2-MA’RUZA
RELE HIMOYASIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Reja:
2.1. Releli himoyaga asosiy talablar.
2.2. Nonormal rejimlardan himoya qilish uchun talablar.
2.1. Releli himoyaga asosiy talablar
Nonormal rejimlarga ta’siran javob beradigan releli himoya (RH) ga bo'lgan
talablar bir-biridan farq qiladi, shuning uchun ular alohida ko'rib chiqiladi.
Shikastlanishlardan himoya qilish uchun talablar.
Shikastlanishlardan himoya qilish to'rtta asosiy talablarga javob berishi kerak:
tanlab o’chirish, tezkor harakat qilish, shikastlanishga yetarli sezgirlik va o'z
vazifalarini ishonchli bajarish.
Tanlovchanlik. Tanlovchanlik (selektivlik) bu - RH faqat tarmoqning
shikastlangan qismini o’chirish qobiliyati deb ataladi. Agar K1 nuqtasida qisqa
tutashuv bo’lsa (1-rasm), shikastlangan elektr uzatuv liniyasini Q2 o’chirgich bilan
zarar yetkazadigan joyni o’chirish kerak. Releli himoya orqali shikastlangan elektr
uzatuv liniyasidan tashqari barcha iste'molchilarda elektr energiya ta'minoti saqlanib
qoladi. K2 nuqtasida qisqa tutashuv bo'lsa, W1 shikastlangan elektr uzatuv liniyani
rele tanlab harakat paytida uzishi kerak va W2 elektr uzatuv liniyasi ishda qolishi
kerak. Shu bilan birga, barcha iste'molchilarda elektr energiya ta’minotini saqlanib
qolinadi. Releli himoyaning tanlovchanligi majburiy talab bo'lib, tanlanmagan
qismini o’chirish xavfli oqibatlarga olib kelmasa, tezlikni ta'minlash uchun ruxsat
etiladi.
1-rasm. Elektr tarmoqlardagi qisqa tutashuvni tanlab o'chirish.
Tezkorlik. Qisqa tutashuv iloji boricha tezroq o'chirilishi kerak. Bu
shikastlanish joyida salbiy oqibatlar hajmini cheklash, uskunalar, kabel va elektr
uzatuv liniyalarining termik bardoshliligini ta'minlash, elektr uzatuv liniyalari va
shinalarini avtomatik ravishda ochish samaradorligini oshirish, kuchlanish
pasayishining iste'molchilar ishiga ta'sirini kamaytirish va elektr stansiyalaridagi
generatorlarning parallel ishlashida barqarorlikni ta'minlaydi.
Barqarorlikni saqlash shartiga ko'ra, qisqa tutashuvni o'chirishning mumkin
bo'lgan vaqti kuchlanish pasayishining davomiyligi bog'liq. Bu energotizim (ET)
shinalari va elektr stansiyalarini ET bilan bog'laydigan tugunli podstansiyalarda
qoldiq kuchlanish qiymati bilan tavsiflanadi. Qoldiq kuchlanish qancha past bo'lsa,
barqarorlikni buzish ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi, shuning uchun qisqa
tutashuvni tezroq uzish kerak. Uch fazali qisqa tutashuvlar va ikki fazali yerga qisqa
tutashuvlar barqarorlik sharoitlari nuqtai nazaridan eng xavfli hisoblanadi.
Energotizimning barqarorligini ta'minlash uchun qisqa tutashuvni o’chirishga
juda qisqa vaqt talab qiladi. 750-1150 kV elektr uzatuv liniyalarida fazali qisqa
tutashuvlar paydo bo'lganidan keyin 0,06-0,08 sekundda, 330-500 kV elektr uzatuv
liniyalarida - 0,1-0,12 sekundda, 110-220 kV elektr uzatuv liniyalarida - 0, 15-0.3
sekundda o’chiradi.
Yuqori tezlikda releli himoyani ishlatish zarurligining taxminiy mezoni
sifatida, Elektr o'rnatish qoidalari (ПУЭ) ET va tugunli podstansiyalar shinalarida
himoya qilinadigan maydonning oxiridagi uch fazali qisqa tutashuvlarda qoldiq
kuchlanishni aniqlashni tavsiya qiladi. Agar qoldiq kuchlanish nominal
kuchlanishning 60% dan past bo'lsa, unda barqarorlikni ta'minlash uchun nosozliklar
tezda o'chirilishini ta'minlash kerak, ya'ni tezkor rele himoyasini ishlatish kerak.
2-rasm. Releli himoyaning himoya zonalari.
Yuqoridagi qisqa tutashuvning uzilish vaqti t
u.v.
- bu rele himoyasi ( t
r
) va
o’chirgich ( t
o’
) ning qisqa tutashuvdagi tokni uzish vaqtlari yig'indisidan iborat:
t
u.v
=(t
r
+ t
o’
).
