Áyyemgi Misr temasın oqıtıwda qalıń hám jińishke usılınan paydalanıw
Mazmuni:
Kirisiw………………………………………………………………………..2
I BAP. “Qalıń hám juqa” usılınıń xarakteristikası
«Qalıń hám juqa» usılı haqqında túsinik
Tálimde metoddıń principlerı hám qollanılıwı
Usıldıń abzallıqları hám kemshilikleri
II. “Áyyemgi Misr” temasın oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw.
" Áyyemgi Misr" temasınıń mazmunı haqqında ulıwma maǵlıwmat
" Áyyemgi Misr" temanı úyretiwde " Qalıń hám názik" usılınan paydalanıw
" Qalıń hám názik" metod tiykarındaǵı sabaq hám ilajlarǵa mısallar
" Áyyemgi Misr" ni úyreniw kontekstinde usıldıń natiyjeliligi
Kirisiw
Áyyemgi Misr tariyxı hám mádeniyatı óziniń kem ushraytuǵınlıǵı hám sırlılıǵı menen dúnya izertlewshilerdińi hám studentleriniń itibarın tartadı. Bul temanı oqıw procesi sheńberinde úyreniw materialdı tereń túsiniw hám ózlestiriwge járdem beretuǵın kompleks jantasıw hám nátiyjeli usıllardı talap etedi.
Áne sonday usıllardan biri quramalı tariyxıy temalardı úyreniwde sistemalı jantasıwdı usınıs etiwshi “qalın hám juqa” metod bolıp tabıladı. Bul kurs jumısı “Áyyemgi Misr” temasın oqıtıw kontekstinde bul metoddan paydalanıwdı úyrenedi.
Bul izertlewdiń maqseti studentlerge Áyyemgi Misr tariyxı, mádeniyatı jáne social shólkemi tiykarların úyretiwde " qalın hám názik" usılınıń natiyjeliligin bahalawdan ibarat. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalar qóyıladı :
“Qalın hám juqa” metoddıń teoriyalıq tiykarları jáne onıń tálim sharayatında qollanılıwı analizin ótkeriw.
“Áyyemgi Misr” temasınıń mazmunı hám dúzilisin oqıw jobası talapların esapqa alǵan halda úyreniw.
Áyyemgi Misr tariyxı hám mádeniyatın úyretiwde “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw tájiriybesin analiz qılıw.
“Áyyemgi Misr” temasın oqıtıw kontekstinde bul usıldan paydalanıw natiyjeliligin bahalaw.
Bul izertlew bilimlendiriw tarawı ushın ámeliy áhmiyetke iye, sebebi ol sın pikirlewdi rawajlandırıwǵa hám úyrenilip atırǵan materialdı tereń túsiniwge járdem beretuǵın tariyxıy pánlerdi oqıtıwdıń nátiyjeli usılların anıqlawǵa múmkinshilik beredi.
Kurs jumısınıń keyingi tekstinde Áyyemgi Misrti úyreniw kontekstinde " qalın hám juqa" usılınan paydalanıwdıń tolıq analizi kórip shıǵıladı, sonıń menen birge izertlew nátiyjelerine tiykarlanǵan juwmaqlar hám usınıslar kórip shıǵıladı. usınıs etiliwi.
Paydalanıwshı
“Áyyemgi Misr” pánin oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw” temasındaǵı kurs jumısınıń aktuallıǵı, kurs jumısınıń maqseti, kurs jumısınıń predmeti hám obiekti, kurs jumısınıń wazıypaları haqqında jazıw.”.
ChatGPT
Álbette, bul bólimlerdi jazıwǵa mısal :
Kurs jumısınıń aktuallıǵı
Áyyemgi Misr tariyxı hám mádeniyatın úyreniw ilimiy jámiyetshilik ushın da, bilimlendiriw tarawı ushın da aktual bolıp qalıp atır. Qazıwmalar, arxeologik tabilǵan zatlar hám jańa tariyxıy izertlewler biziń áyyemgi Misr jámiyeti haqqındaǵı bilimlerimizni turaqlı túrde keńeytirip atır. Bul ózgerislerden kelip shıǵıp, oqıwshılardıń áyyemgi Misr civilizatsiyası haqqında tereńrek hám tolıqlaw túsinikke ıyelewleri ushın bul tema boyınsha oqıtıw usılların jetilistiriw zárúrshiligi payda boldı. Sol kózqarastan “Áyyemgi Misr” pánin oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw perspektivalı jantasıw bolıp, keyingi izertlew hám analizlerdi talap etedi.
Kurs jumısınıń maqseti
Bul kurs jumısınıń maqseti “Áyyemgi Misr” pánin oqıtıwda “qalın hám juqa” metodın úyreniw hám natiyjeliligin bahalawdan ibarat.
Kurs jumısınıń predmeti hám obiekti
Kurs jumısınıń teması “Áyyemgi Misr” pánin oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw. Izertlew ob'ekti Áyyemgi Misr tariyxı, mádeniyatı jáne social dúzilisin bul metod járdeminde oqıtıw procesi bolıp tabıladı.
Kurs jumısınıń maqsetleri
“Qalın hám juqa” metoddıń teoriyalıq tiykarların jáne onıń tálim processinde qollanılıwın analiz etiń.
“Áyyemgi Misr” temasınıń mazmunı hám dúzilisin oqıw jobası talapların esapqa alǵan halda úyreniw.
Áyyemgi Misr tariyxı hám mádeniyatın úyretiwde “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw tájiriybesin bahalań.
“Áyyemgi Misr” temasın oqıtıw kontekstinde “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw natiyjeliligin analiz qılıw.
Bul metod járdeminde “Áyyemgi Misr” pánin oqıtıw procesin optimallastırıw boyınsha oqıtıwshılar hám izertlewshilerdiń ushın usınıslar islep shıǵıw.
Bul struktura oqıwshına kurs jumısınıń maqseti, teması hám wazıypaların jaqsılaw túsiniwge járdem beredi.
Paydalanıwshı
“Qalıń hám juqa” usılınıń xarakteristikası
ChatGPT
“Qalıń hám juqa” metod (“tereń hám sayız” yamasa “tereń hám keń úyreniw” dep da ataladı ) úyreniwge jantasıw bolıp, materialdı túrli dárejelerde tártipke salıw hám analiz qılıw arqalı onı tereń túsiniwge erisiwge qaratılǵan.
Ulıwma alǵanda, “qalın hám juqa” metod hár qanday tema yamasa temanı úyreniwde áwele ulıwma, “qalın” (keń) tárepleri menen tanısıp shıǵıw, keyininen tolıqlaw, “názik” () ga ótiw kerekligini kórsetedi. tereń) olardıń hár birin úyreniw.
" Qalıń" dárejesi :
Temanıń úlken suwretin hám tiykarǵı túsiniklerin óz ishine aladı.
Studentlerge tema boyınsha ulıwma oyda sawlelendiriwge ıyelew jáne onıń kontekstin anıqlaw imkaniyatın beredi.
Tiykarǵı temalar, ideyalar, faktlar hám teoriyalerdi tereń analiz etpesten kórip shıǵıwdı óz ishine aladı.
" Juqa" dáreje :
Temanıń hár bir tárepin tereńrek úyreniwdi názerde tutadı.
Óz ishine ámeliy izertlewler, tiykarǵı teoriyalerdi tolıq tekseriw, izertlewler hám ámeliy programmalardı óz ishine aladı.
Studentlerge sın pikirlewdi rawajlandırıw hám temanıń túrli tárepleri ortasındaǵı munasábetlerdi túsiniw imkaniyatın beredi.
“Áyyemgi Misr” temasın oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan tómendegi tárzde paydalanıw múmkin.
Qalıń dáreje : Áyyemgi Misr tariyxı, mádeniyatı jáne social shólkemi, sonday-aq onıń jáhán tariyxındaǵı ornı, tiykarǵı dáwirleri hám jetiskenlikleri haqqında ulıwma maǵlıwmat.
Názik dáreje : Misr fir'avnlari, dinge sıyınıw, kórkem óner, arxitektorshılıq, social struktura, kúndelik turmıs hám basqalar sıyaqlı ayriqsha táreplerdi tolıqlaw úyreniw.
Qalın hám názik jantasıwdan paydalanıw oqıwshılarǵa temanı hár tárepleme túsiniwge, analitik hám sın pikirlew kónlikpelerin rawajlandırıwǵa, úyrenilip atırǵan materialdı tereń túsiniwge járdem beredi.
Paydalanıwshı
Qalıń hám juqa usıl haqqında túsinik
ChatGPT
Tálimde qalıń hám názik (sonıń menen birge, tereń hám názik yamasa tereń hám keń úyreniw dep da ataladı ) oqıw materialın túrli dárejelerde tártipke salıw hám analiz qılıw arqalı tereńrek túsiniwge erisiwge qaratılǵan oqıtıw strategiyası bolıp tabıladı.
“Qalıń hám juqa” metod materialdı tolıq hám tereń ózlestiriw ushın ulıwmalıqtan tolıq maǵlıwmatqa, júzeki bilimnen tereń ańǵarıwge shekem bolǵan háreket zárúr degen pikirge tiykarlanadı. Bul usıl oqıwshılarǵa tekǵana faktlarni eslep qalıw, bálki olardıń mánisi, qollanılıwı hám basqa túsinikler menen baylanısların da túsiniwge járdem beredi.
“Qalıń” basqıshda oqıwshılar pánniń tiykarǵı túsinikleri, temaları hám túsinikleri menen tanısadılar. Bul tiykarǵı ideyalar, tiykarǵı atamalar hám tiykarǵı faktlarni kórip shıǵıwdı óz ishine alıwı múmkin. Keyinirek, " názik" dárejede, materialdıń hár bir tárepin, atap aytqanda, analiz qılıw, túsindirme beriw hám ámeliyatda qóllawdı tolıq úyreniw bar. Bul basqısh sın pikirlew, analitik kónlikpeler hám óz izertlewin aparıw qábiletin rawajlandırıwǵa járdem beredi.
Tálimge qollanıw etilgende “qalın hám juqa” metodı tálimdiń barlıq basqıshlarında, mektepden tartıp joqarı oqıw jurtıǵa shekem, túrli bilim tarawlarında qollanılıwı múmkin. Bul studentlerge tekǵana maǵlıwmattı eslep qalıwǵa, bálki onıń mánisin, qollanılıwın hám basqa bilimler menen baylanıslılıǵın túsiniwge járdem beredi. Bunnan tısqarı, bul usıl oqıwshılarda ǵárezsizlik, aktivlik hám dóretiwshilik pikirlewdi rawajlandırıwǵa xızmet etedi.
Nátiyjede, " qalın hám názik" usılı oqıwshılarǵa materialdı tereńrek hám mazmunli ózlestiriwdi támiyinlewge múmkinshilik beredi, bul bolsa olardıń tabıslı úyreniwi hám rawajlanıwına járdem beredi.
Paydalanıwshı
Tálimde metoddıń principlerı hám qollanılıwı
ChatGPT
Tálim degi " qalın hám názik" metodınıń principlerı materialdı tereń túsiniw hám sistemalı analiz qılıw principlerıge tiykarlanadı. Mine olardan geyparaları :
Túsiniw ierarxiyasi : " Qalıń hám juqa" usıl materialdıń ierarxik assimilyatsiyasini óz ishine aladı, ulıwma kórinisten baslap hám tolıq analizge ótedi. Studentler birinshi náwbette ulıwma túsinikler hám ideyalar menen tanısadılar, keyin bolsa tolıqlaw maǵlıwmatqa iye boladılar.
Ólpeń tereńlestiriw : Oqıw procesi sonday dúzilgenki, oqıwshılar oqıw materialın az-azdan tereńrek túsinediler. Olar tiykarǵı túsiniklerdi júzeki túsiniwden baslanadı hám keyin bul bilimlerdi tereńrek analiz qılıw hám qóllawǵa ótedi.
Kontekstualizatsiya : Studentlerge úyrenilip atırǵan materialdı túsiniw ushın kontekst usınıs etiledi. Olar tekǵana faktlarni úyrenediler, bálki bul faktlarning bir-biri menen qanday baylanıslılıǵın hám temanıń keńlew kontekstine qanday sáykes keliwin da túsinediler.
Aktiv qatnas : " Qalıń hám názik" usılı oqıwshılardıń oqıw processinde aktiv qatnasın óz ishine aladı. Olar sorawlar berediler, analiz etediler, óz pikir hám juwmaqların ańlatadılar, bul bolsa materialdı tereńrek túsiniwlerine járdem beredi.
Tálimde " qalın hám názik" usılın qóllaw hár qıylı bolıwı múmkin hám arnawlı bir kontekst hám tema tarawına baylanıslı. Biraq, ulıwma mániste, usıl tómendegi jaǵdaylarda qollanılıwı múmkin:
Jańa materialdı úyretiw : Oqıtıwshı oqıwshılarǵa tema haqqında ulıwma sıpatlama beriw ushın temanıń ulıwma kórinisinden baslaydı, keyininen hár bir tárepti tolıq úyreniwge ótedi.
Sın pikirlewdi rawajlandırıw : Qalıń hám názik metod studentlerdiń sın pikirlashini rawajlandırıwǵa járdem beredi, sebebi ol olardan maǵlıwmatlardı analiz qılıw hám óz juwmaqlarına keliwdi talap etedi.
Ózbetinshe jumısqa tayarlıq : Bul usıldan paydalanǵan studentler temanı ǵárezsiz túrde izertlewdi, tiykarǵı táreplerdi anıqlawdı hám olardı kontekstte analiz qılıwdı úyrenediler.
Ulıwma alǵanda, tálim degi " qalın hám názik" usılı oqıwshılar tárepinen materialdı tereńrek hám mazmunli ózlestiriwge járdem beredi, bul olardıń tabıslı úyreniwi hám rawajlanıwına járdem beredi.
Paydalanıwshı
Usıldıń abzallıqları hám kemshilikleri
ChatGPT
Tálim degi " qalın hám názik" usılı óziniń abzallıqları hám kemshiliklerine iye, onı qóllawda itibarǵa alıw kerek. Keling, artıqmashılıqlardan baslaylik:
Abzallıqları :
Tereń túsiniw: Bul usıl oqıwshılarǵa maǵlıwmattı analiz qılıw hám túsiniwdiń kóp basqıshlarınan ótip, úyrenilip atırǵan materialdı tereńrek ańǵarıw imkaniyatın beredi.
Kontekstli tálim: Studentler tekǵana faktlarni eslep qalıwadı, bálki olardıń bir-biri menen qanday baylanıslılıǵın hám úyrenilip atırǵan temanıń ulıwma kontekstine qanshellilik sáykes keliwin da túsinediler.
Sın pikirlewdi rawajlandırıw : “Qalıń hám názik” metodı oqıwshılarda sın pikirlewdi rawajlantıradı, sebebi ol olardan maǵlıwmattı analiz qılıwdı, óz juwmaqların shıǵarıwdı hám óz pikirlerin tiykarlawdı talap etedi.
Ózbetinshe jumısqa tayarlıq : Bul usıl studentlerge temanı ǵárezsiz izertlew, tiykarǵı táreplerdi anıqlaw hám olardı kontekstte analiz qılıwdı úyreniwge járdem beredi.
Endi kemshiliklerdi kórip shıǵayıq :
Kemshilikleri:
waqıt minnetlemesi: Qalıń hám názik jantasıw studentler bir neshe dárejedegi analizlerden otip atırǵanda materialdı tayarlaw hám úyreniw ushın kóbirek waqıt talap etedi.
Bahalawdıń qıyınlıǵı : Bul usıl járdeminde oqıwshılar iskerligin bahalaw qıyın bolıwı múmkin, sebebi bul tekǵana bilimlerdi, bálki olardıń túsiniw dárejesin jáne onı ámelde qóllaw qábiletin de bahalawdı talap etedi.
Bárkámal oqıtıwshına mútajlik: “Qalın hám juqa” usılın qóllaw oqıtıwshınan temanı jaqsı túsiniwdi hám oqıwshılardıń materialdı tereń ózlestiriwin támiyinlew ushın sabaqtı nátiyjeli ótkeriw qábiletin talap etedi.
Materialdı kórsetip beriw múmkinshiligi: Studentler temanı tereń analiz qılıw ushın júdá kóp waqıt jumsawları hám úlken súwret yamasa tiykarǵı túsiniklerdi ótkerip jiberiwleri múmkin.
Bunday kemshiliklerge qaramay, “qalın hám juqa” metodı eli tálimde oqıwshılarda tereń túsinik hám sın pikirlewdi rawajlandırıwǵa xızmet etiwshi qımbatlı qural bolıp qalıp atır.
Paydalanıwshı
“Áyyemgi Misr”ni oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw.
ChatGPT
Áyyemgi Misr temasın oqıtıwda “qalın hám juqa” usılın qóllaw júdá nátiyjeli bolıwı múmkin, sebebi bul usıl oqıwshılarǵa quramalı tariyxıy hám mádeniy temanı tereń hám hár tárepleme túsiniw imkaniyatın beredi. Keling, bul usıldan qanday paydalanıw múmkinligin kórip shıǵayıq :
" Qalıń" dáreje:
Áyyemgi Misr tariyxınıń tiykarǵı dáwirleri hám hádiyseleri haqqında ulıwma maǵlıwmat : waqıt sheńberi hám tiykarǵı waqıyalardı kórip shıǵıwdan baslap, oqıtıwshı oqıwshılarǵa Áyyemgi Misr civilizatsiyası haqqında ulıwma sıpatlama beriwi múmkin.
