300
Stato
r po’lat o’zak va statorning pazlariga joylashtirilgan uch fazali
cho’lg’amlardan iborat. Stanina cho’yandan yoki alyuminiydan silindrsimon shaklida
yasalgan bo’lib, uning o’rniga statorning po’lat o’zagi maxkamlanadi. Shuningdek
statina mashinani tashki m
exanik ta’siridan saqlash uchun ham xizmat qiladi.
Statinada stator cho’lgamlarini elektr energiya manbaiga ulash uchun shu
cho’lgamlarning
uchlari chiqarilgan," klemmalar kutisi" bor. AD ishlayotganda uni
yaxshiroq sovitish maqsadida statina qobirg’ali qilib yasaladi.
Rotor aylana shaklida po’lat listlardan tuzilgan bulib silindr kurinishida
buladi.Undagi tok rotor aylanishi paytida aylanuvchi maydondan orkada kolishi
natijasida sodir buladi. Bu toklar kiymatlari magnit maydoni aylanish tezligida
aniklanadi.
Elektr dvigatellar elektr energiya hisobiga mexanik
energiyani yaratishga
mo‘ljallangan. Elektr dvigatellar aylanma harakatga mo‘ljallangan bo‘ladi,
qo‘zg‘almas qismi stator, aylanuvchi qismi rotor deb ataladi. Rotor ikki podshibnikka
o‘rnatilgan bo‘lib, mexanik nuqtai nazardan elektr dvigatellar yagona korpus - stator
ichida aylanadigan rotordan iboratdir. Elektr dvigatelga uzatilayotgan elektr quvvat
doimiy toklar uchun UI ko‘paytma bilan ifodalanadi. Dvigatelda oddiy
o‘tkazgichlardagi kabi joul issiqligi ajralib chiqadi ( I
2
R) va magnit kuchlar foydali
mexanik ish bajaradi:
Energiya ballansi quyidagicha ifodalanadi:
UI = I
2
R + (1)
yoki: P
um
=P
is
+ P
m
(2)
Bu yerda P
um
- umumiy sarflanan quvvat, P
is
-joul issiqligiga va magnit kuchlar
bajargan foydali mexanik quvvat P
M
ga sarflanadi.
NATIJALAR
O‘zgaruvchan toklar uchun energiya ballansi
murakkabroq ifodalansada,
ma’nosi shunday bo‘ladi.
Bir fazali o‘zgaruvchan tok dvigatellarida uning statorida (qo‘zg‘almas tashqi
qismida), bitta o‘tkazgichli g‘altak o‘rnatilib, ularga bir fazali tok ulanishi natijasida,
dvigatelning ichki, rotor joylashadigan sohasida aylanuvchi magnit maydon hosil
qilinadi. Maydonning aylanish tezligi sanoat chastotasi v=50 Hz (minutiga 3000
aylanish) bilan mos keladi.
O‘zgaruvchan tok dvigatellari sinxron va asinxron dvigatellarga bo‘linadi. Agar
ishchi rejimga chiqqan dvigatel rotorining aylanish tezligi magnit maydon aylanish
tezligiga teng bo‘lsa, bu sinxron, aks holda asinxron dvigatel deb ataladi. Asinxron
dvigatellarini ish prinsipi elkektromagnit induksiya qonuniga va Lens qoidasiga
301
asoslanadi. Sinxron dvigatellarning ish prinsipi
magnit maydonda tokli yopiq
konturga kuch momentini ta’siri bilan tushuntiriladi.
Asinxron dvigatellaming ishlash prinsipini ayniqsa sodda. Avvaliga ularning
rotori aylanish o‘qiga o‘rnatilgan metall o‘tkazgichdan iborat deylik. Aylanuvchi
magnit maydon unda induksiya hodisasi tufayli Fuko toklarini vujudga keltiradi,
ularning magnit maydoni tashqi aylanuvchi maydon bilan ta’sirlashib, Stoks
qoidasiga ko‘ra o‘zaro harakatni to‘xtatishga
harakat qiladi, bu ta’sirlashuv
natijasida rotor aylanuvchi magnit maydon ketidan harakatga keladi.
