|
3. Hayot foaliyati xavfsizligi
|
| bet | 1/2 | | Sana | 06.10.2024 | | Hajmi | 25,58 Kb. | | #273825 |
Bog'liq Hayot faoliyati xavfsizligi
3.Hayot foaliyati xavfsizligi.
3.1.Radiatsion holat tushunchasi va uni aniqlash
Nurlanishlarning ichida eng xavflisi radioaktiv nurlanish hisoblanadi. Uning ta’siri markaziy asab sistemasida, qonda, qon hosil qilish organlarida, qon tomirlarda va boshqa joylarda kompleks og‘ir o‘zgarishlarga olib keladigan nurlanish kasalliklariga olib kelishi mumkin. Bu kasallikning xarakterli belgilari organizmdagi ezilgan holat, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, umumiy kuchsizlik va boshqalar hisoblanadi.
Radioaktiv nurlardan nurlanish ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Ichki nurlanish organizmni ichkarisiga radioaktiv bug‘lar, gazlar va aerozolli havodan nafas olgan hamda oziq-ovqat mahsulotlari bilan radioaktiv moddalar kirganda yuz beradi
Tashqi radioaktiv nurlanishdan himoyalanish uning manbaini ekranlashtirish bilan hal etiladi. Ichki radioaktiv nurlanishdan maxsus profilaktik tadbirlar yordamida va maxsus sanitar gigienik rejimni saqlash bilan himoyalaniladi.
Radiatsion asboblari murakkab payvandlash ishlarida juda anik ulchov ishlarida olmosli asboblarga ishlov berishda,bir kvadrat santimetr yuzasida oldingi usullaridan olinishi mumkin bo‘lgan 50 chizik o‘rniga 600 gacha chizik chizish mumkin bulgan noyob graverlik ishlarida va boshka kupgina soxalarda qullaniladi Radiatsion nurlari inson organizmiga juda zararli tasir ko‘rsatishi mumkin shuningtuchun uning tasirini kamaytirish maksadida sanitariya gigiena normalari va muxofazalanish chora tadbirlari belgilangan .
Radiatsion nurlari elektromagnit to‘lqinlarning ultrabinafsha nuridan tortib infrakizil nurlarigacha bulgan spektr soxalarining xammasini uz ichiga olgan optik diapazonini uz ichiga oladi. Radiatsionning nurlanish okimi juda kichkina (tashkil kilgan burchagi 1grad) oqim yunalishidan iborat bulganligidan okim kuchlanishi zichligi nurlantirilayotgan yuzaga nisbatan juda kata buladi.Radiatsion nurlarining kuchlanish zichligi ustida 11 -10 ustida 14 vt/sm kva ni tashkil kiladi..xar kanday kattik jism 10 ustida9 vt/sm kvad kuchlanishda bug‘lanib ketishini hisobga olsak ,bu kanday kuchlanish ekanligini tasavur etish mumkin.
Bunday katta kuchdagi nur energiyasi inson organizmiga tushib kolsa, biologik xujayralarni yemirishi va inson organizmiga nihoyatda og‘ir ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Radiatsion nurlari inson yurak kon aylanishi ,markaziy nerv tizimi,ko‘zni va teri qimslarini jarohatlashi mumkin ,shu bilan birga nurlanish qonning quyilishiga yoki parchalanishiga ,uykisizlik dardiga ,bosh ogrishiga sabab buladi.
Radiatsion energiyasining birlamchi manbalari sifatida gaz razryadli impuls lampaldaridan ,doimiy yonuvchi lampalardan, o‘ta yuqori chastotali lampalaridir.
Radiatsion nurlarinng inson organizmiga ta’sirini va tavsifini uni nur yo‘nalishi, to‘lqin uzunligi, nurlanish kuvvati, impuls xarakteri va ularning chastotalariga bog‘liq .Radiatsion nurlari energiyasi organizm xujayralariga yutilib,ularda issiqlik ajrala boshlaydi. Yog‘ xujayralari energiyani mutloqo yutmaydi..