Mádeniyat jáne social shólkemdiń tiykarǵı tárepleri: Bul Misr qudayları, fir'avnlari, social dúzilisi, dini, kórkem óneri hám arxitektorchiligi haqqında ulıwma maǵlıwmattı óz ishine aladı.
" Juqa" dáreje:
Áyyemgi Misr tariyxınıń ayriqsha táreplerin tereń analiz qılıw : Oqıtıwshı dıqqatın arnawlı bir dáwirler yamasa hádiyselerge qaratıwı, olardıń sebepleri, aqıbetleri hám áhmiyetin tolıq analiz etiwi múmkin.
Mádeniy artefaktlarni úyreniw: Studentler Misr mádeniyatı hám úrp-ádetlerin jaqsılaw túsiniw ushın jazıw, sıyınıwxonalar, piramidalar, sarkofagilar hám kúndelik buyımlar sıyaqlı túrli artefaktlarni úyreniwleri múmkin.
Ámeldegi tema hám mashqalalardi talqılaw : Studentler tariyxıy waqıya hám hádiyselerdiń túrli talqinlarini, sonıń menen birge, olardıń zamanagóy dúnyaǵa tásirin talqılawları múmkin.
Áyyemgi Misrti oqıtıwda qalıń hám názik usıldan paydalanıwdıń abzallıqları tómendegilerden ibarat :
Temanı studentler tárepinen tereńrek túsiniw, onıń áhmiyeti hám zamanagóy dúnyaǵa tásiri.
Studentlerdiń sın pikirlew hám analiz qılıw qábiletin rawajlandırıw.
Ǵárezsiz izertlew hám dóretiwshilik pikirlewdi rawajlandırıw.
Qızıqlı hám ınteraktiv tálim tájiriybesin jaratıw.
Usınıń menen birge, bul usıldıń kemshilikleri, mısalı, birpara studentler ushın múmkin bolǵan qıyınshılıq hám sabaqlardı tayarlaw hám ótkeriw ushın qosımsha waqıt talap etiliwin esapqa alıw kerek.
Paydalanıwshı
“Áyyemgi Misr” temasınıń mazmunı haqqında ulıwma maǵlıwmat.
ChatGPT
Áyyemgi Misr teması házirgi Misr aymaǵında mıń jıllar dawamında gullep-jasnaǵan áyyemgi Misr civilizatsiyasınıń tariyxıy, mádeniy, social hám diniy táreplerin óz ishine aladı. Tómende bul tema mazmunınıń ulıwma kórinisi keltirilgen:
Misrte adamlar paleolit dáwirinen baslap jasaǵanlar. Eramızǵa shekemgi 10—6 ming jıllıqta Erisiw átirapındaǵı savannalarda tarqaq jasaǵan qáwimler terimshilik, ańshılıq, keyin bolsa balıq tutıw menen shuǵıllanıwǵan. Olar arasında kad, som xalıqlarına tiyisli qáwimler, barbarlar hám kushitlar bolıp, olardıń aralasıwınan eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqta Misr xalqi payda bolǵan. Xalıq orınınıń artpaqtası sharbashılıq hám dıyxanchilikka ótiwdi tezlestirgen, bul bolsa aymaqlıq jámáátlerdiń payda bolıwına alıp kelgen.
Dıyxanshılıq qılıw ushın kanallar, bógetler qurıw zárúrshiligi payda bolıwǵan, onıń ushın bolsa óz-ara urıslarda tutqın túsken qullar miynetinen paydalanılǵan. Nátiyjede jámáátte social qatlamlarǵa bóliniw júz berip, urıw zodagonlari ajralıp shıqqan, qáwim sárdarları patshahchalarga aynalǵan. Bir qansha mayda qul iyelewshilik mámleketlikler payda bolǵan. Keyinirek olar ortasındaǵı gúres nátiyjesinde, arqaında Tómen Misr, qublaında Joqarı Misr patshalıqları dúzilgen. Eramızǵa shekemgi shama menen 3 ming jıllıqta eki patshalıq birlesip, birden-bir mámleket júzege keliw bolǵan. M. dıń key-ingi tariyxı 5 tiykarǵı dáwir bólinedi: Dáslepki patshalıq (eramızǵa shekemgi shama menen 3000— 2800), Áyyemgi patshalıq (eramızǵa shekemgi shama menen 2800—2250), Orta patshalıq (eramızǵa shekemgi shama menen 2050—1700), Jańa patshalıq (eramızǵa shekemgi 1580—1070), Sońǵı (Liviya -Sais hám Iran ) dáwir (eramızǵa shekemgi shama menen 1070—332).
Dáslepki patshalıq dáwiri suwǵarıw tarmaqlarınıń rawajlanıwı, tas hám mıs qurallarınıń joqarı dárejede jetilistiriwuvi, gúzeshilik charxining payda bolıwı, ayırbaslaw sawdasınıń taraqqiy etiwi menen xarakterli bolıp tabıladı. Bul dáwirde mámleket apparatı hám oǵan xızmet etiwshi hámeldarlar — xatkerler siyasiy gruppası qáliplesken, basqarıw okruglar — atlar tashkil tawıp, olardı xat rxl ar basqargan, úzliksiz túrde qaraqshılıq júriwleri uyushtirilib turılǵan, atap aytqanda, jan.ga — Kush (Nubiya) ga, shalbar.-batısqa — Liviyalıqlarǵa hám Sinay yarım araldagi sahra adamılarǵa qarsı (bul jerde mıs kánleri bar edi) júriwler etilgen.
Qáddi.patshalıq dáwirinde awıl xojalıǵı, ónermentshilik, sawda hám qurılıs rawajlanıwda dawam etken. Menshikli jer egaligi payda bolǵan. Joqarı lawazımlı — tchati (ministr) bas bolǵan mámleket apparatı bekkemlengen. Fir'avnlar, sonıń menen birge, bas ózge dindegi diniy xızmetker de bolıp, barlıq jer hám puqaralardıń iyesi esaplanǵan. Jámáát aǵzaları hám bólekan kelgindiler (tiykarlanıp, Kush xalqı ) den dúzilgen úzliksiz ásker júzege keliw etilgen. Ilohiylashtirilgan fir'avnlarning tolıq hákimiyat ideyası záwlim mazarlar — haj saparına barǵanlardıń kiyimiler qurılısında sáwlelengenlantirilgan. Bul ásirese III —Iv úrim-putaqlar dáwirinde (Snofru, Xeops, Xefren, Mikerin haj saparına barǵanlardıń kiyimileri) háwij alǵan. Olardı qurıwda qul hám dıyxanlar miynetinen keń paydalanılǵan.
Eramızǵa shekemgi 23—22-ásirlerde M. óz-ara konfliktte bolǵan bir qansha atlar hám mayda mámleketliklerge bolınıp ketken. shama menen 2050-jıl Mentuxotep I dáwirinde mámleket Fiva qalası gegemonligi astında qayta birlesken. Bul qala M. dıń paytaxtına aynalǵan.
Orta patshalıq dáwirinde, tiykarlanıp, XII úrim-putaq wákilleri húkimranlıq etiwgen. Fayyum oazisinde iri irrigatsiya jumısları alıp barılǵan. Jez (bronza ) buyımları payda bolǵan. Siriya, Krit, qublaında — Punt menen baylanıslar kúshaygan. Senusert III dáwirinde Kush (Nubiya) dıń bir bólegi M.ga qosıp alınǵan. XII úrim-putaqǵa tiyisli dáslepki fir'avnlar dáwirinde óz-ara ishki dawlar dawam etpekte edi. Tek Amenemxet III dáwirinde (19 -ásirdiń 2-yarımı ) kóterilisshi nomarxlar boysındirilib, oraylıq húkimet bekkemlengen. Ittaun qalası M.paytaxtına aynalǵan. Biraq múlkshilik qatlamlarǵa bóliniwdiń kusheytiwi jarlılardıń kóterilisine sebep bolǵan, nátiyjede shama menen 1750-jıl mámleket taǵı bóleklenip ketken. shama menen 1700-jıl M.ga shalbar.-shıǵıstan giksoslar bastırıp kirip, mámlekettiń úlken bólegin derlik 110 jıl iyelep turǵanlar. Avarisda qo'nim tapqan olardıń patshaxlari Xv hám XvI úrim-putaqtı shólkemlestiriwgen. Fivada jergilikli hukmdorlar saqlanıp qalǵan (XvI1 úrim-putaq ). Bul úrim-putaqǵa tiyisli fir'avnlardan Sekenenra hám Kamos azatlıq urısın baslap jiberiwgen, bul gúres olardıń miyrasxorı XvIII úrim-putaq tiykarlawshisi Yaxmos I (Amasis) tárepinen tabıslı juwmaqlanǵan. Ol shama menen 1580-jıl giksoslarni M. den quwıp shıǵarǵan. Sonnan keyin tiklengen M. mámleketi Jańa patshalıq dep atalǵan. Bul dáwirde jezdan keń qollanila baslanǵan, temirden islengen dáslepki buyımlar payda bolǵan, metallsozlik, toqımashılıq dáskesi hám pazna jetilisken, dóngelekli ara-hámler keń tarqalǵan, shıyshesozlik rawajlanǵan. Boysındirilgan hám qońsılas mámleketlerden dáyek retinde hám ayırbaslaw jolı menen sheki onim alıp kelingen, atap aytqanda, gúmis, qorǵasın, mıs, aǵash materialları Siriya hám Palestinadan, altın, pıl súyeki Kushdan, xosh iyisli átirler, joqarı túr terek nálleri Puntdan keltirilgen. Malika Xatshepsut tárepinen Puntga jiberilgen flot haqqındaǵı maǵlıwmat saqlanǵan. Menshikli qulchilik asa keń rawajlanǵan. Tabıslı áskeriy júriwlerden keyin 10 mińlaǵan qullar keltirilgen. Tınımsız dawam etken urıslar XvIII—XX úrim-putaqlar fir'avnlarini ásker dúzilisin jetilistiriwdi oylawǵa májbúr etken, ásker tiykarın zodagon at shabarlar shólkemlestirgen. Piyada ásker ushın úlgili qural, atap aytqanda, jalǵamalı oq jay engizilgen. Bul ilajlar armiyanıń jan-govarlik qábiletin asırǵan. Yaxmosning miyrasxorları Tutmos I, ásirese, Tutmos III, Amenxotep II arqaında Siriya hám Palestinanı, qublaında — Kushning bir bólegin M.ga qosıp alǵanlar. Mitanni, Bobil hám Xett patshalıǵı menen úzliksiz diplomatik alokalar ornatılǵan. Amenxotep III dáwirinde (15-ásirdiń 2-yarımı ) M. óz qudıretiniń joqarı shıńina jetken. Fir'avnlardan úlken jerler, qullar, altın hám basqa alıp turǵan sıyınıwxonalar poziciyasiniń artpaqtası ózge dindegi diniy xızmetkerlerdi patsha hákimiyat menen dúgilisiwine alıp kelgen. Ózge dindegi diniy xızmetkerler hám zodagon atlar poziciyasin tómenletiw maqsetinde Amenxotep Iv (Exnaton) mayda hám orta jer iyelerine tayanǵan halda diniy islo-hot ótkergen, atap aytqanda, eski ma'budlarga sıyınıwdı biykar etip, birden-bir quyash ma'budi — Atonga sıyınıwdı engizgen. Exnaton óz rezidenciyaın jańa qurǵan qalası Axetatonga (házirgi Al-Amarna) kóshirgen. Fir'avn menen ózge dindegi diniy xızmetkerler ortasındaǵı gúres M. ni za-iflashtirgan; 14-ásirdiń 1-yarımında ol arqaındaǵı barlıq múlkten bóleklengen. Exnatonning opatınan keyin fir'avnlardan Tutanhamon hám Xoremxeb dáwirinde ózge dindegi diniy xızmetkerler hám zodagonlar eski dinni qayta tiklewge eriskenler. XIX úrim-putaqtıń eń ataqlı wákili Ramses I dáwirinde Siriyanı iyelew ushın xettlar menen gúres alıp barılǵan. Eramızǵa shekemgi 13-ásirdiń 2-yarımı —12-ásir basında, fir'avnlar Merneptax hám Ramses Iv dáwirinde „dengiz xalıqlari“ hám Liviyalıqlar shabıwılı qaytarılǵan.
Uzok, dawam etken urıslar M. dıń ekonomikalıq, siyasiy hám áskeriy tárepten zaiflashuviga alıp kelgen; XX úrim-putaq húkimranlıǵınıń aqırına kelip Siriya hám Kushning jan. wálayatlarındaǵı múlk qoldan ketken. Ramses XII dáwirinde (eramızǵa shekemgi shama menen 1070-jıl ) Fivadagi húkimet ámelde Amon ma'budning joqarı ózge dindegi diniy xızmetkeri — Xerixor qolına ótken.
Sońǵı (Liviya — Sais hám Iran ) dáwirinde temirden paydalanıw, pul mámilesi keń tarqalǵan. 11-ásirdiń 2-yarımı —10 -ásir basında M. dıń náwbettegi bólekleniwinen keyin Liviyalıq áskerler basshısı Sheshoik 10 -ásir ortasında Bubastisda xrkimiyatni qolǵa alıp, XXII úrim-putaqtı baslap bergen. Bul úrim-putaq fir'avnlari M. ni birden-bir mámleket etip birlestiriwge intilganlar. Eramızǵa shekemgi 8-ásir 2-yarımında M. Kushga baǵınıqlı bolıp qalǵan (XXv úrim-putaq ), eramızǵa shekemgi 671 jıl bolsa ossuriyaliklar tárepinen basıp alınǵan. Sais hákimi Psammetix 1 (663—610 ) grek hám kariyalik jallanba ásker járdeminde mámleketti azat etiwge jáne onı birlestiriwge erisken. Ol jáne onıń miyrasxorı Nexo II dáwirinde Grekiston hám Arqa Orta teńizdiń basqa mámleketleri menen bekkem sawda baylanısları ornatılǵan, Deltada grekler mákan-jayı (koloniyasi) Sortkratisga tiykar solinadi, Nilni Qızıl teńiz menen baylaw kanal kaziladi; Nexo II tárepinen jiberilgen finikiyalik teńizshiler Afrika kontinentin Sharkdan Batısqa aylanıp ótiwgen. Nexo II, Psammetix II hám Apriy Siriya hám Palestinaǵa iyelik qılıw ushın Bobil menen gúres aparıwǵan. Biraq zaiflashib qrlgan M. Iran patshası Kambis áskeri zarbasini qaytara almaǵan hám eramızǵa shekemgi 525 jıl Axomaniylar mámleketi quramına qosıp jiberilgen. Eramızǵa shekemgi 331 jıl Aleksandr (Iskandar Maqduniy) axomaniylarga qarsı júriwi sıyaqlında M. ni basıp alǵan. Sonnan keyin M. ellinistik dúnyanıń bir bólegine aynalǵan. Makedoniyalıq Iskandar tárepinen tiykar salınǵan Iskandariya qalası eń iri sawda hám mádeniy orayǵa aynalǵan. M. de ónermentshilik hám sawdanıń jańa orayları payda bolǵan, sawda baylanısları (Araviya hám Indiyaǵa shekem) keńeygen, Batıs hám Shıǵıs mámleketleri mádeniyatlarınıń uyqaslashuvi júz bergen. Eramızǵa shekemgi 2-ásirdiń aqırına kelip islep shıǵarıw tomenlegen, bazarlar azayǵan, ekonomikalıq hám siyasiy tushkunlik júz bergen. Eramızǵa shekemgi 2-ásir baslarında Sshavkiylar mámleketi hám Makedoniya menen bolǵan urıslardan keyin M. kóp jerlerinen bóleklengen. Mámlekette óz-ara ishki dawlar, xalıq galayonlari háwij alǵan. Bul dáwirde Rim M. dıń ishki jumıslarına aralasa baslaǵan. M. zodagonlari onıń járdeminde galayonlarni bastırıwǵa háreket etken. Bul M. ni rimlikler Misrlikler ma'budi Tot—iyerogrif jazıwı dóretiwshii (papirus; London, Britaniya muzeyi). tárepinen basıp alınıwına múmkinshilik bergen, nátiyjede eramızǵa shekemgi 30 jıldan M. — Rim wálayatı. Eramizǵa shekemiy 395 jıl Rim imperiyasi bolıngenen keyin, Arqa Rim imperiyasi (vizantiya) wálayatı. 619 jıl Iran shohi Xusrav II vizantiyaning zaiflashib qalǵanınan paydalanıp, M. ni basıp alǵan. 639—642 jıllarda M. ni arablar jawlap alıw etken. M. dıń keyingi tariyxı haqqında Misr Arab Respublikası maqalasına qarang.
