31 mavzu XODIMLARNI JAROHATLANISHLAR VA KASB
KASALLANISHLARIDAN SUG‘URTA QILISHNING HUQUQIY-
ME’YORIY ASOSLARI.
1. SUG‘URTA QILISHNING TARIXI VA HUQUQIY-ME’YORIY
ASOSLARI.
Agarda xavf-xatar yonayotgan cho'g' kabi yong'indan xafli bo'lsa unda, sug'urta
bizning samarali o't o'chirish uskunamizdir.
Davlatlar va ularning fuqarolariga mavjud xatarlardan keladigan ziyonni keng
ommaga yoyish vazifasini bajaradigan tashkilotlar kerak edi. Xuddi shu maqsad yo'lida
sug'urta tashkilotlari vujudga keldi.
Xamurappi qonunlari
Xavf-xatarni odamlar o'rtasida taqsimlash g'oyasi insoniyat paydo bo'lganidan
beri bor. Bu xoh bug'ularni guruh bo'lib ovlash bo'lsin, xoh yuklarni bir necha karvonga
taqsimlab yuborish bo'lsin, buning hammasi sug'urtaning ilk ko'rinishlari hisoblanadi.
Ilk yozma sug'urta polisi qadimgi Bobilda podshoh Xamurappi tomonidan
biltilgan bo'lib, "Xammurappi kodeksi" nomi bilan atalgan. Bu qonunlar o'sha davr
uchun juda muhim hisoblanib hozirgi davr sug'urtasining asosini tashkil etadi. Uning
qonunlariga ko'ra, sug'urtalangan shaxs favqulotda holatlardan, o'lim, suv toshqini va
boshqa tabiiy ofatlardan zarar ko'rsa, u o'z yonidan zararni qoplamagan.
Gildiya Birlashmasi
O'rta asrlarda hunarmandlar gildiyaga birlashib ishlaganlar. Katta ustalarning
qo'lida yosh tajribasiz bolalar tekinga yoki arzimagan chaqaga mehnat qilishgan. Vaqti
kelib ular ham katta bo'lishganida gildiyaga qarzlarini to'lab usta darajasini olishgan.
Gildiyalar keladigan mablag'larni hozirgi sug'urtalarning ishini bajarishga sarflaganlar.
O'rta asr Yevropasida ko'p narsa yog'ochdan yasalganini hisobga olsak, ustaning
mehnati yong'inga uchrasa gildiya o'z mablag'idan ustaning ko'rgan
zararini qoplab
bergan. Agarda ustani o'g'ri ursa u yana qayta foydaga chiqib olguncha gildiya ustani
mablag' bilan ta'minlab turgan. Usta o'lsa yoki nogiron bo'lib qolsa gildiya uning
oilasiga ham moliyaviy ko'mak berib turgan.
Yong'in va vabo
1666 yilda Londonda katta yong'in bo'lib, 14 ming atrofida binoni vayron qildi.
Buning natijasida London vayronaga aylandi, omon qolganlarning uylari yonib kul
bo'ldi. Londonni yonib ketishidan keyin boshlangan xaos va g'azabga javoban, dengiz
sug'urtasi bilan shug'ullanadigan sug'urta kompaniyalari yong'indan sug'urta qilishni
taklif etgan sug'urta kompaniyalarini tashkil qildi. Paskalning
uchburchagi bilan
qurollangan ushbu kompaniyalar tez orada o'z biznesini kengaytirdi. 1693 yilga kelib,
birinchi o'lim jadvali Paskalning uchburchagi yordamida yaratilgan va tez orada
hayotni sug'urtalash boshlangan rejani amalga oshirdi.
Sug'urta jarayonining Amerikaga kirib kelishi
Sug'urta kompaniyalari Yevropada, ayniqsa sanoat inqilobidan so'ng rivojlandi.
Amerikada hikoya juda boshqacha edi. Kolonistlarning hayoti hech qanday sug'urta
kompaniyalari tomonidan kafillikka olinmagan edi. Oziq-ovqat yetishmasligi,
mahalliy aholi va kasalliklar bilan bog'liq urushlar natijasida har to'rt kolonistning
deyarli uchtasi 40 yoshiga yetmasdan halok bo'ldi. Amerikaga sug'urtaning
kirib
kelishi uchun 100 yildan ko'p vaqt kerak bo'ldi. Nihoyat, u o'sha davrda Yevropada
ishlab chiqilgan amaliyot va tajriba asosida tadbiq etildi.
Iqtisodiy reformalarning amalga oshirilishi, iqtisodiyotdagi strukturaviy
o’zgarishlarning yuz berishi, mamlakat iqtisodiyotining rivojlanib borishi natijasida
korxona va tashkilotlarining soni ko’paymoqda. Boshqa mulkchilik shakllari bilan bir
qatorda xususiy mulkchilik shaklidagi korxonalar iqtisodiyotning
deyarli barcha
sohalarida tashkil qilinmoqda va faoliyat yuritmoqda.
Mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatimizda yangi tarmoq sifatida engil
avomobilsozlikni paydo bo’lishi va rivojlanishi, kimyo sanoatining rivojlanishi,
qishloq xo’jlagida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohasining yo’lga
qo’yilishi, radio-elektronika tarmog’ining rivojlanib borishi yangi tarmoqlar, yangi ish
beruvchilar, yangi mutaxassisliklar paydo bo’lishiga olib kelmoqda. Tabiiyki, ishlab
chiqarishning, jumladan yuqori texnalogiyalarga asoslangan tarmoqlarning jadal
su’atlar bilan rivojlanishi mazkur sohada faoliyat yurituvchi
ishchi va xodimlarning
hayoti va sog’lig’iga jiddiy xavf soluvchi risklarning miqdori va ko’lamini oshishiga
olib keladi.
Yangi tarmoqlar, yangi ish beruvchilar, yangi mutaxassisliklarning paydo
bo’lishi, mazkur sohada faoliyat yuritayotgan ishchilarni huquqlarini himoya qilishni
talab qiladi. Ish beruvchilarning ishchilar oldidagi fuqarolik javobgarligi o’sib
borishi, ishchi va xodimlarning qonuniy manfaatlarini
himoya qilish masalasini
dolzarbligini yanada oshirmoqda. Bozor iqtisodi sharoitida ish beruvchilarning
ishchilar oldidagi fuqarolik javobgarligini davlat nazorat qiladi. Bir vaqtda
iqtisodiyotda Davlatga tegishli korxonalar soni kamayib, xususiy mulkchilikka
asoslangan korxonalar soni ortib bormoqda.
Fuqarolarning hayot faoliyati davomida ularning
mulkiy manfaatlariga turli
toifadagi xavf – xatarlar o’z ta’sirini o’tkizadi. Har-bir shaxs o’z mulkiy manfaatlarini
xavf soluvchi risklardan himoyalanish vaqtida ular sug’urtaviy munosabatlarga
kirishda. Sug’urta jamiyatning barcha a’zolariga turli xil baxtsiz hodisalar natijasida
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlardan o’zlarini himoya qilish imkoniyatini
beradi.
Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy davlat
ijtimoiy sug‘urtasi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining
Qonunchilik palatasi tomonidan 2008-yil 26-iyunda qabul qilingan va Senat tomonidan
2008-yil 28-avgustda ma’qullangan “
Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb
