2-mavzu: Raqamli iqtisodiyotning asosiy tarkibiy elementlari tavsifi
(2 soat).
Reja:
1. Raqamli iqtisodiyotning asosiy tarkibiy elementlari.
2. Bitkoin blokcheyni haqida tushuncha. Maynerlar va ularning raqamli
texnologiyalardagi ahamiyati.
3. Kriptovalyutalar-yangi raqamli iqtisodiyot aktivlari sifatida. O‘zbekiston
raqamli iqtisodiyotida banklarning roli va ularning tarnsformatsiyasi.
Maynerlar, ya’ni kriptoiqtisodiyotda raqamli valyutalarni yaratuvchi
( emissiya qiluvchi) sub’ektlar 2015–2018 yillarda bitkoin kursining o‘sishi
hisobiga ulkan daromadga ega bo‘ldilar hamda uning kursi 2015 hamda 2018
yillarda keskin pasayishidan katta ziyon ham ko‘rdilar. Ammo, shunga
qaramay,kriptovalyutalar yordamida potensial foyda olish imkoniyati borligi
tufayli, ko’pchilik insonlar va kompaniyalar o’zlarning kompyuter resurslarini
mayning sohasiga jalb qilishni hali ham davom ettirmoqdalar. Harajatlar, ayniqsa,
elektr energiyasi harajatlari o‘sishi foyda olishni tobora qiyin vazifaga
aylantirishiga qaramay, mayningdakompyuter quvvatlarining hayratlanarli tarzda
o‘sishi kuzilmoqda. Bitkoin jamiyatining ayrim a’zolari mayningni – o’zlari uchun
farovon hayot timsolideb hisoblanadilar va bunga ishonadigan kishilar yetarli
darajada ko’p. Shunday qilib, mayning ayni damda « qurollanish poygasi» yoki
« xeshreytlar urushi» bosqichida turibdi. Maynerlar bitkoin matematik masalalarini
yechishda
g‘olib
chiqish
uchun
tobora
yuqori
natija
beradigan
superkompyuterlardan va algoritmlardan foydalanmoqdalar.Nazariy jihatdan
blokcheyn faqat bitta bo‘lishi lozim va u asta-sekinlik bilan barcha tasdiqlangan
tranzaksiyalarning uzluksiz, monolit qaydini yaratadigan xesh-aloqalar asosida
shakllanadi. Vaqti-vaqti bilan blokcheynda ikkilanishlar paydo bo‘ladi: tashlangan
– tugallanmagan yoki tasdiqlanmagan tranzaksiyalar bloki vujudga keladi. Boshqa
maynerlar uni verifikatsiya qilishga urinadilar, lekin ba’zidauning qonuniyligi va
unga o‘z bloklarini qo‘shib olish immkoniyatiga ishonchlari komil bo‘lmaydi.
Biroqumumiy rozilikka asosan tashkil qilingan bitkoin tizimi zo‘r mahorat bilan
ishlangani shundaki, bunday ikkilanishlar uzoq vaqt davom etmaydi. Axir
maynerlar guruhlari eng uzun blokcheyn tarmog‘i qonuniy hisoblanadi degan
taxmindan kelib chiqib, harakat qiladilar. Maynerlarning aksariyati, muayyan
blokcheyn tarmog‘i ustida birgalikda ishlab, uning qonuniyligini tasdiqlaydilar.
Chunki ular ko‘pchilik maynerlar tomonidan tan olinmaydigan zanjirning kichik
tarmog‘ini xato ravishda ( yoki firibgarlik maqsadlarida) davom ettishga harakat
qilib, ushbu kichik qismi ega bo‘lgan hisoblash resurslariga ega bo‘ladilar.