Qáddi. Misr hukmdorlari. Dáslepki patshalıq. 1 sulola: Meneye, Jer, Den, Semerxet, Ka. 2 sulola: Xotep-Sexe-mui, Nebra, Peribsen, Xasexem, Xa-sexemui. Qáddi.patshalıq. 3 sulola: Joser, Sexemxet, Neferka. 4 sulola (eramızǵa shekemgi 28—26 -ásir ortaları ): Snofru, Xeops (Xufu), Xafra (Xefren), Mikerin (Menkaura), Shebeyeskaf. 5 sulola (eramızǵa shekemgi 26—25-ásirler): Userkaf, Neferirkara, Neuserra, Isesi, Una. 6 sulola: (eramızǵa shekemgi 25—23-ásir ortaları ); Teti I, Piopi I, Merenra I, Piopi II, Merenra II. 7, 8, 9 sulolalar (eramızǵa shekemgi 23—22-ásir ortaları ). 10 sulola (eramızǵa shekemgi 22—21-ásir ortaları ). 11 sulola: Antef 1 Sexertaui, Menxuxotep III Nebxepetra.
Orta patshalıq. 11 sulola: Mentuxotep Iv Sanxkara (2015—2007), Mentuxotep v Nebtauira (2007—2000). 12 sulola (2000—1787): Amenemxet I (2000—1970), Senusert I (1970—1934), Amenemxet II (1934—1896 ), Senusert III (1884—1849 ), Amenemxet III (1849— 1801). 13- úrim-putaq (1785—1700). 14 sulola (1680-jılǵa shekem). 15- hám 16 - (giksoslar) úrim-putaq (1700—?). 17 sulola (1680— 1580): Senenenra, Kamos. Jańa patshalıq. 18 sulola (1580—14-ásir ortaları ): Yaxmos I (1580—1559 ), Amenxotep I (1559—1538), Tutmos I (1538—1525), Tutmos II hám Xatshepsut (1523—1503), Tutmos III (1503—1491), Amenxotep III (1455—1419 ), Amenxotep Iv (Exnaton, 1419—1400), Tutanhamon (1400—1392), Xoremxeb (14-ásir ortaları ). 19 sulola (1342—1206 ): Seti I (1337—1317), Ramses II (1290—1224). 20 sulola (1204— 1085): Ramses Iv (1204—1180), Ramses XII (1112—1070). Sońǵı patshalıq (eramızǵa shekemgi 11—4-ásirler). 21 sulola (1085—950): Xerixor (Fiva), Smendes (Teńis) (1035—1054). 22-(Liviyalıq ) úrim-putaq (950-730 ): Sheshoik (950-929 ). Osorkon I (929 -893), Takelot 1 (893-870), Osorkon II (870—847), Sheshoik III (823-772). 23 sulola (817-730 ): Pe-dubast (817—763), Sheshoik Iv (763— 757). 24 sulola (730—715): Bokxoris (720 — 715). 25- (nubiylar) úrim-putaq (751-656 ): Pianxi (751-716 ), Shabaka (716 -701), Shabataka (701-689 ), Taharka (689—663), Tanutamon (663— 656 ). 26 - sais (úrim-putaq ) (663 — 525): Psammetix I (663—610 ), Nexo II (610 -594), Psammetix II (594—588), Apriy (588-569 ), Yaxmos II (569 -525). 27-(forelar) úrim-putaq (525—404, taǵı q. Axomaniylar), 28 sulola (404—398). 29 sulola (398—378). 30 sulola (378—341). 31- (forelar) úrim-putaq (341—322, taǵı q. Axomaniylar).
Bilimlendiriwi
Qáddi.patshalıq dáwirinde fir'avnlar sarayında bolajaq xatkerlerdi tayarlaytuǵın mektepler tashkil etilgen. Keyinirek sıyınıwxonalar hám iri mámleket keńseleri qasında da mektepler ashılǵan. Mektepte 5 jastan 16 jasqa deyingi balalar oqıtılǵan ; 12 jastan baslap studentler keńselerde xatkerlik etiwgen. Shınıǵıwlar alagewgimnen keshgeshe dawam etken; mektepte qattı institutızom engizilgen, tán sazayı qollanılǵan. Oqıw, jazıw hám esap tiykarǵı pánler bolǵan. Oqıw predmetlerinen tısqarı, mektepte gimnastika shınıǵıwları hám júziw, jaqsı mámilege uyretilgen. Sıyınıwxonalar qasındaǵı mekteplerde ulıwma hám diniy bilimler menen birge astronomiya, medicina uyretilgen. Zodagonlarning balaları ásker baslıqları tayarlaytuǵın áskeriy mekteplerde tálim alǵanlar.
Texnika hám páni
Erisiw oypatlıqsında paleolit dáwiridayoq miynet quralları islengen. Keyinirek neolit dáwirinde (eramızǵa shekemgi 5 ming jıllıq ) xalıq ańshılıqtan sharbashılıq, keyininen dıyxanchilikka ótiwi menen tas, suyek hám aǵashdan islengen dáslepki awıl xojalıǵı ásbaplari— balǵa, oraq hám basqa payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi 4 ming jıllıqtan baslap, mıs isletiline baslanǵan, gúzeshilik dáskesi payda bolǵan. 3 ming jıllıqtan shıyshesozlik rawajlana baslaǵan. 2-mıń jıllıqtan jezdan paydalanila baslanǵan. Temirden jasalǵan dáslepki buyımlar eramızǵa shekemgi 2-mıń jıllıq ortalarına oid bolıp tabıladı. Misrlikler altın hám gúmisten haqıyqıy kórkem óner dóretpelerin jaratqanlar. Jasalma suwǵarıwdan keń paydalanılǵan, kanal hám bógetler qurılǵan. Joqarıǵa suwlandırıw ushın láylek (minber-shaduf), shıǵır (sakkis) den paydalanıwǵan. Dáslepki patshalıq dáwirinde pazna payda bolǵan.
Qáddi. Misrte tiykarǵı qurılıs materialı retinde ılay hám qamıstan paydalanılǵan. Fir'avnlar sarayı hám qorǵanlar qurılısında shiyki gerbish isletilingen. Taslarǵa ısıw beriwde Misrlikler ájayıp yutuklarga eriskenler. Haj saparına barǵanlardıń kiyimiler qurıwda isletiletuǵın úlken tas plitalardı joqarıǵa richag, minber járdeminde kóterganlar. Mat., astronomiya taraqqiy etken. Ózge dindegi diniy xızmetkerler hám xatkerler ápiwayı ásbaplar (chizgich, tas baylanısqan sabaq) járdeminde planetalar hám juldızlardıń jaǵdayın belgilewgen. waqtın belgilew ushın quyash hám suw so-atlari (klependralar) den paydalanǵanler. Ápiwayı geografiyalıq haritalar hám qala joybarı jobaları dúzilgen. M. liklar planimetriya, ásirese, stereometriya salasında bilimli bolǵanlar ; tuwrı tórtmuyushler, úshmúyeshlikler, sheńberler maydanı, ápiwayı hám kesik piramidalar sırtı hám kólemin esaplab shıǵıwǵan. Jıl 3 máwsim (tasqın, órim, qurǵaqlıq ) hám 12 ayǵa bólingen. Hár ay 30 kúnden ibarat bolǵan, jıl aqırında qosımsha 5 kún kiritilgen, bul hár 4 jılda astronomık jıl menen kalendar jılı ortasındaǵı 1 kunga parq etiliwine múmkinshilik bergen. Xirurgiya rawajlanǵan, táwipler bas miyani ashqanlar, tislerge plomba qoyǵanlar. Óliklerdi mumiyolashda túrli anvoi xosh iyislilikler, dáridarmonlar, boyawlar hám basqalardı tayarlawǵan.
M. liklarning túrli tarawlar daǵı bilimleri jáhán pániniń rawajlanıwına zárúrli úles qosqan. Grekler M. ni qáddi. oyshıllar jurtı dep, M. liklarni bolsa óz ustazları dep esaplab kelisken.
Mifologiya hám dini. M. miflari arasında oraylıq orındı dúnyanı jaratılıwı, insanlardı etken gunoxlari ushın jazalaw, quyash qudayı Ra menen ilon Apop obrazındaǵı qaranǵilıq kúshleri ortasındaǵı gúres, Osirisning ólimi hám qayta tiriliwi hám basqa iyeleydi.