Rotorga ta’sir etuvchi kuch momenti magnit maydon oqimini o‘zgarish tezligiga
mutanosibdir. Rotor tinch turganda kuch momenti eng katta, rotorni tezligi oshishi
bilan, magnit maydonning aylanish tezligiga yaqinlashgan sari kamayib boradi.
Rotor tashqi maydon bilan bir xil tezlikda aylansa (maydonga nisbatan qo‘zg‘almas
bo’lsa), rotorda induksiya toklari hosil bo’lmaydi, kuch momenti nolga teng bo‘ladi.
Dvigatel tashqi kuchlarga qarshi ish bajarish uchun kuch momenti bo’lishi kerak,
kuch momenti bo‘lishi uchun rotor tashqi maydondan sekinroq aylanishi kerak. Shu
ma’noda bu dvigatellar sinxron emas, asinxron deb ataladi. Ishqalanish yo‘q bo‘lsa,
uning burchak tezligi maydonning burchak tezligigacha oshib boradi.
Rotor tashqi kuchlar hisobiga magnit maydondan tezroq aylantirilsa, induksion
toklarni aylanuvchi maydon bilan ta’sirlashuvi rotorni maydon bilan baravar
aylantirishga harakat qiladi,
rotor tormozlanadi, uning kinetik energiyasi elektr
energiyasiga aylanadi. Magnit maydonni aylanishi rotorga nisbatan teskari
bo`lganda ham shunday bo`ladi: rotor tormozlanadi, uning kinetik energiyasi
elektrenergiyasiga aylanadi.
Demak bir ma
shinani o‘zi ma’lum sharoitda elektr
dvigatel vazifasini bajarsa, boshqa sharoitda generatorga aylanar ekan.
Dvigatelda vujudga keladigan kuch momenti magnit maydon oqimiga
mutonosibdir. Magnit maydonni oshirish uchun tokli g‘altaklarni o‘zaklari
ferromagn
itdan, po‘latdan yasaladi. Rotor hajmidagi maydon kuchli bo`lishi uchun
uning korpusi ham po’latdan yasalishi kerak. Lekin po’latni solishtirma qarshiligi
nisbatan katta bo`lganligi uchun Fuko toklari tufayli Joul issiqligini ajralib chiqishi
ko‘payadi. Bu ziddiyatni yechish uchun rotor kopusini ichida yopiq mis cho’lg‘amlar
yasaladi. Rotorning bunday tuzilishi magnit maydonni ferromagnetik-po`lat hisobiga
kuchaytirish, kuchli induksion toklarni esa qarshiligi kichik bo’lgan
mis halqalarda
hosil qilish i
mkonini beradi.Magnit maydon kuchli bo‘lishi uchun ferromagnit stator
va rotor oralig‘i kichikroq bo‘lishiga harakat qilinadi.
XULOSA
Asinxron dvigatelning induktoridagi o‘zgaruvchan tok kuchi rotorning
aylanishiga bog‘liq bo‘ladi. Rotor tinch turganda yoki aylanish tezligi kichik
302
bo`lganda induktordagi tok juda katta bo‘lishi mumkin. Bu tok dvigatelni isitib, eritib
yuborishi mumkin. Shuning uchun dvigatel zanjiriga tokni
cheklab turuvchi reostat
ulash tavsiya etiladi, va dvigatel ishga tushirilayotganda reostat katta qarshilikka
o‘rnatilishi kerak. Dvigatel tezligi oshgandan keyin reostat qarshiligi nolgacha
kamaytirilishi mumkin. Asinxron dvigatelga invertor o‘matilganda bunday muammo
qolmaydi.
