3.1-chizma. Kritik hajm darajasini grafik shaklida ifoda etilishi
Ishlab chiqarish hajmi
YAkuniy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi bog‘lanishlarda hisob-kitob qilish mumkin.
Kritik hajm darajasiga mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar ta’sirini hisob-kitobi;
Yk1=(Sx/Pr)*Ykr+Ur - (Sr/Pr)*Ykr+Ur
|
(3.13)
|
Kritik hajm darajasiga mahsulot bahosini o‘zgarishini ta’siri;
Yk2=(Sx/Px)*Ykr+Ur –Ykr1
|
(3.14)
|
Kritik hajm darajasiga mahsulot hajmining o‘zgarishini ta’siri quyidagi bog‘lanish bilan aniqlanadi.
Yk3=(Sx/Px)*Ykx+Ur –Ykr2
|
(3.15)
|
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik darajasi, zararsizlik yoki foydasizlik darajasidagi mahsulot hajmi, mahsulot ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi deb ham yuritiladi.
Ushbu miqdorni aniqlashni aniq misollar asosida ko‘rib chiqamiz:
16-jadval
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik darajasini aniqlash ko‘rsatkichlari
|
Ko‘rsatkichlar
|
Summasi
|
|
1
|
Mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar
|
10000 sum
|
|
2
|
Doimiy xarajatlar
|
2000000 sum
|
|
3
|
Mahsulot birligining sotish bahosi
|
12000 sum
|
|
4
|
Kritik hajm darajasi
|
1000 dona
|
|
Kritik hajm darajasining aniqlanishi usullari
|
|
Tomas Karlin formulasi bo‘yicha
Qk=U/(P-S)
|
|
|
5.1.Miqdorda
|
2000000/(12000-10000)
|
1000 dona
|
|
6
|
Prof. SHeremet A.D. formulasi bo‘yicha
Yk=U/1-(S/P)
|
|
|
6.1.Qiymatda
|
Yk –2000000/1-(10000/120000)
|
12048192 sum
|
|
6.2.Miqdorda
|
Yk- 12004801/12000
|
1000 dona
|
|
7
|
Prof. SHeremet A.D.
Yk=Q*S+U
|
|
|
7.1.Qiymatda
|
Yk=1000*10000+2000000
|
12000000 sum
|
|
7.2.Miqdorda
|
12000000/12000
|
1000 dona
|
|
8
|
I.f.n.dots. Raximov M.YU.
Yk=(S/P)*Yk+U
|
|
|
Ifodaning o‘zgarishi
|
Yk-(S/P)*Yk=U
ushbu formula quyidagi ifodaga keladi
((1-(S/P))*Yk=U
undan Yk quyidagi tartibda aniqlanadi
Yk=U/(1-(S/P) bu ifoda Prof. SHeremet A.D. formulasi bo‘yicha
Yk=U/1-(S/P) bilan bir xillikka ega
|
|
|
8.1.Qiymatda
|
10000/12000* Yk+2000000 bundan
Bundan Yk=2000000/1-10000/12000
|
12048192 sum
|
|
8.2.Miqdorda
|
12004801 sum/12000
|
1000 dona
|
|
9
|
I.f.n.dots. Raximov M.YU.
Yk=C+S+o
|
|
|
9.1.Qiymatda
|
Yk=10000*1000+2000000+foyda nol darajada
|
12000000 sum
|
|
9.2.Miqdorda
|
Yk=12000000/12000
|
1000 dona
|
|
10
|
Prof.Tomas P. Karlin
Yk=Qk*P
|
|
|
10.1.Qiymatda
|
Yk=1000*12000
|
|
|
10.2Miqdorda
|
Qk=2000000/(12000-10000)
|
|
|
11
|
I.f.n.dots. Raximov M.YU.
Yk=U/(P-S)/ P
|
|
|
11.1Qiymatda
|
Yk=2000000/(12000-10000)/12000
|
12048192 sum
|
|
11.2.Miqdorda
|
Yk=12004801 sum/12000
|
1000 dona
|
|
Korxonada mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini barcha jihatlarida natijaviy ko‘rsatkich bir xilda chiqqan. Demak korxonada 1000 birlik mahsulot ishlab chiqarish o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarni to‘liq qoplydi hamda 1001 mahsulot foydaga ishlashni boshlab beradi.
4. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish hajmini tahlili
Mahsulot ishlab chiqarish hajmini kompleks tahlili ikki yo‘nalishda olib boriladi:
a) mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishini baholash;
b) bir necha yillar bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish dinamikasini tahlili.
Hisobot davridagi mahsulot ishlab chiqarish hajmini reja ma’lumotlari bilan taqqoslash orqali rejaning bajarilishi, rejadan farqlanishi mutloq summada, o‘tgan yil bilan taqqoslash orqali esa mahsulot hajmini o‘sish sur’ati aniqlanadi.