Kattaroq hisoblash resursi shuni anglatadiki, unga ega bo‘lgan maynerlarning
ko‘pchiligiko‘proq sonli kriptotangalar yutadilar va vaqt o‘tishi bilan uzunroq
blokcheyn zanjirini quradilar. Bu holatni o‘z bloklarini bloklar raqamlari pastroq
bo‘lgan va zanjirlari qisqaroq tarmoqlariga ulaydigan kompyuterlar darhol sezib
qoladilar. Bu « adashgan» maynerlarkeyinroq zanjirning uzunroq tarmog‘iga o‘tib
oladilar. Bloklar va tranzaksiyalarularni maynerlarning ko‘chiligi shunday
hisoblagan holdagina qonuniy hisoblanadilar. Agarda alohida olingan bir mayner
o‘z qo‘lida tarmoq hisoblash resursining 50%dan ortig‘ini mujassam etadigan
bo‘lsa, muammo yuzaga kelishi mumkin. Shunday qilib, ochiq kodli dasturlar
bilan ishlaydigan dasturchilar guruhi hozirgi paytda « egoistik mayning» va « 51%
hujum»dan himoya qilishning qo‘shimcha choralarini qidirish bilan mashg‘ullar.
To‘g‘risini aytganda, bitkoin yaratilgan paytdan beri bunday turdagi hech qanday
muttahamlik sodir bo‘lmagan. Satoshi Nakamoto yozganidek, «… agar qaysidir
serg‘ayrat firibgar barcha maynerlarning hammasidan ko‘proq hisoblash
resurslari to‘plashning uddasidan chiqadigan bo‘lsa, u tanlov oldida qoladi: o‘z
bitkoinlaridan takroran foydalanish yoki uning yordamida yangi tangalar hosil
qilish asnosida undan firibgarlik maqsadlarida foydalanish. Ehtimol, u qoidalar
bo‘yicha o‘ynash foydaliroq deb qaror qilishi mumkin: bu unga barcha
nayranglardan ko‘ra ko‘proq tanga keltiradi, nayranglar butun tizimni barbod
qilishi va uning farovonligini yakson qilishi mumkin».Farovonlik darajasidagi
farqning katta ekanligi Uoll-Stritlik « semiz mushuklar» nazorati ostidan chiqishga
va « xalq valyutasi» sifatida vujudga kelgan kriptovalyutalar imidjiga salbiy ta’sir
ko’rsatadi. Tor doiradagi tanlanganlarga mansub bo‘lgan hukumat va moddiy
farovonlik aslo jamoatchilikda ishonch uyg‘otmaydi. Albatta, dollar, evro va iena
iqtisodiyotiham moliya va hukumatning markazlashuv darajasi kattaligi bilan
ajralib turadi, boylar va kambag‘allar o‘rtasidagi farq esa 1930-yillar darajasiga
yetdi. Biroq bu an’anaviy valyutalarjamoatchilikni o‘z tomoniga jalb qilishga
muhtojlik sezmaydi. Kriptovalyutalar esa bu masalalar, halq va davlat orasidagi
munosabat masalasining qandaydiryechimini taklif qilishi lozim, aks holda
ularning kelajagi bo‘lmaydi. Ayrimlar mavjud infratuzilmaga tayanadi va unga
kengroq aholi guruhlari ulanishi uchun imkoniyatni ta’minlash usullarini izlaydi.
Ular kriptovalyutalarni aholining eng bebahra qatlamlari imkoniyatlarini
kengaytirish uchun bir vosita sifatida ilgari suradilar. Kriptovalyutalar sohasida
bunday loyihalarni amalga oshirish imkoniyatini ko‘rib chiqadigan hisoblash
texnikasi bo‘yicha muhandislar ehtimol, bitkoin texnologiyasi kelajagini
belgilashda ham yetakchi rol o‘ynaydilar. Chamasi, aynan ularning g‘oyalari
ajoyib kunlarning bir kunida kriptovalyuta pul tizimining rivojlanishiga turtki
beradilar va u shundagina kriptoiqtisodiyot texnologiyasi kelajakni harakatga
keltiradigan asosiy kuchga aylanadi.
