226
Intellektual tizimlarni boshqarishda sun'iy intelekt va robototexnikaning oʻrni
Toshpo’lotova Dilfo’za Komiljon qizi
Hoshimova Nilufar Eshmurod qizi
Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti Samarqand Filiali Kompyuter Injiniringi fakulteti
Annotatsiya:
Muallif ushbu maqolada Intellektual tizim va uning rivojlanish
jarayoni xamda Ushbu texnologiyalar tufayli kompyuterlarga katta miqdordagi
ma'lumotlarni qayta ishlash va ulardagi naqshlarni aniqlash orqali muayyan vazifalarni
bajarishga "o'rgatish" mumkinligi to’g’risida mulohazalar olib borilgan. Undan tashqari
sun’iy intelekt atamasi va uning kirib kelish tarixi hakida ma’lumotlar keltirilgan.
Uzbekistonda qaysi sohalarda bu dasturni ishlatish mumkinligi va uning ahamiyati
hakida misollar orqali kursatib berilgan.
Kalit so’zlar:
Intellektual tizim, Robot, Ongli robot, Mashina, IT sohasi,
SpaceX, Meteorologik vaziyat, Alexa,Cortana, COVID-19, Devid Stautmayer
“Intellektual tizim” tushunchasi turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin
qilinadi. Keling, qo'shimcha tushuntirishlarni o'z ichiga olgan holda asosiylarini ko'rib
chiqaylik. Intellektual tizim operator (qaror qabul qiluvchi - qaror qabul qiluvchi)
ishtirokisiz muammolarni hal qilishda intellektual yordamga ega axborot hisoblash
tizimidir. Intellektual tizim operator - qaror qabul qiluvchi ishtirokida muammolarni
hal qilishda intellektual yordamga ega bo'lgan axborot hisoblash tizimi. Boshqaruv
tizimlarini yaratishda asosiy intellektual texnologiyalar, jumladan, sun’iy neyron
tarmoqlar (ANN), genetik algoritmlar, loyqa mantiqdan samarali foydalanish mumkin.
Shu bilan birga, ulardan foydalanishning maqsadga muvofiqligi hisob-kitoblarni
amalga oshirish uchun taqsimlangan sxemalarni amalga oshirish qobiliyati bilan
belgilanadi, bu esa kerakli hisob-kitoblarning murakkabligini sezilarli darajada
oshirmasdan qidiruv maydonini kengaytirish imkonini beradi; boshqaruv jarayonlarini
tabiiy tilga yaqin "oddiy" til orqali tasvirlash qobiliyati; nochiziqli boshqaruv
ob'ektlarini analitik bo'lmagan tasvirlash va noaniqlik va ko'p sonli maxsus vaziyatlar
bilan tavsiflangan jarayonlarni tavsiflash imkoniyati; noto'g'ri rasmiylashtirilgan
muammolarni hal qilish uchun makonda tezda izlash qobiliyati. Intellektual tizimlar
ular bilimga asoslangan tizimlardir. Kompyuterda qayta ishlansa, bilim xuddi
ma'lumotlarga o'xshash tarzda o'zgaradi: 1) tafakkur natijasida inson xotirasidagi bilim.
2) bilimlarning moddiy tashuvchilari (darsliklar, o'quv qurollari). 3) Bilim sohasi -
predmet sohasining asosiy ob'ektlari, ularni bir-biriga bog'lovchi sifatlari va
227
qonuniyatlarining shartli tavsifi. 4) Har qanday model (ishlab chiqarish, semantik,
ramka yoki boshqa) asosida bilimlarni ifodalash. Ishlab chiqarish yoki qoidaga
asoslangan model bilimlarni jumlalar shaklida ifodalash imkonini beradi "Agar, keyin".
Semantik tarmoq yo'naltirilgan grafik bo'lib, uning uchlari tushunchalar, yoylar esa ular
orasidagi munosabatlardir. Ramka - bu qandaydir kontseptual ob'ektni ifodalash uchun
ma'lumotlar strukturasi. 5) Mashinani saqlash vositalari bo'yicha bilimlar bazasi. Ishlab
chiqarish modelidan foydalanishda bilimlar bazasi qoidalar to'plamidan iborat.
Qoidalarning sanab chiqilishini boshqaruvchi dastur xulosa chiqarish mexanizmi
(mulohaza yuritish mexanizmi, xulosa chiqarish mexanizmi, deduktiv vosita, tarjimon,
qoidalar tarjimoni, hal qiluvchi) deb ataladi. Chiqib ketish mashinasi tsiklik ishlaydi.