17-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi tahlili
Ko‘rsatkichlar
|
Bazaviy bahodagi qiymati ming so‘m
|
Reja bajarilishi, %
|
2015 y.
|
2016 y.
|
2017 y.
|
2015
|
2016
|
2017
|
|
reja
|
xak
|
reja
|
xak
|
reja
|
xak
|
|
|
|
|
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so‘m
|
260050
|
282792
|
420600
|
442606
|
502600
|
532036
|
108.7
|
105.2
|
105.8
|
|
Korxonada mahsulot ishlab chiqrish rejasi 2015 yilda 108.07 %ga, 2016 yilda 105.2 %ga, 2017 yil 105.8 % ga bajarilgan.
Kompleks iqtisodiy tahlilga oid ayrim manbalarda mahsulot hajmini o‘sishi mahsulot hajmini indeksi deb ham ataladi. Bu ko‘rsatkich korxonaning rivojlanish dinamikasini ifodalaydi.
18-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish hajmining dinamik tahlili
Ko‘rsatkichlar
|
Bazaviy bahoda qiymati
|
Mutlaq o‘zgarishi (+,-)
|
2015 y.
|
2016 y.
|
2017 y.
|
2016 y.
2015
yilga nisbatan
|
2017 y.
2016 yilga nisbatan
|
2017 y.
2015 yilga nisbatan
|
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so‘m
|
282792
|
442606
|
532036
|
+159814
|
+89430
|
+249244
|
Korxonada mahsulot ishlab chiqarish hajmining dinamik o‘zgarishlari 2016-yil 2015-yilga nisbatan 159814 ming so‘mga o‘sgan, 2017-yil 2016-yilga nisbatan 89430 ming so‘mga, 2017-yil 2015-yilga nisbatan 249244 ming so‘mga ortgan.
Mahsulot (ish, xizmat)lar hajmini o‘rganishda solishtirma, ulgurji baholarda hamda joriy yilning amaldagi baholarida aniqlangan ma’lumotlar tahlil qilinadi. Dinamikasini aniqlash uchun hisobot davrida ishlab chiqarilgan haqiqiy mahsulot hajmi o‘tgan yillardagisi bilan taqqoslanib ko‘rsatkichlarni o‘zgarishi mutloq va nisbiy (foiz)larda aniqlanishi lozim.
Faoliyatning eng muhim samaradorlik ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarilgan mahsulotning sifati hisoblanadi. Mahsulot sifatining oshishi o‘z navbatida sotilgan mahsulot hajmining oshishiga va foydaning ko‘payishiga, oqibatda rentabellik darajasining yuqori bo‘lishiga sababchi bo‘ladi.
Mahsulot sifati navlar bo‘yicha belgilanadigan mahsulotlarni ikki kategoriya bo‘yicha tarkiblash mumkin:
- oliy sifat kategoriyasi;
- birinchi sifat kategoriyasi.
Mazkur sifat kategoriyalari orqali mahsulotning xalqaro va mamlakat standarti talablariga mosligi o‘rganiladi.
Mahsulot sifatini oshirish realizatsiya jarayonini tezlashtiradi, mahsulotga bo‘lgan talabni to‘laroq qondiradi, tovar pul muomalasini tezlashtiradi, eksport imkoniyatlarini oshiradi.
Mahsulot sifati qator ko‘rsatkichlar tizimi bilan baholanadi. Xarakterli xossalariga ko‘ra belgilangan belgilangan me’yorlarga (xalqaro va mamlakat standartlariga mosligi), pishiqligi, puxtaligi, chidamliligi, va h.k. ko‘rsatkichlari bilan farqlanadi.
19-jadval
Mahsulot sifatining tahlili
Ko‘rsat-kichlar
|
Mahsulot birligini bahosi, so‘m
|
Ishlab chiqarilgan mahsulot, (dona)
|
Reja-ning bajarilishi, %
|
Jami mahsulotdagi ulushi, (%)
|
Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati (ming so‘m)
|
biznes rejada
|
haqi-qatda
|
biznes rejada
|
haqi-qatda
|
biznes rejada
|
haqi-qatda
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
Oliy sifatdagi mahsulot
|
10000
|
5000
|
6000
|
120
|
45,4
|
43,0
|
50000
|
60000
|
Birinchi sifatdagimahsulot
|
6000
|
10000
|
15000
|
150
|
54,6
|
57,0
|
60000
|
80000
|
Jami
|
X
|
15000
|
21000
|
140
|
100,0
|
100,0
|
110000
|
140000
|
O‘rtacha nav (sort)lilik koeffitsienti:
rejada
|
haqiqatda
|
10000/(15000*10000/1000)=0,733
|
140000/(21000*10000/1000)=0,666
|
|