Bitkoin kamchiliklarini muqobil kriptovalyutalar yordamida, masalan, turli
ko’rinishdagi altkoinlar yordamida bartaraf etishga harakat qilinadi. Hozirgi paytda
bunday bitkoin imitatorlarining bir necha yuzlab turlari mavjud. Ularning
ko‘pchiligining kelajagi yo‘q, chunki ular tez boyib ketish niyatida yoki hazil
tariqasida joriy qilingan. Biroq shundaylari ham borki, ular foydalanuvchilar
guruhlarida
kriptovalyutalarni
taqsimlash
sohasida
o‘yin
qoidalarini
o‘zgartirishning ilg‘or yo‘llarini taklif qiladilar. Ularning asoschilari o‘z
loyihalarini adolatliroq va yanada barqaror g’oya sifatida reklama qiladilar. Ular
bitkoindan markazlashmagan tuzilmaning eng yaxshi xususiyatlarini olishadi, lekin
bunda uning kamchiliklaridan, shu jumladan, « qurollanish poygasi», ortiqcha
elektr energiyasi iste’moli, hisoblash resurslarini sanoat usulida markazlashtirishga
intilishdan xalos bo‘lish imkoniyatlarini axtaradilar. Kriptovalyutalar raqamli
iqtisodiyot sohasidagi yangi o‘yinchilar bilan taqqoslaganda, asos soluvchi katta
ustunlikka ega, shu sababli, ko‘pchilik ishlab chiquvchilartamomila yangi to‘lov
tizimlari ishlab chiqish bilan shug‘ullangandan ko‘ra kriptovalyutalarning
kamchiliklarini bartaraf qilgan ma’qul deb hisoblaydilar. Lekin shunga qaramay,
muqobil kriptovalyutalarning eng yaxshi namunalari bitkoinga nisbatan kuchli va
potensial
konstruktiv
raqobatbardoshlikka
ega,
bu
esa
umuman
kriptovalyutalarning yanada rivojlanishiga hizmat qiladi.Hozirgi kunda barcha
muqobil kriptovalyutalar orasida Charli Li tomonidan ixtiro qilingan laytkoin eng
muvaffaqiyatlilaridan biri sifatida tanilgan. Laytkoin muvaffaqiyatining siri
maynerlar tomonidan tranzaksiyalarni bitkoinga kiritish uchun foydalaniladigan
xeshirlash jarayonining boshqaroq amalga oshirilishdan iborat. Bundan tashqari, Li
tizimi maynerlar orasidagi raqobatni ko‘rib chiqadi, lekin uning algoritm sifatida
ma’lum bo‘lgan xeshlashtirish usuli maynerlarga bitkoin bilan taqqoslaganda,
xeshing maqsadlariga erishishni biroz yengillashtiradi.Laytkoinning asosiy
kamchligi - agar tarmoqda bir vaqtning o‘zida yetarli sondagi maynerlar
bo‘lsmasa, « 51%hujum» riskiortishi mumkin. Ayrim mutaxassislarni esa bu
algoritm asosidagi valyuta mayningi kamroq himoya qilinganligi, « ishning
isbotlari» unchalik ishonchli emasligi va nazariy jihatdan bu blokcheynga noto‘g‘ri
tasdiqlangan soxta tranzaksiyalar kirishi ehtimoliga yo‘l qo‘yishi imkoniyatlari
mavjudligi
xavotirga
soladi.
Biroq
hozirgi
paytgacha
laytkoin
yirik
omadsizliklardan qochib qolishga erishgan. Vaqt o‘tishi bilan u ekologik jihatdan
havfsizroq bo’lishi va bitkoinning demokratik raqobatchisiga aylanishi
mumkin.Algoritm asosidagi mayning bu – « 51% hujum»ning oldini olish va
bitkoin mayningini nomarkazlashtirish uchun yagona yechim emas. Ayrim
muqobil kriptovalyutalar, jumladan, nextkoin va pirkoinlar resurslar sig‘imi va
harajatlar katta bo‘lishini talab qiladigan « ish isbotlari – Proof of Work -
| 