Ko‘z xujayralarida yogsimon kavat yuk ,shuning uchun radiatsion uchun nihoyatda xavfli.Optik kvant generatorlari bilan ishayotganlar uchun normativlar chiqarilga.Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan oqim zichligi rubinli radiatsiondalar uchun 108:10 8J/smkvad,neodli radiatsionlar uchun 107; 107 j/smkvad,geliy neon uchun 106j/sm2 mikdorida belgilaniladi. Elektromagnit nurlanishlarning muhim ko‘nikishlaridan biri- radiatsion nurlanishlari bo‘lib, optik kvant generatorlar yoki radiatsionlar deb ataluvchi maxsus qurilmalarda generatsiyalaadi. Bu qurilmalar fan va texnikaning ko‘p sohalarida keng qo‘llaniladi. Masalan, har xil materiallarga ishlov berishda, yuqori temperaturaga chidamli metallarni eritish va payvandlashda, tibbiyotda, hamda aloqa vositalarida (nurtolali optik aloqa liniyalarida) optik nurtola orqali signallarni radiatsion nuri yordamida uzatishda, masofani o‘lchashda, buyumlarning fazoviy tasvirini galogrammalarda yozishda va boshqa sohalarda qo‘llaniladi.
Yoqutli radiatsionlar yorug‘lik spektr optik qismida nur chiqadi. Impulslarining davomiyligi bir necha millisekunddan (ms) yuzlab nanosekundgacha (ns). Quvvati yuzlab megavatt (1 Mvt = 106 Vt) bo‘lgan bunday radiatsionlarning bitta impulsining energiyasi yuzlab joulga yetish mumkin. Hozirgi paytda har xil optik muhitlarda qo‘llanilgan qatar optik kvant generatorlab ishlab chiqarilgan. Bu radiatsionlar impulsli maromda ham, doimiy maromda ham ishlashi mumkin.
Radiatsion nurlari to‘lqin uzunligi 0,2 – 1000 mkm diapazonda generatsiyalangan elektromagnit nurlanish bo‘lib, radiatsion nurlarining biologik ta’sir spektral sohasiga mos ravishda quyidagi sohalarga bo‘linadi: ultrabinafsha soha – 0,2 ÷ 0,4 mkm; ko‘rish sohasi – 0,4 ÷0,75; yaqin infraqizil va 1,4 mkm dan yuqorisi uzoq infraqizil soha. Texnikadan ko‘proq 0,34 mkm; 0,49÷0,51; 0,53; 0,694; 1,06 va 10,6 mkm to‘lqin uzunlikdagi radiatsionlar ko‘proq qo‘llaniladi.
Radiatsion qurilmalari bilan ishlaganda ison organizimiga quyidagi xavfli va zararli ishlab chiqadigan quvvatli qilishi mumkin: qo‘zg‘atish lampalaridan chiqadigan quvvatli yorug‘lik nurlari, ionlashtiruvchi nurlanishlar, yuqori chastotali va o‘ta yuqori chastotali elektromagnit maydo, infraqizil nurlar, shovqin, titrashlar va boshqalar.
Inson organizmiga radiatsion ta’sir qilganda har xil biologik samara yuz berishi mumkin, bular nurlanishning energetik va davomiylik ko‘rsatkichlariga bog‘liq va birinchi navbatda impulsning energetik ekspozitsiyasi, to‘lqin uzunligi va radiatsion nurlarning ta’sir etish vaqti, inson organizimining nurlanayotgan to‘qimalarning turi va boshqa qator omillar.
Energetik ekspozitsiyasi quyidagi ifodadan hisoblab topilishi mumkin:
H = E0 t
bu yerda
E0 – energetik yoritilganlik,
t – ta’sir vaqti
Radiatsion urlari ta’siridagi biologik samaralar birlamchi va ikkilamchi samaralarga bo‘linadi. Birlamchi o‘zgarishlar be’vosita radiatsion nurlari ta’sirida inson to‘qimalarida yuz berishi mumkin. Bularga kuyish, qon quyilishi va boshqalar kiradi. Ikkilamchi o‘zgarishlar inson organizmida nurlanish oqibatida rivojlanadigan har xil o‘zgarishlarga olib keladi.
Insonning radiatsion nurlari ta’siriga eng sezgir a’zosi bu ko‘zdir. Ko‘zga radiatsion nurlarining ta’siri ko‘z qorachig‘ining kuyishiga, hatto butunlay ko‘rish qobiliyati yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Inson terisiga radiatsion nurlarining tushishi ham xavfli bo‘lib, buning natijasida har xil og‘irlik darajasidagi kuyishlar yuz berishi, hattoki ko‘mirga aylanishi mumkin.