M. liklar dini dáslepki urıwlaslıq jámáátlerinde payda bolǵan. Diniy dástúrler bekkem hám turaqlı bolǵan. Fetishizm, totemizm ásirese, haywanlarǵa tapinish, M. de uzaq waqıt dawam etken. Politeizm ámeldegi bolǵan. Derlik hár bir ma'bud qanday da haywan kórinisinde suwretlengen. Mısalı, Anubis ma'budi qasqır, hayal quday Qáddi-qáwmet — pıshıq kórinisinde suwretlengen. Keyinirek ma'budlar insaniy tús alǵan. Xalıq dıyxanshılıq hám sharbashılıq menen shuǵıllana baslagach, hár qıylı tábiyaat kúshlerin ózinde ańlatiwshı ma'budlarga, atap aytqanda, aspan (ma'bud Nut), Jer (ma'bud Geb), Quyash (ma'bud Ra), Ay (ma'bud Dám) hám basqa ǵa sıyınıw kúshaygan. Xapi ma'budi obrazında M. lik dıyxanlar Erisiw dáryasına sıyınıwǵan. M. de júdá bay diniy hám sıyqırlı kitapları jaratılǵan. Sıyqırshılıqlar, duwalar, túsindirme berr, ma'budlarga ótinishler jıynaq etilgen (mas, „Haj saparına barǵanlardıń kiyimi tekstleri“, „Sarqofa tekstleri“, „Ólikler kitapi“ hám basqalar ). Qáddi. M. ilo-hiyoti áyyemgi dúnya dinlerinde keń tarqalıp, xristian isenimleri, úrp-ádetlerine úlken tásir kórsetken.
Ádebiyatı
M. tilinde jazılǵan eń qáddi. estelikler eramızǵa shekemgi 3 ming jıllıqqa, sońǵıları bolsa mil. dıń baslarına oid bolıp tabıladı. Misr. ádebiyatı úlgileri bizgeshe kóplegen iyeroglif, iyeratik hám demotik tekstlerde jetip kelgen. M. Ádebiyatı Fir'avn Taharka úlken suńqar kiyofasidagi ma'bud, Gorga iyiliw qılıp atır (zarhal jez; Parij, Luvr). dúnyadaǵı eń kad. ádebiyatlardan biri bolıp tabıladı. M. ádebiyatınıń tiykarǵı janrlari: ertekler, qıssalar, maqtaw qosıǵılar hám duwalar, didaktik dóretpeler, tımsallar, dástanlar, muhabbat lirikasi hám basqa bolıp tabıladı.
Kórkem ádebiyat estelikleri menen birge M. ádebiyatına haj saparına barǵanlardıń kiyimi tekstleri hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı potencialǵa iye bolǵan shohlar hám hámeldarlardıń jazıwları da kiritiledi. M. ádebiyatı áyyemginde basqa xalıqlar ádebiyatına, atap aytqanda, grek ádebiyatına (ásirese, grekrim) da tásir kórsetken. Birpara syujetlar grekler arqalı Evropa xalıqları ádebiyatına kirip kelgen.
Arxitektorlıq, suwretleytuǵın hám ámeliy-bezew kórkem óneri. Dinge sıyınıw hám ilohiylashtirilgan fir'avn kulti mútajliklerine xizmet etiwi kerek bolǵan M. kórkem óneri óz ideyaların qatań belgilengen formada ańlatpalaǵan. Arxitektorlıq fir'avnlar hákimiyattiń qudıretin, danıqlılıǵın hám belgililigin kórsetiwge qaratılǵan, sol maqsette jay (haj saparına barǵanlardıń kiyimi, sıyınıwxona, saray hám basqalar ) larning úlken, sánatli bolıwına áhmiyet berildi.
Erisiw dáryası oypatlıqsındaǵı kórkem mádeniyat estelikleri áyyemginen málim. Eramızǵa shekemgi 5—4 ming jıllıqlarda ılay hám qamıstan qurılǵan turar jaylar ornına az-azdan aǵash hám shiyki gerbishten tuwrı tórtmuyush tarxli turar jaylar qurılǵan. Dáslepki patshalıq dáwirinde qáddi. M. kórkem óneri principlerı, túrleri hám janrlari qáliplesken. Bul dáwirde diniy arxitektorlıqtıń tiykarǵı túri — mastabalar tuwrı tórtmuyush tarxda kóplegen qurılǵan. Músinshilikte geometriyalıq uyqaslıq, simmetriya hám statistikaǵa itibar berilgen (fir'avn Xasaxem xaykali, eramızǵa shekemgi 3 ming jıllıq basları ).
Qáddi.patshalıq dáwirinde kórkem usıllar jetilisken, jańa arxitekturalıq tiplar payda bolǵan. Arxitektor Imxotep exromning arxitekturalıq tipini jaratadı. Ol fir'avn Joser ushın Sakkarada marhumlar ruhiga baǵıshlap dástúrler ótkeriletuǵın kompleks quradı, onıń orayında teksheli gór — haj saparına barǵanlardıń kiyimi (biyikligi 60 m., hasası 109, 2 x121 m) qurǵan. Keyinirek Qáddi.patshalıq arxitektorları tek haj saparına barǵanlardıń kiyimi formaların rawajlanıwlashtirganlar. Gizada arxitektor Xemnun fir'avn Xeops ushın qurǵan haj saparına barǵanlardıń kiyimi (biyikligi 146, 59 m, hasası 233 x233 m), sonıń menen birge, fir'avnlar Xefren (biyikligi 143, 3 m, hasası 215, 25 x215, 25 m), Mi-kerin (biyikligi 62 m, hasası 108, 4 x108, 4 m) haj saparına barǵanlardıń kiyimileri (barlıǵı Gizada) sonday imaratlar qatarına kiredi. Qáddi.patshalıq dáwirinde sıyınıwxonalarning jańa tipi payda bolǵan, olar ádetde M. dıń bas ma'budi — Quyash ma'-budi Raga arnalǵan. Tuwrı tórtmuyush sızılmalı bunday sıyınıwxonani, ádetde, ashıq qovlisi bolıp, onıń shetlerinde sıyınıw ornılar hám uchiga altın oralǵan obelisk jaylasqan. Gór hám sıyınıwxonalar diywaliy súwretler, relyef hám háykeller menen bezetilgen. Bul dáwirde háykel portretlar kórkem óneri taraqqiy etdi. M. liklar oyda sawlelendiriwinshe háykel portretlar marhumlardıń túsdoshi rolin o'tab, má-rhumlarning ruxlari jaylasqan jay wazıypasın otawǵan.
Orta patshalıq dáwirinde M. kórkem ónerinde bir qatar jańa ayrıqshalıqlar payda bolǵan. Fir'avnlarning mazarları óz jeńil at arbatini joǵatǵan, olar kóbinese jar tas taslarǵa o'yib islengen, irrigatsiya imaratları (kanallar, bógetler, qashılar, Fayyum ortalıǵındaǵı suw bazaları ) qurılǵan, qalalardıń roli asqan. Qala bólimleri siyasiy gruppalıq bóliniw tiykarında qurılıp, olar diywal menen ajıratılǵan. Orta patshalıq suwretleytuǵın kórkem ónerinde realistik tendensiyalar kúshaygan. Nomarxlarning mazarlarındaǵı diywaliy súwretler degi xojalıq kórinisleri janlı islewge, ósimlik, haywan, qustı ózine tartatuǵındor kórsetiwge, háykellerde modeldiń xarakterin, jasını hám basqalardı ańlatıwǵa áhmiyet berildi (fir'avnlar Giksoslar istilosi (eramızǵa shekemgi 1700— shama menen 1580-jıllar ) den keyin Kds. M. kórkem óneri tushkunlik dáwirin basınan keshirip, Jańa patshalıq dáwirinde úlken gúlleniw taptı. Aziyaǵa etilgen jeńisli júriwler, M. baylıǵın arttırdı, ımaratlarda sán kóbeydi. Súwretler hám diywaliy súwretlerde ziyapatlar, bayramlar, ań tábiyat kórinisileri sáwlelendirildi, tábiyat kórinisi janriga bólek itibar berildi (Rexmir, Naxt, Jes-serkeraseneb mazarlarındaǵı diywaliy súwretler, eramızǵa shekemgi 15-ásir aqırı ). Jańa patshalıq dáwiri arxitektorlıǵında ashıq tipdagi sıyınıwxona — sıyınıw ornılar keń tarqalǵan. Bul sıyınıwxona diywallarına fir'avnlarning jeńisleri sawlelengen diywaliy súwretler islengen (Amonra ma'budning Karnakdagi, eramızǵa shekemgi 16— 12-ásirler hám Luqsordagi sıyınıwxonasi, eramızǵa shekemgi 15—13-ásirler). Fir'avn Exnaton húkimranlıǵı dáwirinde eski ma'budlarga sıyınıw biykar etilgen, jańa ma'-bud — Atonga sıyınıw engizilgen. Jańa paytaxt — Axetaton qurılǵan. Músinshi Tutmes jaratqan fir'avn jáne onıń hayalı Nefertiti portretlari Qáddi. M. kórkem óneriniń kemde-kem ushraytuǵın úlgileri retinde házirgige shekem jetip kelgen. Eramızǵa shekemgi 14-ásirdiń 1-yarımında suwretleytuǵın kórkem ónerde qurǵaqlay dekorativlik kóbirek kózge taslandı (fir'avn Tutanhamon mazarınan tabılǵan altın nıqap hám basqalar ). Eramızǵa shekemgi 14-ásirdiń 2-yarımınan sıyınıwxonalar kurilishi keńeygen bul dáwirde ımaratlardıń dábdebeli hám záwlim bolıwına itibar qaratildi (Karnakdagi 134 kolon nali, diywal hám kolonnalariga rangdor relyefler islengen sıyınıwxona). Jar tas sıyınıwxonalari da kóplegen qurılǵan (Abu Simbaldagi Ramses II dıń úlken sıyınıwxonasi).