Qisqa tutashuv vaqtini kamaytirish uchun rele va o’chirgichlarning harakatini
tezlashtirish kerak. 220-750 kV li tarmoq o’chirgichlari t
o’
= 0,04 – 0,06 sek.da
ishlaydi. Maishiy energiya tizimlarida ishlatiladigan eng tezkor releli himoya
tizimlari t
r
= 0,02 + 0,04 sek.da ishlaydi.
Asosiy elektr stansiyalaridan uzoqda joylashgan 6-35 kV taqsimlovchi
tarmoqlarida 1,5-3 sek. qisqa tutashuvga yo'l qo'yiladi. Biroq, ushbu tarmoqlarda,
rele himoya vaqtini kamaytirishga harakat qilish kerak.
Tanlangan yuqori tezlikli releli himoya murakkab va qimmat hisoblanadi.
Oddiy tezlikni ta'minlamasdan yuqori tezlikda releli himoya vositalaridan
foydalanishga ruxsat beriladi. Shu bilan birga, tanlanmaganlikni to'g'rilash uchun
avtomatik ravishda qayta ulash (АПВ) ishlatiladi, u tanlab olinmaydigan qismni
uning tashqarisida qisqa tutashuv bo'lsa tezda yoqadi.
Sezgirlik. Uning qamrov zonasida qisqa tutashuv sodir bo'lganda, rele yetarli
sezgirlikka ega bo'lishi kerak. Masalan, RH1 (2-rasm) bilan himoyalangan AB
qismdagi shikastlanishni uzib qo'yishi kerak. RH2 bilan himoyalangan BC ning
keyingi (ikkinchi - qo'shimcha) qismida qisqa tutashuv bo'lsa, harakat qilish uchun
yetarli sezgirlikka ega bo'lishi kerak. RH1 ning so'nggi funksiyasi uzoq masofalarni
kamaytirish deb ataladi. Bunda zahira ikkinchi qismning releli himoyasi (RH2) yoki
Q2 o’chirgich ishlamay qolganligi sababli qisqa tutashuvni uzish uchun kerak.
Shunday qilib, uzoq masofaga yetkazib berish uchun mo'ljallangan releli himoyasi
keyingi qism oxirida qisqa tutashuvga ham sezgir bo'lishi kerak (2-rasm, BC).
Releni sezgirligi barcha uchun yetarli bo'lishi kerak, shu jumladan minimal
ET rejimlarida ham. A elektr stansiyasining shunga o'xshash rejimi (2-rasm) bitta
yoki bir nechta generatorning o'chishi bo'ladi.
3-rasm. Releli himoya qilish buzilgan taqdirda tanlanmagan qisqa tutashuvni uzish.
Shunday qilib, rele sezgirligi, uning uchun energotizimning minimal rejimida
o'rnatilgan zona oxirida, elektr stansiyasining o'tish qarshiligi orqali qisqa
tutashuvlar bo'lsa, uning ishonchli ishlashi uchun yetarli bo'lishi kerak. Turli xil
himoyalangan obyektlar uchun releli himoya sezgirligiga talablar ПУЭ da
keltirilgan.
Ishonchlilik. Ishonchlilikning sharti shundaki, rele belgilangan zonada
shikastlanish bo’lganda muammosiz ishlashi kerak. Ishlamagan holda esa noto'g'ri
ishlab ketmasligi kerak. Relening ishlamay qolishi yoki noto'g'ri ishlashi
iste'molchilarning elektr energiyadan uzilishiga, ba'zan esa tizimning ishdan
chiqishiga olib keladi. Masalan, K1 nuqtasida qisqa tutashuv bo'lsa (3-rasm) va RH1
ishlamay qolsa, RH3 ishlaydi. Natijada II va III podstansiyalari qo'shimcha ravishda
o'chadi va agar RH4 to'g'ri ishlamasa, W4 elektr uzatuv liniyasi normal rejimda
o'chadi va I-IV podstansiyalarining iste'molchilarida quvvat yo'qotiladi.
Releli himoya vositalarining ishonchliligi ularning sxemasini soddaligi,
elementlar, rele, ulanishlar sonining kamayishi, ishlatiladigan tuzilmalar va
sxemalarning, reledagi yarimo'tkazgich elementlarining soddaligi va ishonchliligi,
yordamchi uskunalar va montaj materiallarini ishlab chiqarish sifati, o'rnatishning
o'zi va kontakt birikmalarining sifati, shuningdek davriylik bilan ta'minlanadi. Ish
paytida rele himoyasining yaroqliligini tekshirish, xizmat ko'rsatish qobiliyatini
avtomatik va sinovli nazorat qilish uning ishonchliligi uchun katta ahamiyatga ega.
Energotizimning rele himoya elementlarini amalga oshirishning umumiy prinsiplari
ПУЭ da releli himoya bo'yicha ko'rsatmalar bilan tartibga solinadi.
| 