10-MARUZA. YASHIL KIMYO" TAMOYILLARIDAN
FOYDALANISHNING JAHON TAJRIBASI.
Reja
1. Yashil kimyo – barqaror rivojlanishining muhim omili
2. Yashil
kimyo"
tamoyillaridan
foydalanishning
jahon
tajribasi.
Insoniyatning XXI asrga qadam bosgan davri bir qancha global ekologik
muammolarga to’g’ri keldi. Shular sabab bo’lib, Rio-de-Janeyroda (1992 yil)
o’tkazilgan Xalqaro konferensiya barqaror rivojlanish, atrof muhit muammolariga
bag’ishlangan bo’lib bunda asosan quyidagi uchlik – ekologiya, ijtimoiy masalalar
va
iqtisodiy
rivojlanish
muhokama
asosini
tashkil
qilgan.
Konferensiya qabul qilgan asosiy qarorlardan biri barqaror rivojlanish konsepsiyasi
bo’lib uni hayotga tatbiq qilishda kimyo fanining o’rni beqiyosligini hamma ham
yaxshi tushunadi. YuNESKOning bosh assembleyasida 2011 yilni Xalqaro kimyo
yili deb e’lon qiladi va bu yig’ilish «Kimyo - bizning hayotimiz va kimyo - bizning
kelajagimiz “ shiori ostida o’tkazilgan. Ma’ruzalar turli xilda bo’lib ular asosan
hozirgi jamiyatda kimyoning o’rni, insoniyatning global muammolarini hal qilishda
kimyo fanining xizmatlari, zamonoviy kimyoning turli aspektlari -toza suv, qazilma
boyliklar, energiya manbalari, bioenergetika kabi muhim muammolarga
qaratildi.Bugungi kunda yangi daromad manbalarini yo’lga qo’yish uchun birinchi
o’rinda ilmiy yutuqlarga va innovasiyalarga sarmoya yo’naltirish lozim, busiz hayot
davom etishi mumkin emas. Fundamental fanlar – barcha innovasiyalarning
asosidir. Davlat kelajagi yangi kashfiyotlar asosida qurilishi maqsadga muvofiqdir
va aynan shunga mamlakatimiz rahbari da’vat etmoqda. Hozirgi vaqtda butun
dunyjamiyatni innovasion rivojlanishi yo’lida ishlar olib borilmoqda. Yangi
texnologiyalarni o’z o’rnida qo’llamaydigan mamlakat zamonaviy hayot oqimida
rivojlanishga ega bo’la olmaydi. Innovasion yo’ldan borish uchun esa, sifatli
ta’limga ega bo’lish lozim. Albatta ayrim yirik kimyoviy korhonalarda xavfsizlik
texnikasiga rioya qilinmaydi: chiqindilar havoga va suvga zarar keltiradi, ammo
kimyoning ijobiy tomonlari bir necha barobar ko’pdir. Kimyo bizlarni kiyintiradi,
iste’mol mollari tabiiy sharoitlarda yetishtiriladi, ammo kimyo yordamida
hosildorlik saqlanadi va oshiriladi. Dori-darmonlar ham kimyo fani yutug’idir.
Kimyo elektr energiyani ishlab chiqarishda asosiy ishtirokchi. Bugungi kunda
bioenergetika davri kelmoqda, ya’ni qishloq xo’jaligi chiqindilari qayta ishlanadi.
Kimyo karbonat angidridni o’zlashtiruvchi bakteriyalarni faoliyatiga (bir vaqtning
o’zida havodan ham karbonat angidriddan tozalashi mumkin) xizmat qilishi va
avtomashinalar uchun yonilg’i ishlab chiqarishga mo’ljallangan biomateriallarni
berishi mumkin. Albatta koinot ham kimyosiz o’rganilmagan bo’lardi. Bizning
fikrimizcha, aynan olimlarning o’zlari jamiyatga, keng ommaga kimyoning o’rni
haqida obyektiv ma’lumot yetkaza olishmayapti. Shu sababli butun dunyo
mamlakatlari bo’ylab kimyo kunini belgilaganligi bu bo’shliqni to’ldirishga
yo’naltirilgan
edi.
