kuch chiziqlari stator chulg‘ami o‘ramlarini va rotorning qisqa tutashgan chulg‘am
sterjenlarini yoki uch fazali chulg‘ami o‘ramlarini kesib o‘tib, ularda EYK lar hosil
qiladi. Agar rotor chulg‘ami qisqa tutashgan bo‘lsa, undagi EYK ta’sirida qisqa
tutashgan rotor chulg‘amlari sterjenlaridan tok o‘tib, bu tokning stator hosil qilgan
aylanuvchi magnit maydoni bilan o‘zaro ta’siri natijasida rotor chulg‘ami o‘ram-
lariga elektromagnit kuch ta’sir qiladi. Bu kuch
hosil qilgan aylantiruvchi
(elektromagnit) moment tormozlovchi momentdan katta bo‘lsa, rotorni aylanuvchi
magnit maydon yo‘nalishida aylantiradi.
Aylanuvchi magnit maydonning aylanish chastotasi
n
1
bilan rotorning
aylanish chastotasi
n
orasidagi nisbiy farq sirpanish (
s
) deyiladi va u quyidagicha
aniqlanadi
a
)
1
1
/
n
n
n
s
;
b)
100
/
1
1
n
n
n
s
(6.1)
Asinxron mashinaning ishlash rejimlari
Stator magnit maydonining aylanish chastotasi
n
1
va rotorining aylanish
chastotasi
n
larning qiymatlariga bog‘liq holda asinxron mashina motor, generator
va elektromagnit tormoz rejimlarida ishlashi mumkin. Asinxron mashina motor
rejimida (6.3,
a
-rasm) ishlaganida rotorning aylanish chastotasi
stator aylanuvchi
magnit maydoni chastotasidan kichik
(
n
1
>n
)
bo‘lib, sirpanish esa
0
oraliqda
bo‘ladi. Bu holda stator chulg‘ami tarmoqdan elektr energiya bilan ta’minlanadi va
rotorning vali biror ishchi mexanizmiga mexanik energiya beradi.
Mashina elektr
energiyasini mexanik energiyaga aylantiradi.
Asinxron mashina stator chulg‘ami tarmoqqa ulangan, motor rejimining
chegaraviy sirpanishida
s
=1 da,
rotor to‘xtagan (
n
=0) holatni
qisqa tutashuv rejimi
deyiladi. Agar asinxron mashina stator chulg‘ami tarmoqqa ulangan, motor
rejimining chegaraviy sirpanishida
s
=0da, ya’ni rotorning aylanish chastotasi stator
chulg‘ami aylanuvchi magnit maydoni chastotasi (sinxron chastotasi) bilan teng
(
n
=n
1
) bo‘lsa, bunda aylantiruvchi moment hosil bo‘lmaydi, chunki aylanuvchi
maydon rotor chulg‘amini kesib o‘t-maydi. Bunday rejimni asinxron mashinaning
ideal yuksiz ishlash rejimi
deyiladi.
6.3-rasm. Asinxron mashinaning ishlash rejimlari
Agar asinxron mashinaning rotorini birorta mexanizm yordamida stator
magnit maydoni aylanish chastotasidan katta (
n > n
1
) bo‘lgan chastotada aylantirilsa
rotor chulg‘ami o‘tkazgichlaridagi
EYK, tokning aktiv tashkil etuvchisi va
sirpanishlar o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradilar. Bunda elektromagnit moment
M
ham
o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib
tormozlovchi
bo‘ladi, ya’ni asinxron mashina
generator
rejimiga
o‘tadi. Asinxron mashina generator rejimda birlamchi motordan mexanik
energiya olib, uni elektr energiyaga aylantirib tarmoqqa uzatadi. Bunda sirpanish
0>s> –
oraliqda o‘zgaradi.
Agar asinxron mashinaning rotori boshqa motor bilan stator magnit maydoni
aylanishiga teskari yo‘nalishda aylantirilsa, rotor chulg‘ami o‘tkazgichlaridagi
EYK va
tokning aktiv tashkil etuvchisi motor rejimidagi singari yo‘nalgan bo‘ladi, ya’ni
mashina tarmoqdan energiya oladi. Lekin bu rejimda
elektromagnit moment rotor
aylanishiga teskari yo‘nalib, tormoz-lovchi bo‘ladi (6.3,
s
-rasm). Bu rejim – asinxron
mashinaning
elektromagnit tormoz rejimi
deyiladi. Bunda rotorning aylanish yo‘nalishi
aylanuvchi magnit maydonnikiga nisbatan teskari bo‘lgani uchun rotor aylanish
chastotasi
n
<0, sirpanishi esa 1< s <
oraliqda o‘zgaradi. Bu rejimda asinxron
mashina rotor tomonidan mexanik energiya, stator tomonidan esa elektr energiya oladi.
Asinxron mashinaning elektromagnit tormoz rejimi amaliyotda kranlarda va
ko‘targich mexanizmlarda yukni tushirish jarayonida uning tezligini kamaytirish
yoki zarur bo‘lganda ularni tezda to‘xtatish uchun qo‘llaniladi. Bu maqsadda stator
chulg‘amiga tarmoqdan ulangan xohlagan ikki faza simining o‘rnini
almashtirib
ulash kerak bo‘ladi. Bu holda statorning aylanuvchi magnit maydoni o‘z yo‘nalishini
o‘zgartiradi va tormoz momentini hosil qiladi. Bu rejimda sirpanish katta (s =1)
bo‘lganligidan, rotor chulg‘amidagi EYK, demak, tok ham katta bo‘ladi. Bu tokni
kamaytirish uchun faza rotorli motorda rotor chulg‘amini aktiv qarshilikka –
tormozlovchi reostatga ulaydilir.
Sanoatda qo‘llanilayotgan asinxron motorlar nominal yuklama bilan
ishlaganda sirpanish
s
N
3
5 % ni, maxsus asinxron motorlarning ayrimlarida
esa
s
N
12
15% ni tashkil qiladi.
Maruza matni bo‘yicha nazorat savollari:
2.1 AS texnik holati deb nimaga aytiladi?
2.2 AS ishlash qobiliyati deb nimaga aytiladi?
2.3 ASda qanday texnik holat ko‘rsatkichlari mavjud?
2.4 ASni ishlash qobiliyat shartini yozing?
2.5 Buzilishlar qanday turlarga bo‘linadi?
2.6 Maruza matni bo‘yicha tayanch iboralar:
