338
MAMLAKATNING IQTISODIY O‘SISHINI TA’MINLASH
Ziyayev Jamshidbek Xurshidbek o`g`li
Toshkent moliya instituti “Soliqlar va sug`urta” fakulteti talabasi
Iste'molchilar qo'shimcha mahsulot va xizmatlarni xarid qilish uchun ko'proq
mablag'ga ega va xaridlar yuqori iqtisodiy o'sishga olib keladi. Shuning uchun
barcha mamlakatlar ijobiy iqtisodiy o'sishni xohlaydi. Bu iqtisodiy o'sishni eng ko'p
ko'rilgan iqtisodiy ko'rsatkichga aylantiradi. Iqtisodiy o'sish qanday o'lchanadi Ichki
yalpi mahsulot - iqtisodiy o'sishni o'lchashning eng yaxshi usuli. Buning sababi,
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini hisobga oladi. U mamlakatda faoliyat
ko'rsatayotgan korxonalar sotish uchun ishlab chiqaradigan barcha tovarlar va
xizmatlarni o'z ichiga oladi. Mahalliy yoki chet elga sotiladimi, ularning ahamiyati
yo'q. Yalpi ichki mahsulot yakuniy ishlab chiqarishni o'lchaydi Mahsulotni ishlab
chiqarish uchun ishlab chiqarilgan qismlarni o'z ichiga olmaydi. Ular eksport qilishni
o'z ichiga oladi, chunki ular mamlakatda ishlab chiqarilmoqda. Importni iqtisodiy
o'sishdan chiqarib tashlash. Ko'plab mamlakatlar iqtisodiy o'sishni har chorakda
o'lchaydilar. Rivojlanishning eng aniq o'lchovi - real YaIM . Inflyatsiya ta'sirini
yo'qotadi. YaIMning o'sish sur'ati real YaIMdan foydalanadi. Ushbu iqtisodiy siyosat
Amerika Qo'shma Shtatlari bilan taqqoslanadi. Mamlakat iste'molchini va harbiy
xarajatlarni oshirish orqali qisqa muddatli o'sishni moliyalashtirish uchun qarzlardan
foydalanadi. Buning sababi, bu faoliyatlar YaIMda namoyon bo'ladi.Iqtisodchilar
iqtisodiy o’sishga quyidacha ta’rif beradi:
• Ma’lum yillar mobaynida real YIMdagi o’sish.
• Ma’lum yillar mobaynida real YIMning aholi jon boshiga o’sishi.
Yuqoridagi ta’rifl arni xohlagan biriga murojaat qiladigan bo’lsak, iqtisodiy
o’sishning chorak yoki haryilgi foiz stavkasi sifatida hisoblab chiqiladi. Ikkinchi ta’rif
esa aholi soni hisobga oladi. Aholi jon boshiga real YIM real YIM ni aholi soniga
bo’lish orqali aniqlanadi. Keyin esa chiqqan natija avvalgi yildagi natija bilan foizlar
hisobida taqqoslanadi. O’sish iqtisodiy maqsadni belgilab beradi. Umumiy
mahsulotni aholiga nisbatan kengayishi ish-
haqilarni o’sishiga olib keladi va
shuning bilan bi
rgalida aholining turmush darajasini ko’tarilishiga sababchi bo’ladi.
Yuqori o’sish bilan rivojlanayotgan iqtisodiyot kishilar ehtiyojlarini yaxshiroq
qondirishga va ijtimoiy hamda iqtisodiy muammolarni hal etishga imkoniyat
yaratadi. O’z navbatida, ish haqilarni oshishi kishilarga ko’proq dam olish, shaxsiy
kompyuterlarni sotib olish va oily ta’limda tahsil olish kabi imkoniyatlarni yaratib
beradi. Tobora yuksalib borayotgan iqtisodiyot aholini kam ta’minlangan qatlamini
339
ahvolini yaxshilash, san’atni rivojlantirish va atrof-muhitni himoya qilish kabi
muammolarni hal etishda yordam beradi. Iqtisodiy o’sishning mazmuni, turlari va
ko’rsatkichlari Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga
ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab
boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi.
Shu ayonki, har qanday jamiyatda o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va
farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish - deganda
iqtisodiy ra
vnaqni, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishini, yaratilgan tovarlar va
xizmatlarning ko’payib borishini tushunamiz. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech
qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni
ikki darajada o
lib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish.
Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi
va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan
hajmiga qarab aniqlanadi. Makro-
iqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan
mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning
(YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan pulda
ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish o’z
ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni,
ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi. Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab
chiqarishning oldingi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari
miqdorining ko’payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki
hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning
quvvati, miqdori va sifati ishchi
kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi
o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda
amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi. Iqtisodiy
o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga
ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq
ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini
oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potentsialidan yaxshiroq foydalanish
yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir
birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o’sishida,
mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni
ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana bir korxona qurishga
hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnika
bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga
erishish mumkin. Iqtisodiy o’sishning jismoniy ko’rsatkichlari ancha aniq natija
beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy
340
o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy
ko’rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko’rsatkichlar keng qo’llaniladi, ammo har doim
ham uni inflyatsiyadan to’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli
iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.
Makroiqtisodiy darajada iq
tisodiy o’sishning asosiy qiymat ko’rsatkichlari
quyidagilar hisoblanadi:
YaMM (IMM) yoki milliy daromadning mutloq hajmi va uning o’sish sur’ati;
YaMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to’g’ri keladigan
miqdori va uning o’sish sur’ati;
YaMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga
to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati;
Iqtisodiy o’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish
mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Iqtisodiy o'sish aholi jon boshiga ishlab
chiqarish (miqdor va sifat) ortishi deyiladi. Ba'zi lug'atlar individual boshiga jon
uchun chiqarishni oshirish, bir tomon bo'lib, bu tushunchani ko'rib.
Iqtisodiy o'sish va uning turlari - ilg'or tushunchasi, shu bilan birga, bu atama
ijobiy va salbiy xususiyatlarini ega.
Ijobiy tomonlari bor:
• tufayli ishlab chiqarish barqaror o'sishi xavfsizlik kompaniyasi oshirish.
• Shu asnoda - iqtisodiy jihatidan mamlakat xalqaro tasvir o'sishi.
• ishchi o'rinlar sonini ortishi va buning natijasida, moddiy o'sishi aholining bir
qismini yaxshi egallagan.
• yangi texnologiyalar qo'llanilishi, ishlab chiqarish texnologiyasi ijobiy
o'zgarishlar, mehnat sharoitlari sifat o'zgarishi.
Salbiy tomoni:
Ekologik emirilishiga, atrof-muhitga salb
iy ta'sirini, resurslarni tükenmesine •.
• haddan tashqari olomon, rivojlangan sanoat infratuzilmasi bilan, ayniqsa yirik
shaharlar.
• mehnat qizg'inligini oshiring.
• kadrlarni uzluksiz tayyorlash uchun ehtiyoj.
Iqtisodiy o'sish va uning turlari - tushuncha noaniq bo'ladi. Rasman intensiv va
chiqaradi keng iqtisodiy o'sish. Keng turdagi ishlab chiqarish barcha omillar
miqdoriy kuch paydo bilan xarakterlanadi. Ushbu yangi fabrikalar qurish, ko'proq
ishchilar yollash mashinalari, avtomobillar va ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan
hokazo. Uskunalar sonini oshirish hisoblanadi.
Intensiv iqtisodiy shakllari o'sish - ishlab chiqarish mavjud omillar oqilona
foydalanish hisoblanadi. Uchun omillar ishlab chiqarish , bu holda ilm-fan yutuqlari,
341
ishchilar qayta tayyorlash, resurslar va iqtisodiyotning to'g'ri qayta taqsimlash bor.
Biroq, iqtisodiy o'sish va haqiqatda uning turlari yanada murakkab tizim ifodalaydi.
Iqtisodchilar aniqlash:
• Ruxsat etilgan iqtisodiy o'sish. AQSh, ko'plab Yevropa davlatlari: etakchi
mamlakatlar bor ishlab chiqilgan.
• o'sish ajoyibotlari ", butun dunyo Yaponiya, Xitoy va ba'zi boshqa Osiyo
mamlakatlarida hayron ekanligini bugun«.
• "o'sish fojiani« - pasayishiga fenomeni faqat iqtisodiy o'sish emas, balki,
turmush, bu jamiyat a'zolari uchun o'limni tahdid barqaror pasayishi.
• o'sishi etishmasligi. Bu turlari, masalan, Zimbabve o'z ichiga oladi.
davlat va jamiyat, iqtisodiy o'sishning Belgilar va juda har xil omillar turlarini
aniqlash. Keng tarqalgan manbalari yoki omillar iqtisodiy o'sishiga hissa deb
ataladi. Bu omillar, barcha mamlakatlar uchun umumiy bo'lgan. iqtisodiy o'sishning
manbalari Ba'zi olimlar hal qiluvchi deb.
• mazmuni tabiiy resurslardan. Tabiiyki, hech qanday tabiiy resurslarga ega
mamlakat, iqtisodiyotiga nisbatan tezroq o'sadi, suv, mineral, er yoki boshqa har
qanday resurs ega mamlakat iqtisodiyoti.
• ishchi kuchi xususiyatlari: soni, malakasi, ish bilan ta'minlash, va oqilona
foydalanish.
• ilmiy va texnologik rivojlanish balandligi, ishlab chiqarish bu kashfiyotlar
amalga oshirish darajasi.
• kapitali mavjudligi. barqaror sarmoya, kapital rekonstruksiya, boshqalar holda
iqtisodiy o'sish to'xtaydi.
• oqilona iqtisodiyotning tuzilishi, uning qobiliyati o'zgaruvchan ehtiyojlari va
iqtisodiy sharoitlarda javoban tez o'zgartirish.
• Iqtisodiyot tizimining turi. Tarixan bu bozor iqtisodiyoti boshqalardan ko'ra
ko'proq samarali ekanligini isbotladi.
• biznes rivojlanishini qo'llab-quvvatlash, ijtimoiy va siyosiy omillar, raqobat sari
sog'lom munosabatni tarbiyalash, korruptsiyaga barham beradi.
Shuning uchun hukumatlar keng moliyaviy siyosat bilan ehtiyot bo'lishlari
kerak. Ular iqtisodiyotni qisqarish yoki tushkunlik holatida qo'llashlari kerak.
Iqtisodiyot o'sib borayotgan paytda, uning rahbarlari xarajatlarni kamaytirib,
soliqlarni ko'tarishlari kerak. Ushbu konservativ fiskal siyosat iqtisodiy o'sish
barqarorligini ta'minlaydi.
| 