Parijda o’tkazilgan kimyogarlar uchrashuvining “Kimyo – bizning hayotimiz,
bizning kelajagimiz” shiori mamlakatimiz aholisi ongiga singib borsa butun dunyo
kimyo yilining asosiy yutug’i shunda edi va shunday ham bo’ldi.
Kimyo fani ko’p yillar davomida ishlab chiqarishni eski texnologiyalar asosida
amalga oshirib atrof - muhitga juda ko’p zarar yetkazdi. Natijada “kimyoviy
ekologiya”, “atrof muhit kimyosi” yo’nalishlari paydo bo’lib ularning asosiy
maqsadi atrof-muhitga ajralib chiqayotgan zararli komponentlarni aniqlash va o’z
vaqtida yo’qotishga qaratilgan.
Turli davlatlardagi kimyogar olimlar o’zlarining ijtimoiy o’rni va hayotdagi
ma’suliyatlarini qayta ko’rib chiqib kimyoda yangi ilmiy yo’nalish, falsafiy –
metodologik qarash “Yashil” kimyoni taklif qilishdi. “Yashil” kimyo ilmiy
yo’nalishi o’tgan asrning 90-yillarida Amerikalik olimlar tomonidan taklif qilingan
bo’lib tez orada kimyogarlar orasida yangi falsafiy metodologik qarash sifatida
qo’llab-quvvatlandi. Nima uchun Amerika olimlari buni birinchilar qatori hayotga
tatbiq qilishga kirishdi. Sababi oddiy, chunki dunyodagi neft, gaz, metallar va
plastmassalar kabi xom-ashyoning uchdan bir qismini ular o’zlashtirib kelmoqda.
Bu xom - ashyolar ham tugab bormoqda. Agar hozirgiday ularni ishlatish davom
etsa Amerika iqtisodiyoti asosan neft va gazning bahosiga qaram bo’lib, bo’ysinib
qoladi. Bundan qutilishning yagona yo’li “Yashil” kimyoga suyanib ish ko’rish
ekanligi, juda katta maydonga ega bo’lgan AQSh Davlati insonlar va atrof muhitga
ta’sir qilmasdan biotexnologiyaga asosiy mahsulot - kungaboqar yetkazishi
mumkin. Biotexnologiya uchun yana boshqa yangilanib turadigan xom - ashyolarni
o’simliklar dunyosidan topish mumkin.
"Yashil kimyo" – an’anaviy kimyodan atrof-muhitga zarar qilmaydigan
kimyoviy ishlab chiqarishga ega bo’lishi bilan farq qiladi. Bu kimyoviy ishlab
chiqarish iqtisodiyotning rivoji uchun asos bo’ladi. Bu atama–qattiq sharoit(yuqori
temperatura va bosim) talab qilinmaydigan, reaksiya natijasida zaharli moddalar
hosil bo’lmaydigan va atrof-muhitga zararli moddalar ajralib chiqmaydigan
kimyoviy jarayonlarni ifodalaydi. Boshqacha aytganda “yashil” kimyogarlar amalga
oshirayotgan reaksiya sikllari o’simliklar va hayvonlar organizmlaridagi sikllarga
yaqin bo’lishlari kerak. Bunga oddiy misol sifatida azotobakteriyalarning
dukkaklilar tomirida azotni oddiy sharoitda to’plashini keltirish mumkin. Bu
azotdan dukkaklilar keyin oqsillar hosil qiladi. An’anaviy kimyo sanoatida esa
ammiak olish uchun havodan azotni olishga juda yuqori bosim (30 atm. bosimgacha)
va
500
0
C
selsiy
temperatura
kerak
bo’ladi.
Bu yo’nalishning boshlang’ich sanasi 1998 yilga to’g’ri keladi. P. T. Anastas va Dj.
S. Uornerlar «Yashil kimyo:nazariya va amaliyot» kitobida 1998 yil Yashil
kimyoning 12 prinsipini taklif qildi.Bu 12 prinsip kimyoviy jarayonlar insonlar va
atrof-muhitga hyech qanday zarar keltirmasligini ko’rsatadi. Bu prinsiplarga MDU
kimyo fakulteti dekani, akademik V.V.Lunin va kimyo fanlari doktori Yekaterina
Lokteva 13 –prinsipni taklif qildi.
