3-Amaliy ish
Mavzu: Tog‘ jinslarini qazib olish korxonasi ishlab chiqarish quvvatini
aniqlash.
Ishdan maqsad: Tog‘ jinslarini qazib olish korxonasining vaqt fondi va ishlab
chiqarish quvvatini xisoblash.
Nazariy qism
Ishlab chiqarish bazasi – inshootlar, mashinalar va jixozlar majmui bo‘lib,
yo‘l qurilishi uchun zarur bo‘lgan materiallarni qazib chiqarish, yarim maxsulotlar,
buyum va detallarni tayyorlashni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish korxonalariga
omborlar, rels bo‘yi bazalar, temir yo‘l va boshqa qatnov yo‘llari, dastlabki
maxsulotni tayyorlash uchun qurilmalarlar kompleksi – asfaltbeton va sementbeton
zavodlari, emulsiya bazalari, ishchilar yashashi va xizmat qilishi uchun binolar va
xonalar (oshxona, garderob, yotoqxona va boshqalar) kiradi. Korxonalar quvvatiga,
bir joyda ishlash muddatiga qarab doimiy (statsionar), yarim statsionar (buzib
quriladigan) va ko‘chma turlarga bo‘linadi. Yo‘llarni tezkorlik usuli bilan qurishda
ko‘chma korxonalarning alohida o‘rni bor. Bunday
korxonalarning hamma yoki
aksar agregatlari va mashinalari pnevmatik g‘ildiraklar ustiga o‘rnatiladi.
Shuningdek, tez buzib quriladigan omborlar ham korxonani qurilayotgan yo‘lning
bir uchastkasidan boshqasiga ko‘chirish va yo‘l qurilish oqimiga qo‘shilib ketish
imkonini beradi. Mashinasozlikdagi texnologik jarayonlarning murakkabligiga va
imkoniyatlariga qarab, korxonalar avtomatlashgan, robotlashgan,
berilgan dastur
bo‘yicha ishlaydigan bo‘lishi mumkin. Korxonada ko‘plab mashinalar, jumladan
avtomatlashgan mashinalarning bo‘lishi, ularga texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash,
sozlash ishlarini tegishlicha tashkil etishni taqozo etadi. Korxona ishining
samaradorligiga maxsus yuk ortish-tushirish jihozlari bo‘lgan ombor xo‘jaligining
ahamiyati bor. Moddiy-texnik bazani yanada rivojlantirishni avtomobil yo‘llari,
binolar, ko‘priklar va boshqa inshootlarning ishonchliligini oshiradi, ayni vaqtda,
qurilishning material sig‘imi va narxini, avtomobil yo‘lini
ekspluatatsiyaga
topshirish muddatini qisqartiradi.
Korxonaning quvvatini aniqlash.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati
qazib olib, qayta ishlash imkoni bo‘lgan
maksimal material hajmi, berilgan sifatdagi yarim mahsulotlar, qorishmalar va
buyumlar miqdori bilan o‘lchanadi. Ularni berilgan vaqt davomidagi ishlash
sharoitlari, ishlab chiqarish vositalaridan to‘liq
foydalanish, oqilona ish rejimi,
samarali texnologiya va tashkillash, ilg‘or tajribalarni qo‘llash, xavfsizlik texnikasi
shartlarini bajarish shartlari asosida aniqlash lozim. Korxona yoki sexning ishlab
chiqarish quvvatini aniqlashda uch xil vaqt fondi ishlatiladi: kalendar (maksimal),
rejimli (nominal), rejaviy (hisobiy).
Kalendar vaqt fondi-hisobiy davrdagi (yil, chorak, oy) kalendar kunlar soni;
rejimli vaqt fondi-muayyan kalendar davrida,korxonaning
ish rejimidan kelib
chiqqan holda,uskunaning ishlash mumkin bo‘lgan vaqti davomiyligi:
T
r.f
= T
k.f
– (T
dam
+ T
b
+ T
i
), (1.1)
Bu yerda T
dam
T
b
T
i
-dam olish va bayram kunlari,iqlim sharoitlariga qarab
ishlanmaydigan kunlari soni (ba’zi korxonalar uchun)
Rejaviy (hisobiy) vaqt fondi:
T
r.v
= (T
r.f
– T
j.t
)(100 – T
q.t
)/100, (1.2)
Bu erda T
r.v
-
rejimli vaqt fondi; T
j.t
, T
q.t
- kapital va joriy(%) ta’mirlar
davomiyligi.
Quvvatni aniqlashda yordamchi sexlar imkoniyati quvvati ham hisobga
olinadi.
Korxonaning samaradorligini aniqlashda ishchi qurilmalarning quvvati va vaqt
fondidan foydalaniladi. Korxonaning ish rejimi asosiy qurilmaning ish vaqti fondiga
bog‘liq. Korxonaning vaqt fondi kalendar, nominal va hisobiy bo‘lishi mumkin.
Kalendar vaqt fondining yillik vaqt fondi:
F
k
=24*365=8760 soat
Nominal vaqt fondida ish smenasi va ish kunlari hisoblanadi. Yildagi nominal
vaqt fondi:
F
n
=(365-(T
d
+T
b
))*K
sm
*T
sm
-T
pr
Bu erda:
T
d
-dam olish kunlari;
T
b
-bayram kunlari;
K
sm
-sutkadagi smenalar soni;
T
sm
-smena davomiyligi;
T
pr
-bayram oldi soatlar soni; (2 soat)
Korxonaning ish unumdorligi
Ishlab chiqarish korxonasining eng tejamli ishlash varianti texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlar orqali tanlanadi. Bularga quyidagilar kiradi: bitta mahsulot birligining
tannarxi(xom ashyo va yarim mahsulotlarni hisobga olmasdan); solishtirma kapital
mablag‘lar va ular o‘zini qoplash muddati; mahsulot birligini tayyorlash ish hajmi.
Qo‘shimcha ko‘rsatkichlar: elektr energiyasi,
siqilgan havo, bug‘,suv va boshqa
materiallarning yillik o‘rtacha solishtirma sarf ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish
maydonining yuzasidan olinadigan yillik o‘rtacha mahsulot, texnologik uskunaning
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan metall sig‘imi va h.k. Ba’zi hollarda bitta
xizmatchi yoki asosiy ishlab chiqarish ishchisiga to‘g‘ri keladigan yillik mahsulot
aniqlanadi. Kapital mablag‘ning solishtirma sarfi:
K
s.s
= F/Q
g
(1.3)
Bu erda: F - asosiy sanoat ishlab chiqarish fondlarining narxi,
Q
g
- korxona, sex,uskunaning yillik ishlab chiqarish quvvati (loyihaviy).
Mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun mehnat talabi ishlab chiqarishning
mexanizatsiyalanish avtomatlashtirish va tashkillanish darajasini ko‘rsatadi:
T
pr
=R
sm
i
sm
t
sm
/Q
g
, (1.4)
Bu erda: R
sm
- bir ish smenasida ishlovchilar soni;
i
sm
- bir
sutkadagi ish smenalari soni;
t
sm
- ish smenasining davomiyligi, soat.
Bitta ishlovchi yoki asosiy ishlab chiqarishdagi ishchiga to‘g‘ri keladigan yillik
mahsulot.