Qáddi. M. de ámeliy-bezew kórkem óneri joqarı dárejede taraqqiy etkenligine bizgeshe saqlanıp qalǵan shifer, hájje, xrustaldan islengen ıdıslar, pıl súyeki hám aǵashdan jasalǵan qasıqshalar, altın baldoq, úzik, monshaqlar, qımbat bahalı taslar qadab, zer, suwret islengen tartpalar, kórkem mebel hám basqa mısal bolıwı múmkin.
M. Aleksandr tárepinen basıp alınǵannan keyin, mámleket ellinistik mádeniyat, keyinirek Qáddi. Rim mádeniyatı tásir sheńberine kirgen (Edfudagi ma'-bud Gor sıyınıwxonasi, eramızǵa shekemgi 3—1-ásirler; Fayyum voqasidan tabılǵan rangtasvir portretlar, eramizǵa shekemiy 1—4-ásirler). M. vizantiya basshılıǵı astına ótiwi menen (4-ásir aqırı ), mámlekette xristian kórkem óneriniń ayriqsha jergilikli kórinisi qáliplesken. Mámleketti arablar fathetgach (7-ásir), M. arab mádeniyatı tarqalǵan wálayatlardan birine aynalǵan.
Tariyxıy dáwirler :
Áyyemgi korollıǵılıq : III úrim-putaqtan vI úrim-putaqǵa shekem, piramidalar qurılısı hám mádeniyat gúllew dáwiri.
Orta korollıǵılıq : 7-den 11-úrim-putaqlarǵa shekem, Eski korollıǵılıq qulagandan keyin siyasiy turaqlılıq hám tikleniw dáwiri.
Jańa korollıǵılıq : XvIII den XX úrim-putaqlarǵa shekem, Tutmos III, Xatshepsut hám Ramses II sıyaqlı ullı fir'avnlar dáwiri.
Keyingi dáwirler hám istilolar: Úshinshi aralıq, sait, parsı hám grek-rim dáwirleri dáwirlerin óz ishine aladı.
Social struktura :
Fir'avnlar hám húkimet: Áyyemgi Misr hukmdorlari, ilohiy kúsh ramzi.
Múlk hám siyasiy gruppalar : sonday-aq ruxaniylar, hámeldarlar, áskerler, ónermentler, dıyxanlar hám qullar.
Dinge sıyınıw hám mifologiya :
Qudaylar hám hayal qudaylar : Misr mifologiyasi kóplegen qudaylardı óz ishine aladı, olardıń hár biri óz funkciyaları hám qásiyetlerine iye.
Dástúrler hám dástúrler: qudaylarǵa sıyınıw, qurbanlıq qılıw, mumiyalash hám kómiw dástúrlerin óz ishine aladı.
Mádeniyat hám kórkem óner :
Arxitektura : Piramidalar, sıyınıwxonalar, qábirler hám saraylar.
Ádebiyat : Hiroglif jazıwı, papirus tekstleri, mif hám ráwiyatlar.
Kórkem óner: Músinshilik, rangtasvir, tas naǵıs oyıwshılıǵı, zergerlik buyımları hám zergerlik.
Kúndelik turmıs :
Kúndelik shınıǵıwlar : atız jumısları, ónermentshilik, sawda hám balıq tutıw.
Shańaraqlıq turmıs : Shańaraqtı shólkemlestiriw, turmıs tárizi, kiyim-keshek hám awqatlanıw.
Áyyemgi Misr mazmunınıń bul ulıwma kórinisi dúnya daǵı ilimpazlar hám ápiwayı adamlardı tańlanıwda qaldırishda hám yoshlandırıwda dawam jetip atırǵan bul áyyemgi tsivilizatsiyaning bay miyraslarınıń tek kishi bir bólegin ańlatadı.
Paydalanıwshı
“Áyyemgi Misr” temasın úyretiwde “Qalıń hám juqa” metodınan paydalanıw.
ChatGPT
“Áyyemgi Misr” temasın oqıtıwda “qalın hám juqa” metodınan paydalanıw studentlerge áyyemgi Misr civilizatsiyası haqqında tereń hám hár tárepleme túsinikke ıyelew imkaniyatın beredi. Bul usıldan qanday paydalanıw múmkin:
" Qalıń" dárejesi :
Tariyxıy dáwirlerdiń ulıwma kórinisi : Bul basqıshda oqıtıwshı áyyemgi Misr tariyxınıń ulıwma suwretin, sonday-aq tiykarǵı minutalar, dáwirler hám nomerlerdi usınıs etedi. Studentler tsivilizatsiyaning tiykarǵı basqıshları, yaǵnıy Áyyemgi, Orta hám Jańa patshalıqlar, sonıń menen birge, keyingi dáwirler hám istilolar menen tanıstırıladı.
Mádeniyat jáne social shólkemdiń tiykarǵı tárepleri : Bul áyyemgi Misrliklerdiń dini, kórkem óneri, arxitekturası, social dúzilisi hám kúndelik ómiriniń ulıwma kórinisin óz ishine aladı.
" Juqa" dáreje :
Saylanǵan táreplerdi tereń analiz qılıw : Bul basqıshda studentler áyyemgi Misr civilizatsiyasınıń diniy ámeliyatları, social dúzılıw yamasa kórkem dóretiwshilik sıyaqlı ayriqsha táreplerin úyrenediler. Olar arnawlı bir temalardı tolıqlaw úyrenediler hám analiz etediler, olardıń mánisi hám tásirin anıqlaydilar.
Arxeologik tabilǵan zatlar hám dereklerdi úyreniw : Studentler áyyemgi Misr civilizatsiyası jáne onıń mádeniyatı haqqında tolıqlaw túsinikke ıyelew ushın arxeologik tabilǵan zatlar, artefaktlar hám dereklerdi úyreniwleri múmkin.
Basqa tsivilizatsiyalar menen salıstırıwiy analiz : Bul basqıshda ulıwmalıq hám ayırmashılıqlardı anıqlaw ushın áyyemgi Misr tsivilizatsiyasini Mesopotamiya yamasa Áyyemgi Grekiston sıyaqlı basqa áyyemgi mádeniyatlar menen salıstırıwiy analiz qılıw múmkin.
Áyyemgi Misrti úyretiwde qalıń hám názik usıldan paydalanıwdıń abzallıqları tómendegilerden ibarat :
Studentler tárepinen materialdı tereń hám hár tárepleme túsiniw.
Sın pikirlew hám analitik kónlikpelerdi rawajlandırıw.
Ǵárezsiz izertlew hám dóretiwshilik pikirlewdi rawajlandırıw.
Qızıqlı hám ınteraktiv tálim tájiriybesin jaratıw.
Bul usıl oqıwshılarǵa faktlarni eslep qalıw menen birge, olardıń mánisi, qollanılıwı hám áyyemgi Misr civilizatsiyası hám jáhán tariyxınıń basqa tárepleri menen baylanıslılıǵın túsiniwge járdem beredi.
Paydalanıwshı
" Qalıń hám názik" usılı járdeminde sabaq hám shınıǵıwlarǵa mısallar
ChatGPT
“Áyyemgi Misr” temasın úyretiwde “qalın hám juqa” usılınan paydalanılǵan sabaq hám shınıǵıwlarǵa mısallar keltiremiz:
" Áyyemgi Misrke kirisiw" sabaǵı :
" Qalıń" dáreje : Oqıtıwshı prezentaciya yamasa interaktiv kartalar járdeminde Áyyemgi Misr tariyxınıń úlken suwretin usınıs etedi. Studentler hár bir dáwirdi xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı dáwirler hám waqıyalardı talqılaw etediler.
Názik dáreje : Studentler Áyyemgi Misr tariyxınan bir dáwirdi tańlaydilar jáne onı tereń analiz etediler. Mısalı, olar Fir'avn Ramses II húkimranlıǵın jáne onıń áskeriy júriwlerin derekler hám arxeologik tabilǵan zatlardı úyreniw arqalı úyreniwleri múmkin.
