|
3-Mustaqil ish Reja
|
| Sana | 02.02.2024 | | Hajmi | 14,05 Kb. | | #150268 |
Bog'liq 3-Mustaqil ish Reja-fayllar.org
3-Mustaqil ish Reja
3-Mustaqil ish
Reja:
1.Transformatorlarning xarakteristikalari va qo’llanilishi.
2.Elektr zanjirlarda o’tkinchi jarayonlar.
3.Anologli, deskretli va raqamli filtrlar.
4.Erkin zaryad tashuvchilarning muvozanat holatidagi konsentrasiyasi.
5.Stabilitronlar.
O`zgaruvchan tok kuchlanishini chastotasini o`zgartirmay uning miqdorini ort-tiruvchi statik elеktromagnit apparat, yoki kuchlanish miqdorini orttirib yoki kamaytirib bеradigan elеktroinduktsion statik apparat–transformator dеyiladi.
Elеktr enеrgiyasi, elеktrostantsiya gеnеratorlaridan istе`molchilarga uzatiladi; istе`molchilar esa ko`pincha stantsiyadan uzoq masofalarda joylashgan bo`ladi. Enеr-giya isroflarini kamaytirish va simlarning oqirligini kamaytirish maqsadida gеnеratorlardagi kuchlanish miqdorlarinini bir nеcha o`n yoki yuz marotaba katta
bo`lgan elеktr uzatish kuchlanishigacha ko`tarish kеrak bo`ladi.
Transformatorlardan juda ko`p maqsadlarda foydalaniladi. Transformator bеrk po`lat o`zak–magnit o`tkazgichdan tuzilgan bo`lib, bu magnit o`tkazgichga o`zaro elеktr kontaktga ega bo`lmagan ikki yoki bir nеcha chulqam o`ramlari joylashtirilgan bo`ladi. Magnit o`tkazgichning chulqamlari joylashgan qismi o`zak – dеb ataladi.
Transformatorning ixtirochisi P. N. Yablochkov hisoblanadi. U 1876 yilda elektr yoy lampasi uchun manba sifatida ilk bor transformatordan foydalangan.
Transformatorlardan foydalanish 1891 yili uch fazali transformatorning konstruksiyasi ishlab chitsilib, elektr energiyasini uch fazali tok sistemasi yordamida uzatish amalga oshirilgandan sung yanala kengaydi. Bu elektrlashtirishning jadal rivojlanishiga sabab bo‘ldi.
11-rasm. elektr energiyasini transformatorlar yordamida uzatish sxemasi.
11 -rasmda elektr energiyasini transformatorlar yordamida uzatish sxemasi kursatilgan. Sxemadan ko‘rinib turibdiki, elektrostansiyada generator ishlab chiqarayotgan elektr energiyasi transformator Tr 1 yordamida b kV kuchlanishdan 35 kV gacha orttirilib, elektr uzatish liniyasi orqali taqsimlovchi podstansiyaga berilmoqda. U yerda pasaytiruvchi transformator Tr2 yordamida kuchlanish 35 kV dan 6 kV gacha pasaytirilib, iste’molchining transformatori Tr3 ga o’rnatilmoqda. Bunday transformatorlardan bir nechta bo‘lishi mumkin. Transformator Tr3 yordamida kuchlanish 6 kV dan iste’molchi uchun zarur bo‘lgan 380/220, 220/127V kuchlanishlarga aylantiriladi. Ko‘rinib turibdiki, elektr energiyasi elektrostansiyadan iste’molchiga yetib kelguncha uch marta transformatsiyalanmoqda. Real hollarda transformatsiyalash soni bundan ham ko‘p bo‘lishi mumkin. Elektr energiyasining bir pog‘onada bo‘lgan kuchlanish va tokini boshqa pog‘onadagi kuchlanish va tokka aylantirib beradigan statik (harakatlanuvchi qismlari bo‘lmagan) elektromagnit apparati transformator deyiladi. Transformatorlar energetik sistemalarda qo‘llanishidan tashqari, kuchsiz toklarda ishlovchi hisoblash mashinalari, avtomatika, telemexanika, aloqa, radiotexnika va televideniya qurilmalari zanjirlarida va umuman, elektr kuchlanishini o‘zgartirib berish kerak bo‘lgan barcha joylarda ishlatiladi.
Transformatorlar bajaradigan vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
— elektr energiyasini uzatish va taqsimlash uchun mo‘ljallangan katta quvvatli (uch fazali) transformatorlar;
— kerakli joylarda kuchlanishni keng doirada uzgartirib berish va dvigatellarni ishga tushirish uchun mo‘ljallangan avtotransformatorlar;
— taqsimlash tarmoqlaridagi kuchlanishni rostlab turish uchun mo‘ljallangan induksion rostlagichlar.
— o‘lchov asboblari va himoya vositalarini sxemalarga ulash uchun mo‘ljallangan o‘lchov transformatorlari;
— payvandlash, qizdirish pechlari sinov, to‘g‘rilash va hokazolar uchun mo‘ljallangan maxsus transformatorlar.
Transformator turlarining ko‘p bo‘lishiga qaramay, ularda buladigan elektromagnit jarayonlar umumiy o‘xshashlikka ega bo‘lib, ularning ishlash prinsipi bir xildir. 12-rasmda bir fazali ikki chulg‘amli transformatorning sxemasi va shartli belgilanishi ko‘rsatilgan. Transformator po‘lat o‘zak (magnit o‘tkazgich) 1 dan va ikkita mis chulg‘amlar 2 dan iborat. Po‘lat o‘zakning induksion toklar: hisobiga qizib ketishini kamaytirish maqsadida u kalinligi 0.35-0,5 mm bulgan elektrotexnik po‘lag plastinalardan yig‘iladi. Plastinalarning ikki tomoniga izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi. Po‘lat o‘zak plastinalarni yig‘ish tartibi 3- rasmda ko‘rsatilgan. Qatlam plastinalarining choklarn ustma-ust tushmasligi kerak.
Ustma-ust tushmasligi kerak. Po‘lat o‘zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli asosiy magnit oqimi F po‘lat o‘zak bo‘ylab harakatlanadi. Pulat o‘zakning mis chulg‘amlar o‘ralgan qismi sterjen deyiladi.Transformatorning manbaga ulangan chulg‘ami birlamchi, iste’molchiga ulangani ikkilamchi chulg‘am deyiladi. Shuning uchun birlamchi chulg‘amga (zanjirga) oid kattaliklar 1 indeksiga ega, masalan, birlamchi chulg‘amning o‘ramlar soni qismalaridagi kuchlanish zanjirdagi tok va h. k. Shuningdek, ikkilamchi chulg‘amga oid kattaliklar 2 indeksiga ega, masalan, va h. k. Transformatorning birlamchi chulg‘amiga berilgan sinusoidal kuchlanish (u1 = Um sin ωt) ta’sirida chulg‘amdan o‘zgaruvchan tok oqib o‘tadi. Bu tok transformatorning po‘lat o‘zagida uzgaruvchan magnit oqimi (F) ni hosil qilali. Chulg‘amlarning o‘ramlarini kesib o‘tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi chulg‘amda o‘zinduksiya, ikkilamchi chulg‘amda zsa o‘zaro induksiya hodisasnga binoan tegishlicha va elektr yuritupchi kuchlarni induksiyalaydi. Mazkur EYuK larning ta’sir etuvchi kiymatlari:
(16)
(17)
12-rasm.
