Birinchi predikatga munosabatning nomi mos keladi, dalillning atamasiga esa -
ob‘ektlar. Predikatlar mantikida foydalaniladigan barcha mantikiy iborolar xakikiy
yeki yelgon ma‘noga ega. Masalan ―Djon EXM buyicha mutaxassisdir‖ iborasini
kurib chikamiz. Bu ibora kuyidagicha takdim etilishi mumkin (Djon EXM buyicha
mutaxassis)dir. Ammo bu ibora kuyidagicha interpritatsiyalanishi mumkin:
kandaydir X ob‘ekti mavjud, u EXM buyicha mutaxassisdir. Bunda yezuvning
kuyidagi formulasidan foydalaniladi: (X, EXM buyicha mutaxassis)dir.
Smit IBM firmasida mutaxassis sifatida ishlaydi iborasi 3 dalillga ega
predikat kurinishida takdim etilishi mumkin: ishlaydi (Smit, IBM firmasi,
mutaxassis).
Mantikiy modellar bilan ishlashda kuyidagi koidalarga rioya qilish zarur.
Dalillarning tartibi xamma vakt ushbu predmetli soxada kabul kilingan
predikatning interpritatsiyasiga kura berilishi kerak. Dasturchi dalillarning kayd
kilingan tartibi xakida karorni kabul kiladi va unga boshidan oxirigacha rioya
kiladi.
Predikat dalillarning extiyeriy soniga ega bulishi mumkin. Predikat va u
bilan boglik dalillardan tashkil topgan ayrim iboralar mantikiy alokalar yerdamida
murakkab iboralarga birlashtirilishi mumkin. BA (and, &), yeKI (or, V) YUK
(not,~) implikatsiyalardan Agar..., Unda..., shakli buyicha koidalarni
shakllantirish uchun foydalaniladi.
Bir necha misollarni kurib chikamiz:
1)
Predikatni nomi -
bulmok.
(Smit, EXM buyicha mutaxassis) & ukimokda (Smit, adabiyet ).
Smit EXM buyicha mutaxassisdir VA adabiyet ukimokda.
2) Predikatni nomi -
xisobot bermok.
(Smit, Djon) raxbarlik kilmok (Djon, Smit)
AGAR Smit Djonning oldida xisobot bersa, UNDA Djon Smitga raxbarlik
kiladi.
3) Predikatni nomi - ye
zdi
.
33
(Smit, dastur) & not ishlamok (dastur) sozlamok (Smit, dastur kechkurin)
or topshirmok (dastur, dasturchi, keyingi kun).
AGAR Smit dasturini yezsa VA u ishlamasa, UNDA Smit dasturni
kechkurin sozlashi yeKI keyingi kuni dasturchiga topshirishi kerak.
Iboralarda dalillar sifatida uzgaruvchanlardan xam foydalanish mumkin. Bu
xolda uzgaruvchanlar bilan ishlash uchun
Kvantor
tushunchasi kiritiladi. Kvantor
ikki turda buladi:
1) Umumiylik kvantor
2) Mavjud bulishlik kvantori
(X) ba‘zi bir predmetli soxada tegishli bulgan kovus ichidagi
uzgaruvchanlarning barcha ma‘nolari xakikiy bulishi kerakligini bildiradi.
(X) Xning ma‘nolaridan fakat ba‘zi birlari xakikiy
,
dan biri
boshkasining tarkibiga kirishi mumkin. Va kirish tartibidan iboraning ma‘nosi
uzgaradi. Bir necha misollarni kurib chikamiz:
1.
(X) (EXM buyicha mutaxassis (X) dasturchi (X))
EXM buyicha barcha mutaxassislar dasturchi buladilar.
2.
(X) (EXM buyicha mutaxassis (X) yaxshi dasturchilar (X))
EXM buyicha ba‘zi bir mutaxassislar yaxshi dasturchilar buladilar.
3.
(X)
(Y) (xizmatchi (X) raxbar(Y,X))
Xar bir xizmatchining raxbari bor.
4.
(Y)
(X) (xizmatchi(X) raxbar (Y,X))
Barchaga raxbarlik kiluvchi kandaydir shaxs mavjud.
Predikatlarni xisoblash vositalari iboralarning ma‘nosini uzgartirmasdan
turib, ularni EXMda ishlab chikish uchun kullay shaklga uzgartirishga imkon
beradi. Bu xolda uzgartirish uchun bitta mantikiy boglanish boshkasi orkali aks
ettiriladi. Masalan, murakkab ibora.
N (N EXM buyicha mutaxassis (Smit) V N raxbar (Smit)) kuyidagicha aks
ettirilishi mumkin: EXM buyicha mutaxassis (Smit) & raxbar (Smit) xisobot beradi
(Djon, Smit) V raxbarlik kiladi (Smit, Djon).
34
Eki kuyidagi kurinishda.
N xisobot beradi (Djon, Smit ) V raxbarlik kiladi (Smit, Djon) shunday
kilib,
A & B teng ~ (~A V~B)
A B teng ~ A V B
|
