1
24 - ma’ruza.
MODDALARDA ELEKTROMAGNIT TO‘LQINLAR
Reja:
1. Moddalarda elektromagnit to‘lqinlar.
2. Yorug‘likning qutblanishi.
3. Yorug‘likning sochilishi va uning mexanizmi.
Mavzular mazmuni: Moddalarda elektromagnit to‘lqinlar. Yorug‘lik to‘lqinlarining
muhit bilan o‘zaro ta’sirlashishi. Yorug‘lik dispersiyasi. Normal va anomal dispersiya.
Yorug‘lik dispersiyasining klassik elektron nazariyasi. Spektral analiz haqida tushuncha.
Yorug‘likning yutilishi. Yutilish spektri. Buger qonuni.
Yorug‘likning qutblanishi. Qutblagichlar. Malyus qonuni. Yorug‘likning ikki muhit
chegarasidan qaytishda va sinishda qutblanishi. Bryuster qonuni.
Nurlarning ikkilanib sinish
hodisasi. Kristallooptika elementlari. Elektrooptik va magnitooptik hodisalar. Yorug‘likning
sochilishi va uning mexanizmi.
Tayanch iboralar: modda, elektromagnit, to‘lqin
, yorug‘lik, dispersiya, spekt,
qutblagich, qaytish, sinish, kristallooptika, elektrooptik, magnitooptik.
1. Dispersiya so'zi
lotincha dispersio — sochilish so'zidan olingan.
Yorugiik dispersiyasini birinchi bo'lib kuzatgan kishi ingliz fizigi I.Nyuton
hisoblanadi. U oq yorug'lik dastasini shisha prizma orqali o'tkazib, ekranda turli
ranglar ketma-ketligidan tashkil topgan spektrni kuzatdi. I.Nyuton oq yorug'lik
yetti xil -qizil, pushti, sariq, yashil, havorang, ko'k va binafsharanglardan
iboratligini aniqladi. Prizmadan o'tgan oq yorug'likning
turli ranglarga ajralib
ketishi dispersiyaning natijasidir.
Dispersiya deb, muhitsindirish ko'rsatkichiningyorug'lik to'lqin uzunligiga
(chastotasiga) bog'liqligiga aytiladi.
Shunday qilib, dispersiya hodisasi yorug'likning to'lqin tabiati asosida tushuntirish
mumkin boigan hodisalardan biri bo'lib, unda to'lqin uzunligi muhim rol o'ynaydi.
Yorug'lik dispersiyasining tabiati. Vakuumda istalgan to'lqin uzunlikli
elektromagnit toiqinlarning tarqalish tezligi bir xil
(c = 3 • 10
8
m/s),
moddalarda
esa to'lqin uzunligiga bog'liq bo'ladi. Shuning uchun ham oq yorug'lik tarkibiga
kiradigan turli ranglarga mos
keluvchi
to'lqinlar
uchun
muhitning sindirish ko'rsatkichi
ham
farq
qiladi.
Natijada
prizmadan o'tish paytida turli
ranglar
turlicha
sindirish
ko'rsatkichiga
uchraydi, turlicha
sinadi va bir-biridan ajralib chiqadi.
Shuni ta'kidlash lozimki, dispersiya hodisasi nafaqat prizmada, balki juda ko'p
boshqa hollarda ham kuzatiladi. Masalan, quyosh nurlarining atmosferada hosil
2
bo'ladigan suv tomchilarida sinishi lining
rangli nurlarga ajralishiga, ya'ni
kamalakning hosil bo'lishiga olib keladi.
Normal dispersiyada to'lqin uzunligi ortishi bilan muhitning sindirish
ko'rsatkichi kamayadi. Shuning uchun ham spektrning yuqorisida eng katta to'lqin
uzunlikli qizil, pastida esa eng kichik to'lqin uzunlikli binafsha ranglar joylashadi.
Boshqa ranglar ham shu tartibda, to'lqin uzunliklarning kamayib borishiga muvofiq
joylashgan.
Dispersiyaning ahamiyati. Dispersiya hodisasining kashf qilinishi yorug'likning
tabiati,
umuman olganda, nurlanish yordamida moddalarning tuzilishi to'g'risida
muhim ma'lumotlar olishga imkon berdi.
Bundan tashqari, ranglar to'g'risida olingan ma'lumotlar bezash ishlarida, kerakli
ranglarni tanlashda muhim rol o'ynaydi. Boshqacha aytganda, kerakli bo'yoqni turli
ranglarni qancha hissada qo'shib hosil qilishni aniqlash mumkin.
