73
4-BOB. MARKETING TIZIMI VA SOHASI
4.1. Marketing tizimi haqida tushuncha va tarmoq marketinglari
Marketing tizimi - bu qo‘yilgan maqsadlarga
erishish va maqsadli bozor
talabini qondirish uchun marketing qismlarining aniq birikuvidir. Tarkib o‘zida
to‘rtta asosiy qism – mahsulot yoki xizmat, narx, taqsimot va siljitishlarni
birlashtiradi.
Tovar va xizmatlarni olganda bozorga nima tavsiya etilishi sifat darajasi,
sotish hajmi, kompaniyaning
innovatsion darajasi, o‘lchovning holati, alohida
shartlar tadqiqotlarning hajmi va muddatlari mavjud mahsulotni sotishni to‘xtatish
paytini aniqlab olish kerak.
Marketing tizimi ijtimoiy-iqtisodiy elementlar, sub’ektlar yig‘indisidan
iboratdir. Marketing tizimi o‘z tarkibiga turli elementlarni qamrab oladi:
➢ ta’minotchilar;
➢ raqobatchilar;
➢
vositachilar;
➢ iste’molchilar (bozor);
➢ firma (kompaniya).
Marketing tizimini shakllantirish va amal qilishi aniq o‘rab turgan muhit
ta’sirida olib boriladi. Bu muhitga ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, demografik
va ekologik omillar kiradi.
Ta’minotchilar – alohida olingan tashkilot, uyushma, shaxslar yig‘indisidan
tarkib topib, firmani moddiy, moliyaviy va mahsulot resurslari bilan ta’minlaydi.
Raqobatchilar – hohishi bo‘yicha, safdosh tovar bo‘yicha, tovar turi bo‘yicha,
tovar markasi bo‘yicha turkumlanadi.
Marketing bo‘yicha vositachilar – tashkilot uchun uning tovarlarini
mijozlarga etkazish, sotish, aloqa o‘rnatish bo‘yicha yordam ko‘rsatuvchilardir.
Vositachilar – savdo,
logistik, marketing va moliyaviy vositachilarga
bo‘linadi.
74
Savdo vositachilari - ulgurji va chakana savdogarlardir.
Logistika vositachilari – ombor tizimi xizmatlarida tovar va oqim holatlarini
transportirovka qilish bilan shug‘ullanish.
Moliyaviy vositachilar – bank, kredit, sug‘urta va boshqa moliyaviy
xizmatlarni amalga oshiradi.
Iste’molchilar –
firmalar, alohida fizik shaxslar yoki ularni potensial guruhi
bo‘lib, ular bozorda mavjud bo‘lgan tovar va xizmatlarni olishga tayyor.
Iste’molchi – bozor qiroli, marketing vazifasi doimo iste’molchini xulq-
atvorini o‘rganish, uni ehtiyojini firma mahsulotiga bo‘lgan munosabatini
o‘rganish, tahlil qilishdan iborat.
Firma, marketing va bozor munosabatlari bir-biriga o‘zaro ta’sir o‘tkazib,
dialektik bog‘liqlikda harakatlanib boradi. Firma yangi
texnologik jarayonlarni
egallashga, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga faqat bozordagi munosabatlar
sabab bo‘ladi.
Marketing tarkibini ishlab chiqishda bosh masala uning bir butunligi,
maqsadga erishishda muvaffaqiyatni ta’minlovchi barcha omillarning o‘zaro
aloqasidir.
Marketing iqtisodiy kategoriya sifatida g‘oyat serqirradir. Uning tarkibi yoki
faoliyat sohalarida quyidagicha:
- ishlab chiqarish vositalari marketingi;
- iste’mol tovarlari marketingi,
- xizmat ko‘rsatish marketingi singari turlarini ko‘rsatish mumkin.
Buning har birining faoliyatida umumiy tamoyillar
va vazifalar saqlanib
qoladi, ammo bu yo‘nalishlarning har biri o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi.
Ishlab chiqarish vositalari marketingi birinchi navbatda ishlab chiqarish
talablarini hisobga olishga asoslanadi. SHu sababli maqsadga muvofiqlik
maqbullik qat’iy uyg‘unlik eng birinchi o‘rinda turadi.
Iste’mol tovarlari marketingi xilma xil talab va didga ega bo‘lgan
iste’molchilarning keng doiralari bilan bog‘liq.
75
Bu sohada iste’molchi fe’l - atvorining tub mohiyatini o‘rganishga katta
e’tibor beriladi. Xususan, iste’molchilarni
guruhlash, reklama, mahsulot sotishni
uyushtirish, bularning barchasi iste’mol tovarlari bozorida marketing faoliyatining
asosiy masalalari hisoblanadi. Masalan, do‘konlarda o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish
tamoyillari iste’mol tovarlari marketingi samarasi.