Bu yerda f — o‘zgaruvchan tokning chastotasi, Gts; — birlamchi va ikkilamchi chul g‘amlarning o‘ramlari soni F — asosiy magnit oqimi, Vb Demak, (16) va (17) ifodalardan ko‘rinadiki, chastota t va magnit oqimi F o‘z garmas bo‘lganda chulg‘amlarda induksiyalangan EYuK va lar ularning o‘ramlari soniga proporsional ekan, ya’ni
(18)
13-rasm
Bu nisbat transformatorning transformatsiya koeffitsiyenti hisoblanadi, ya’ni
(19)
Mazkur koeffitsiyent transformatorga berilgan kuchlanishning necha marta o‘zgarishini ko‘rsatadi Agar k>1 bo‘lsa, transformator kuchlanishni pasaytirib beruvchi, agar k<1 bo‘lsa, kuchlanishni orttirib beruvchi hisoblanadi. Agar 12- rasm, a da ko‘rsatilgan transformatorning ikkilamchi chulg‘amiga nagruzka ulasak, EYuK ( ) ta’sirida undan tok ( ) o‘ta boshlaydi. Shunday qilib, kuchlanishi tok kuchi bo‘lgan manbaning elektr energiyasi transformator yordamida kuchlanishi va tok kuchi bo‘lgan elektr energiyasiga aylantirib, iste’molchiga uzatiladi. Transformatorning manbadan (tarmoqdan) olayotgan birlamchi quvvati bo‘lsa, uning iste’molchiga berayotgan ikkilamchi quvvati . Agar transformatordagi quvvat isrofi xisobga olinmasa, buladi. Birlamchi va ikkilamchi zanjirlardagi faza siljish burchaklarini taxminan bir xil desak, deyish mumkin. Agar kuchlanishlar bir-birlari bilan xuddi EYuK lar kabi nisbatda bo‘ladi desak, transformatsiya koeffitsiyentini quyidagicha qayta yozish mumkin:
(20)
Transformatorning ishlash prinsipini bir fazali ikki chulg‘amli transformator misolida ko‘rib chiqamiz, uning konstruktiv sxemasi 14- rasmda keltirilgan. Bu transformator magnit o‘tkazgich va unga o‘ralgan ikkita chulg‘amdan tarkib topgan. Chulg‘amlardan biri , kuchlanishli o‘zgaruvchan tok manbai I ga ulanadi; bu chulg‘am birlamchi chulg‘am deyiladi. Ikkinchi chulg‘amga iste’molchiga ulanadi, bu chulg‘am ikkilamchi chulg‘am deyiladi.
14- rasm. Bir fazali ikki chulg‘amli transformator: a—konstruktiv sxemasi; b— printsipial sxemasi.
Transformatorning ishlashi elektromagnitaviy induksiya hodisasiga asoslangan. Birlamchi chulg‘am o‘zgaruvchan tok manbaiga ulanganda shu chulg‘amning o‘ramlaridan o‘zgaruvchan tok, o‘tadi, bu tok magnit o‘tkazgichda o‘zgaruvchan magnitaviy oqim F hosil qiladi. Bu oqim magnit o‘tkazgichda tutashib, ikkala chulg‘amda E.YU.K. hosil qiladi; birlamchi chulg‘amda
ikkilamchi chulg‘amda
bunda ω1 va ω2 – transformatorning birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amlaridagi o‘ramlar soni.
Transformator ikkilamchi chulg‘amining chiqish uchiga nagruzka ZH ulanganda E.YU.K. e2 ta’sirida shu cho‘lg‘am zanjirida tok i2 paydo bo‘ladi.
Bunda ikkilamchi cho‘lg‘amning chiqish uchlarida kuchlanish U2 hosil bo‘ladi.
Kuchaytiruvchi transformatorlarda U2 > U1 pasaytiruvchi kuchlarida esa U1 > U2 bo‘ladi. (1) va (2) formulalardan ko‘rinib turibdiki cho‘lg‘amlardagi o‘ramlar soniga qarab e1 va e2 lar bir biridan farq qilishi mumkin.Shuning uchun o‘ramlarning nisbati keraklicha qilib taplangan chulg‘amlar ishlatib, kuchlanishlar nisbati istalgancha bo‘lgan transformator tayyorlash mumkin. Transformatorning yuqoriroq kuchlanishli tarmoqqa ulangan chulg‘ami yuqori kuchlanish (YuK) chulg‘ami deyiladi; pastroq kuchlanishli tarmoqqa ulangan chulg‘ami esa past kuchlanish(PK) chulg‘ami deyiladi. Transformatorlarning qaytarlik xossasi bor: bitta transformatorning o‘zidan kuchaytiruvchi sifatida ham, pasaytiruvchi transformator sifatida ham foydalanish mumkin. Lekin, odatda, transformatorning muayyan vazifasi bo‘ladi: u yoki kuchaytiruvchi, yoki pasaytiruvchi buladi.