Yashil kimyo – bu o’simliklarda bo’ladigan kimyoviy jarayonlar emas. Yashil
kimyoning asosiy yo’nalishi kimyoviy mahsulotlarni arzon, samarali insonlar va
atrof
muhitga
ta’sir
qilmaydigan
holda
olishga
qaratilgan.
Kimyogar agar bu qarashlar bilan qurollangan bo’lsa u zaharli, ekologiya nuqtai –
nazaridan foydalanish mumkin bo’lmagan erituvchilarni suv bilan almashtirish yoki
jarayonni
erituvchisiz
amalga
oshirishlari
kerak
bo’ladi, reaksiyani
rejalashtirishning boshida ko’p bosqichli reaksiyalarni bir bosqichda amalga
oshirishi va chiqindilarni ajralmasligini ko’ra bilishi, stexiometrik reaksiyalar
o’rniga katalitik reaksiyalardan foydalanishlari, oldindan reaksiya mahsulotlarining
insonga va tabiatga zaharli tomonlarini bilishlari kerak bo’ladi. Bular natijasida o’z-
o’zidan kimyoviy ishlab chiqarishga kam energiya sarf qilinadi. Olimlar va ishlab
chiqarish vakillarining birgalikdagi ishlari natijasida amalga oshirilayotgan
jarayonlarni faqat ekologik toza emas balki yana yuqori iqtisodiy samaradorlikka
erishiladi.
Bu yo’nalishiga Anastas va Uornerlar quyidagicha ta’rif beradi: “Yashil
kimyo” - bu atrof muhitga ijobiy ta’sir qiladigan kimyoviy jarayonlarni
takomillashtirishdir. Belfastadagi Koroleviy universiteti professori Ken
Seddon: «Yashil kimyo – zaharli va xavfli moddalar chiqishini kamaytiradigan yoki
umuman ajratmaydigan kimyoviy mahsulotlarni oladigan jarayonlarni ishlab
chiqishdir » degan ta’rifni beradi. Buning asoschilaridan biri P.Anastas kimyogar
olimlarning eng yaxshilari “yashil” kimyo bilan shug’illanadi, chunki “yashil”
kimyo – kimyoning eng yaxshi yo’nalishi hisoblanadi deb ta’kidlaydi.
Demak “Yashil kimyo” dastlabki reagentlarni tanlash va kimyoviy jarayonlarni
amalga oshirishda eng avvalo zaharli moddalardan foydalanmaslikni o’zining
strategik maqsadi deb belgilaydi.
Hozirgi vaqtda “Yashil kimyo” ning uch yo’nalishi – sintezning yangi yo’llari
(katalizatorlar yordamida), qayta tiklanadigan dastlabki reagentlardan foydalanish
(neft mahsulotlaridan foydalanmaslik) va an’anaviy organik erituvchilardan
foydalanmaslikdan iborat ekanligi ko’rsatib beriladi. Bir so’z bilan aytganda bu
qarash eng avvalo kimyoviy ishlab chiqarishlarda mavjud bo’lgan atrof muhitga
ajralib chiqayotgan turli xil zaharli moddalarni yo’qotishga qaratilgan bo’lib,
natijada insonlar yashab turgan muhit yaxshilanadi va ekologiyamizning
musaffoligiga olib keladi.
"Yashil " kimyo – yuqori darajada fanlar kesimi orasidagi bilimlar sohasi
hisoblanadi. U organik kimyo bilan (yangi va alternativ sintetik usullar), anorganik
kimyo bilan( yangi materiallar va katalizatorlar ochish), fizikaviy kimyo(erituvchilar
xossalari), analitik kimyo (moddalarni aniqlashning selektiv usullari) sanoat
kimyosi va kimyoviy injeneriya (mavjud kimyoviy jarayonlarni modifikasiyalash),
iqtisodiyot fani bilan(kimyoviy mahsulotlar va materiallar analizi) toksikologiya,
mikrobiologiya va bioximiya (fermentlash, biotexnologiya, gennaya injeneriya),
qishloq xo’jalik fanlari (yangilanadigan xom –ashyo)), ekologiya va huquq (Davlat
boshqaruvi va nazorat) fanlari bilan ham kesishadi va ko’rsatib o’tilgan masalalarni
birgalikda
yechimini
topishga
xizmat
qiladi.
| 