" Áyyemgi Misr dini" sabaǵı :
" Qalıń" dáreje : Oqıtıwshı Misr qudayları hám hayal qudayları, diniy dástúrler hám ámeliyatlar haqqında gápiradi. Studentler Misr mifologiyasi hám diniy bayramlardıń tiykarǵı túsiniklerin úyrenediler.
Názik dáreje : Studentler Misr qudayları yamasa hayal qudaylarınan birin tańlaydilar jáne onıń kulti hám ramziyligini tereń úyrenediler. Olar prezentaciya yamasa izertlew joybarın jaratıwları múmkin, ol jaǵdayda olar bul xudoning Misr dinindegi rolin suwretlaydilar hám túsintirediler.
" Áyyemgi Misr degi kúndelik turmıs" sabaǵı :
Qalıń dáreje : Oqıtıwshı áyyemgi Misrliklerdiń kúndelik turmısı, atap aytqanda olardıń kásipleri, shańaraqqa tiyisli úrp-ádetleri, awqatlanıwı hám kiyim-kesheklari haqqında ulıwma maǵlıwmat beredi.
Názik dáreje : Studentler Misr asxanası sıyaqlı kúndelik turmıstıń bir tárepin tańlaydilar hám retseptlar, ádetiy tamaqlar hám Misr mádeniyatındaǵı tamaqlardıń roli haqqında úyreniwdi óz ishine alǵan izertlew ótkerediler.
" Áyyemgi Misr arxitekturasi" sabaǵı :
" Qalıń" dáreje : Oqıtıwshı Áyyemgi Misr degi hár qıylı arxitektorshılıq túrleri, atap aytqanda, piramidalar, sıyınıwxonalar hám qábirler haqqında gápiradi.
" Názik" dáreje : Studentler piramidalar dizaynini úyrenediler, olardıń wazıypası hám Misr mádeniyatındaǵı áhmiyetin analiz etediler. Keyin olar dúzilisi hám funktsional qásiyetlerin esapqa alǵan halda ózleriniń piramida dizaynini islep shıǵıwları múmkin.
Bul mısallar qalıń -názik jantasıwdı Áyyemgi Misrtiń túrli sabaqları hám shınıǵıwlarına qanday qóllaw múmkinligin kórsetedi, bul oqıwshılarǵa material haqqında ulıwma túsinikke jáne onıń ayriqsha táreplerin tereń túsiniwge múmkinshilik beredi.
Paydalanıwshı
" Áyyemgi Misr" ni úyreniw kontekstinde usıldıń natiyjeliligi.
ChatGPT
" Qalıń hám juqa" usıl bir neshe sebeplerge kóre " Áyyemgi Misr" ni úyreniw kontekstinde joqarı nátiyjelililikti kórsetip beredi:
Tereń túsiniw : Áyyemgi Misrti úyreniw tekǵana faktlarni biliwdi, bálki kontekstti, áhmiyetin hám munasábetlerin túsiniwdi de talap etedi. “Qalın hám juqa” metodı oqıwshılarǵa tariyxıy waqıyalar, mádeniy tárepler jáne social shólkem haqqında túsinikke ıyelew imkaniyatın beredi, bul bolsa temanı tereń túsiniwge járdem beredi.
Úyreniwdiń keń sheńberi : Áyyemgi Misr kóp qırlı tema bolıp, ol tariyx, dinge sıyınıw, kórkem óner, arxitektura, úrp-ádetler hám basqa kóplegen táreplerdi óz ishine aladı. “Qalın hám názik” metodı temanıń túrli táreplerin kórsetip barıw, ulıwma kórinisten baslap, tereńrek analiz etiwge ótiw imkaniyatın beredi.
Sın pikirlewdi rawajlandırıw : Áyyemgi Misrti úyreniw túrli derekler hám teoriyalerdi analiz qılıw, salıstırıw hám bahalaw ushın kóplegen múmkinshiliklerdi beredi. “Qalıń hám názik” metodı studentlerde sın pikirlewdi rawajlandırıwǵa járdem beredi, sebebi olar informaciyanı analiz qılıw hám óz juwmaqların qáliplestiriwde aktiv qatnas etediler.
Ámeliy qóllanbalar : Áyyemgi Misrti úyreniw arxeologiya, jańa ashılıw, mádeniyat hám turizmda ámeliy qóllanbalarǵa iye. “Qalıń hám juqa” metodı studentlerge tekǵana teoriyalıq materialdı úyreniw, bálki onı ámeliyatda, mısalı, arxeologik tabilǵan zatlardı analiz qılıw yamasa izertlew joybarların islep shıǵıwda da qóllaw imkaniyatın beredi.
Motivatsiya hám úyreniwge qızıǵıwshılıq : Áyyemgi Misr kóbinese studentler arasında qızıǵıwshılıq hám qızıǵıwshılıq oyatatuǵın tema bolıp tabıladı. “Qalıń hám juqa” metodı oqıwshılarǵa úyrenilip atırǵan temaǵa tereńrek kirip barıw jáne onı tolıq úyreniw múmkinshiligin berip, bul qızıǵıwshılıqtı saqlap qalıwǵa járdem beredi.
Ulıwma alǵanda, «Áyyemgi Misr»ni úyreniw sharayatında «yo'g'on hám juqa» metodı nátiyjeli ekenligi tastıyıqlandi, sebebi ol temanı tereń hám hár tárepleme túsiniwge, sın pikirlewdi rawajlandırıwǵa hám oqıwshılardıń bilim alıwǵa bolǵan motivatsiyasına járdem beredi.
Juwmaq
" Áyyemgi Misr" temasın oqıtıwda " qalın hám juqa" usıldan paydalanıw natiyjeliligin bahalaw bir neshe kriteryalardı esapqa alǵan halda ámelge asırılıwı múmkin:
Túsiniw tereńligi : " Qalıń hám jińishke" usılınan paydalanıw studentlerge áyyemgi Misr civilizatsiyası haqqındaǵı materialdı tereńrek túsiniwge járdem beriwi kerek. Bahalaw oqıwshılardıń Áyyemgi Misr tariyxı hám mádeniyatınıń ulıwma tábiyat kórinisin (“qalıń” dárejede), sonıń menen birge, individual tárepler hám tolıq maǵlıwmatlardı (“názik” dárejede) qanshellilik jaqsı túsiniwlerin analiz qılıwdı óz ishine alıwı múmkin.
Qatnasıw dárejesi : Usıldıń natiyjeliligin studentlerdiń oqıw processindegi qatnasıwı dárejesi menen de bahalaw múmkin. Eger metod úyrenilip atırǵan temaǵa qızıǵıwshılıqtı oyatsa hám oqıwshılardı ǵárezsiz izertlew aparıwǵa odasa, bul onıń natiyjeliligin kórsetiwi múmkin.
Analitik kónlikpelerdi rawajlandırıw : Qalıń hám názik usılı studentlerde analitik pikirlew hám sın kózqarastan analizdi rawajlandırıwǵa járdem beredi. Iskerlikti bahalaw studentlerdiń áyyemgi Misr tsivilizatsiyasining túrli táreplerin qanshellilik analiz qılıw hám salıstırıw qábiletin tekseriwdi óz ishine alıwı múmkin.
Bilimlerdi ámeliy qóllaw : Usıldan nátiyjeli paydalanıw tekǵana faktlarni eslep qalıwǵa, bálki alınǵan bilimlerdi ámelde qóllaw qábiletine de úles qosıwı kerek. Bahalaw studentlerdiń Áyyemgi Misr haqqındaǵı bilimlerin kurs materialı sheńberinden sırtdaǵı máseleler hám jaǵdaylarda qanshellilik tabıslı qóllawların bahalawdı óz ishine alıwı múmkin.
Teris baylanıs hám studentlerdiń reakciyaları : Usıldıń natiyjeliligin studentlerdiń oy-órisleri menen de bahalaw múmkin. Áyyemgi Misrti úyreniwde “qalın hám juqa” usılınan paydalanıw qanshellilik qızıqlı hám paydalı bolǵanlıǵı haqqındaǵı pikirleri onıń natiyjeliligi haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar beriwi múmkin.
Bul kriteryalarǵa tıykarlanıp, Áyyemgi Misrti oqıtıwda qalıń -názik usıldan paydalanıw natiyjeliligin bahalawda paydalanıw usılınıń keń qamtılǵan suwretin támiyinlew ushın muǵdarlıq (mısalı, test balları ) hám sapa (mısalı, oqıwshılardıń oy-órisleri) maǵlıwmatların esapqa alıw kerek.
|