Har bir tsiklda u ishchi xotiradan (ma'lumotlar bazasi) mavjud faktlarni va bilimlar
bazasidagi qoidalarni ko'rib chiqadi va keyin ularni moslashtiradi. Tanlangan qoidalar
to'plami konflikt deb ataladigan to'plamni tashkil qiladi (ya'ni, ma'lum bir vaziyatda bir
vaqtning o'zida bir nechta qoidalar qo'llanilishi mumkin). Mojaroni hal qilish uchun
xulosa chiqarish mexanizmi bitta qoidani tanlaydigan mezonga ega, shundan so'ng u
ishga tushiriladi. Bu ish xotirasiga qoida xulosasini tashkil etuvchi faktlarni (tavsiya
etilgan harakatlar) kiritishda yoki ziddiyatli qoidalarni tanlash mezonini o'zgartirishda
ifodalanadi. Agar qoida harakat nomi bilan tugasa, u ishga tushiriladi. Xulosa qilish
mashinasi modus ponens tamoyiliga asoslanadi, u quyidagicha talqin qilinadi: “Agar A
mulohazasi to‘g‘ri ekanligi ma’lum bo‘lsa va shakl qoidasi mavjud bo‘lsa”, agar A
bo‘lsa, B bo‘lsa, “B mulohazasi to‘g‘ri bo‘ladi”. ostida aqlli tizimlar maqsadli xulq-
atvorni amalga oshirish qobiliyatini ko'rsatadigan har qanday biologik, sun'iy yoki
rasmiy tizimlarni tushunish. Ikkinchisi aloqa, bilimlarni to'plash, qaror qabul qilish,
o'rganish, moslashish xususiyatlarini (namoyishlarini) o'z ichiga oladi. Sohada tadqiqot
sun'iy intellekt bilimli yondashuv yotadi. Bilimga tayanish sun'iy intellektning asosiy
paradigmasi hisoblanadi. Ishda bilimlarni talqin qilish to'rt guruhga (yoki darajalarga)
birlashtirilgan: psixologik, intellektual, formal-mantiqiy va axborot-texnologik.
Bilimlarning psixologik talqini - aqliy tasvirlar, aqliy modellar.
Bilimlarning intellektual talqini - ma'lum bir predmet sohasi to'g'risidagi
ma'lumotlar to'plami, shu jumladan ma'lum bir predmet sohasi ob'ektlari to'g'risidagi
faktlar, ushbu ob'ektlarning xususiyatlari va ularni bog'laydigan munosabatlar, ushbu
fan sohasida sodir bo'layotgan jarayonlarning tavsifi, shuningdek ma'lumotlar. qanday
hal qilish kerak tipik vazifalar... Formal-mantiqiy talqin - ma'lum bir mavzu bo'yicha
rasmiylashtirilgan ma'lumotlar, maxsus protseduralar yordamida ushbu fan sohasi
bo'yicha yangi bilimlarni olish (chiqarish) uchun ishlatiladi. Axborot texnologiyalari
228
talqini - kompyuter xotirasida saqlanadigan va intellektual dasturlarning ishlashida
foydalaniladigan tizimli axborot.
Sun’iy intellekt (SI) yarim chorak asr davomida fan sifatida o‘rganilmoqda. Birinchi
intellektual tizim sifatida nomoyon bo‘lgan tizim bu “Mantiqiy Nazariyotchi” ya’ni
ta’riflarni isbotlash va xisoblarni ifoda etish uchun ishlatilgan.
Bu ishlarning ko‘rgazmasi birinchi marta 1956 yil 9 avgust kuni bo‘lib o‘tgan.
Dasturni tuzishda taniqli olimlar ishtirok etgan, ular: A.Nyuell, A.Tyuring, K.SHenon,
Dj.Lou, G.Saymon, va boshqalar.
Intellektual tizimlar (IT) – bu mashina va inson aloqasini qo‘llab-quvvatlovchi
murakkab vazifalarni bajarishda matematik hisoblashlarga asoslangan tizimdir. Sun’iy
intellekt intellektual tizimning ajralmas qismi hisoblanadi. Sun’iy intellekt (SI) –
intellektual hisob-lanuvchi inson faoliyatining ko‘rinishi aynan qurilmaviy yoki
dasturiy modellashtirish vazifalarini echish va qo‘yish doirasidagi ilm-fan yo‘nalishi
hisoblanadi.[1] Intellektual axborot tizimlari (IAT) – tabiiy til asosida asosiy vazifani -
inson faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va axborot izlovini amalga oshirish uchun
bilimlarga yoki kompleks dasturiy hamda mantiqiy-matematik vositalarga asoslangan
avtomatlashtirilgan axborot tizimi hisoblanadi.[3]
Intellektual tizimlarning rivojlanish bosqichlari. Intellektual tizimlar o‘zining
rivojlanish yo‘lini zamonaviy bosqichlari uch yo‘nalishda boradi.
Birinchi bosqichda izlanish ob’ekti sifatida inson miyasining ishlash mexanizmi
va tuzilmasi ko‘riladi, maqsad – insonning fikrlash mohiyatini anglash hisoblanadi. Bu
yo‘nalishda izlanishnig zaruriy bosqichi intellektual faoliyat modellarini qurish
hisoblanadi.
Ikkinchi bosqichda ob’ekt sifatida sun’iy intellektual tizim olinadi. Bu erda
hisoblash mashinalari yordamida intellektual faoliyatni modellashtirish haqida so‘z
boradi. Maqsad ba’zi intellektual vazifalarni inson qanday qilib echishi mumkinligi
to‘g‘risidagi masalani echish imkonini beruvchi dasturiy ta’minot yaratishdan iborat.
Uchinchi bosqich inson-mashina yoki boshqacha qilib aytganda interfaol
intellektual tizimlarni yaratishga qaratilgan.
Intellektual tizimlarni belgilari. Har bir tizimda bo‘lgani kabi intellektual
tizimlarda ham o‘ziga xos belgilari mavjud. Bu belgilar quyida keltirgan:[3]
Rivojlangan munosabat o‘rnatish qobiliyatiga ega.
Qiyin shakllantirilgan murakkab vazifalarni echa olish qobiliyatiga ega. ·
| 