Yuqori quvvatli radiatsion nurlari faqatgina terini zararlantirib qolmasdan, har xil ichki to‘qimalar va organoarni ham qontalash, qon to‘planishi, qonnining ivishi va parchalanishi kshrinishida zararlantirishi mumkin.
Radiatsion nurlari me’yorlashtirish “Radiatsionlarni o‘rnatish va ishlatish sanitar me’yorlari va qoidalari” ga mos ravishda o‘tkaziladi. Asosiy me’riy parametr- bu energetik ekspozitsiyadir (N, J/sm2). Bu to‘qimalarni radiatsion nuri ta’sirida ma’lum vaqt davomida nurlanishni ko‘rsatadi.N ning me’yorlangan qiymatidan oshmasa, ishlovchida radiatsion nurlari ta’sirida birlamchi va ikkilamchi salbiy samaralar sodir bo‘lmaydi.N- radiatsion nurlarining to‘lqin uzunligiga va ishlovchining radiatsion nurlari ta’sirida qancha vaqt mobaynida bo‘lishiga bog‘liq, ya’ni N = ƒ(λ,T)
Radiatsion nurlarining yo‘l qo‘yilgan chegaraviy sathi – 0,2÷0,4 mkm to‘lqin uzunlikdagi nurlar uchun bir ish kuniga belgilangan me’yori: 0,200 dan 0,210 mkm gacha - 1·10-8 J/sm2 ; 0,210 dan yuqori 0,215 gacha - 1·10-7 ; 0,215 dan yuqori 0,290 gacha - 1·10-6 ; 0,290 dan yuqori 0,300 gacha - 1·10-5 ; 0,300 dan yuqori 0,370 gacha - 1·10-4 va 0,370 mkm dan yuqori to‘lqin uzunlikdagi nurlar uchun 2·10-3 J/sm2 .
Radiatsion nurlarining chegaraviy yo‘l qo‘yilgan qiymati to‘lqin uzunligi 0,2 mkm dan 20 mkm gacha bo‘lgan nurlarga tegishli. Bundan tashqari ko‘z qorachig‘ining chegaraviy yo‘l qo‘yilgan energetik ekspozitsiya sathi uchun ham 0,4 mkm dan 1,4 mkm to‘lqin uzunliklari uchun ham Sanitar me’yorlar o‘rnatilgan. Spektr ko‘rinuvchan qismi (0,4÷0,75 mkm) uchun yuqorida keltirilgan tavsiflardan tashqari ko‘z qorachig‘i uchun me’yorlangan nurlanish energiyasi (Q, J) kiritilgan.
Radiatsion nurlaridan jamoa bo‘yicha himoyalanishga quyidagilar kiradi: himoya ekranlari va qobiqlarini qo‘llash; radiatsion nurlari ishlatilayotgan texnologik jarayonlarni kuzatish televizor tizimlarni qo‘llash; blokirovkalash tizimlari va signalizatsiyalarini qo‘llash; xavfli- radiatsion sohalarini to‘sish.
Elektromagnit nurlanishlardan xususiy ximoyalanish vositalari maxsus kombenezonlar, xalatlar qo‘llanilib, ular maxsus metallashtirilgan metodan tikiladi, radiatsion nurlaridan himoyalanishda esa paxtadan tayyorlangan och- yashil yoki zangori rangli texnologik xalatlar kiradi.
Ko‘zni elektromagnit nurlardan himoyalashda ZP5-90 markali oynasi Sn O2 bilan qoplangan ko‘zoynaklardan, radiatsion nurlaridan himoyalanishda OS-12, OS-13, SZS-21, SZS-22, SZS-24, SZS-26, BS-15 markali himoya ko‘zoynaklaridan foydalaniladi.
3.2.Mehnat xavfsizligining ergonomik qoidalari.
Mehnat sharoitlari - ish jarayonida inson salomatligi va ishga layoqatliligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish muhiti omillari yig‘indisidir. Mehnat sharoitlari shikastlanishlar va kasb kasalliklari yuzaga kelishi uchun har qanday shart-sharoitni istisno etish kerak. Mehnat sharoitlarini tashkil qiluvchi omillar odatda 4 ta asosiy guruhga bo‘linadi
|
| |