O‘tkinchi jarayon paytida sistema bir turg‘un rejimdan boshqasiga o‘tadi yoki turtkidan keyin dastlabki turg‘un rejimga qaytadi. Har qanday o‘tkinchi jarayonlar biror sabablarga ко‘та sistema parametrlari o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi. Ushbu sabablar turtki ta’sirlar (rejim turtkilari yoki turtkilar) deb nomlanadi va rejim parametrlarida boshlang'ich og‘ishlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Normal o‘tkinchi rejim(jarayon)larda rejim parametrlari o‘zgarishi turg‘un kattaliklaridan kichik miqdorga farq qiladi. Ma’lum bir kichik turtki ta’sirlar, masalan, yuklamani o'zgarishi, rostlagichlar faoliyati va hokazolar uzluksiz davom etadi va shuning natijasida sistemada o'tkinchi jarayonlarga sabab bo‘luvchi kichik turtkilar doimo kuzatiladi. Kichik turtkilar sistema turg‘un ishlashining izdan chiqarishiga sabab bo‘lmasliklari kerak. Shuning uchun sistema kichik turtkida turg‘un bo‘lishi shart yoki boshqacha ifodalaganda statik turg‘un bo‘lishi shart. Avariya o'tkinchi jarayonlari bir qism elektr generatorlarining, liniyalaming qisqa tutashuv yoki boshqa hollarda uzilishi va rejim parametrlarining shiddatli kutilmagan o‘zgarishlari natijasida yuz beradi. Avariya natijasida rejim parametrlari katta miqdorga o‘zgaradi (U, P kamayadi), ya’ni elektr sistemasi katta turtki ta’sirida bo‘ladi. Misol tariqasida sistemadagi uch fazali QT kuchlanishini chuqur pasayishi, hattoki nolgacha yetishi, generatorlaming rejim parametrlarining tebranishi bilan kuzatiluvchi turtki ko'rinishida sodir bo‘lishi mumkin. Sistema katta turtkilarga turg‘un, ya’ni dinamik turg‘unlikka ega bo‘lishi shart. Shunday qilib elektromexanik o‘tkinchi jarayonlar shartli ravishda uch guruhga ajratiladi: 1) aylanish tezligi (chastotasi) katta bo‘lmagan o‘zgarishlardagi kichik turtkidan keyingi(quwatni kichik og‘ishlari)dagi o'tkinchi jarayonlar (elektr sistemaning statik turg‘unligi tadqiq qilinadi); 152 2) qisqa vaqtda katta keskin turtkidan keyingi (quwatni katta og‘ishlari)dagi va aylanish tezlikning kichik o‘zgarishidagi o‘tkinchi jarayonlari (elektr sistemaning dinamik turg‘unligi tadqiq qilinadi); 3) katta aylanish tezlikdagi va katta turtkidan keyingidagi o‘tkinchi jarayonlari (elektr sistemaning natijaviy turg‘unligi tadqiq qilinadi). Birinchi o‘tkinchi jarayonlar elektr sistemaning uning o‘matilgan rejimidan sezirarli bo‘lmagan og‘ishlami normal rejimlami baholash uchun o‘rganiladi. Bu holda sistemaning mukammallashgani uning ideallashgani (konservativ, pozitsion sistema, dissipativ sistema), konfiguratsiyalashgani (tarmoq mukammalligi, generatorlar soni) va yuklamalami hisoblash usullariga bog‘liq. Konservativ pozitsion sistemalar shunday sistemalarki, ulaming generatorlarining quwati faqat ulaming rotorlarining o‘zaro joylashuviga bog‘liq. Bu yerda sistemadagi keskinlashuvlarini shu sistemaning so‘nmas tebranishlariga olib kelinishi ideallashtirish deyiladi. Dissipativ sistemalarda generatorlar quwati faqat joylashuvlarda emas, balki o'zgarish tezligi va dinamik boshqaruvni xarakterlaydigan elektr va mexanik parametrlarga bog‘liq. Shuning uchun sistemalar sodda, murakkab pozitsion konservativ va dissipativ sistemalarga bo‘linadi. Ikkinchi o‘tkinchi jarayonlarda ular sinxron mashinalarining rotorini aylanish chastotasi 2-3 % o'zgarishida kechadi deb qabul qilinadi. Aktiv elektr quwatining oniy qiymati generator rotoriga bog‘liq deb faraz qilinadi. Unda sistema rejimining keskin o‘zgarishi uning modelida EYUK va sinxron generator orasidagi o‘tkazuvchanlikda namoyon bo‘ladi. Generator va transformatorlarning qarshiligi o‘zgarishi hisobga olinmaydi yoki almashlash qarshiligiga yaqin keltiriladi 0,6+0,9) = ^ - Oddiy hisoblashlarda EYUK Eq = E deb olinadi. Ko‘riladigan rejimlar uchun vektorlaming (EYUK, generator, toklar, kuchlanish, chastota) 8 burchak vaqt bo'yicha o‘zgarishini aniqlash hisoblashlaming maqsadi bo‘ladi
http://fayllar.org
|
| |
