4-ma’ruza. Tabiatdagi kuchlari va ularning xususiyatlari

4-ma’ruza. Tabiatdagi kuchlari va ularning xususiyatlari. Elastiklik kuchi. Qattiq
jismlar deformatsiyasi va mexanik kuchlanish. Guk qonuni. Yung moduli. Arximed kuchi. Butun
olam tortishish qonuni. Gravitatsion maydon va uni kuchlanganligi. Ishqalanish kuchlari va
uning turlari.
Reja: 
1. Tabiatdagio’zaro ta’sirning kuchlari. Kuch.
2. Og’irlik kuchi, elastiklik kuchi, ishqalanish kuchi.
Tayanch iboralar: Elastiklik kuchi, mexanik kuchlanish, ishqalanish koeffisiyenti.
Gravitatsiyaviy tortishish kuchi – bu ikkita moddiy jismlar orasidagi o’zaro ta’sir
etuvchi kuchdir. Planetalarning harakatini tahlil qilish natijasida 1667 yilda I.Ng’yuton butun
dunyo tortishish qonunini yaratdi. Butun dunyo tortishish qonuniga asosan m
1
va m
2
massali
jismlar orasidagi gravitatsiyaviy tortishish kuchi jismlar massalariga to’g’ri proportsional va
oralaridagi masofaning kvadratiga teskari proportsional bo’lib, ikki jism markazlarini
tutashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab yo’nalgan bo’ladi:
,
(3.1)
bu Erda

- gravitatsiyaviy doimiylik.

= 6,6720

10
-11
Nm
2 
/kg
2 
Bu ta’sir gravitatsiyaviy ta’sir deb ataladi va jismlarning massalari juda katta bo’lganda
yaqqol namoyon bo’ladi.
Bu ifodada massalar tortishish xususiyatini belgilagani uchun ularni gravitatsion 
massalar deb atashadi, ammo qiymati bo`yicha inertsion massalarga tengdir.
Quyosh tizimidagi barcha planetalarning massalari Quyosh massasining 5 foizidan kichik
bo’lgani uchun, uning atrofida harakat qiladilar. Quyosh bilan Er orasidagi tortishish kuchi
3,5.10
22
N, Er bilan Oy orasidagi tortishish kuchi esa 2.10
20
N ga tengdir.
Planetalar va ularning yo’ldoshlari harakatlarini Kepler qonunlari tushuntirsa ham, ammo
tortishish sababini tushuntirib beraolmaydi.
Kulon kuchi -  bu ikkita q
1
va q
2
nuqtaviy zaryadlar orasidagi ta’sir etuvchi kuchdir:
,
(4.2)
k – proportsionallik koeffitsienti, r – zaryadli nuqtalar orasidagi masofa.
Gravitatsiyaviy tortishish kuchidan farqli ravishda Kulon kuchi tortishish yoki itarish
xususiyatlariga ega bo’lishi mumkin.
Agar zaryadlar harakatlansa, Kulon qonuni aniq bajarilmaydi, chunki zaryadlar
harakatiga bog’liq magnit maydon va uning kuchlari paydo bo’la boshlaydi. Kulon qonuni
elektromagnit ta’sir ni uzatish mexanizmini (yaqindan yoki uzoqdan ta’sir ni) tushuntirib
beraolmaydi. Yaqindan yoki uzoqdan ta’sir birdaniga sodir bo’ladi, ta’sir tezligi yorug’likning
vakuumdagi tezligi bilan belgilanadi.
r
r
r
m
m
F


2
2
1


2
2
1
r
q
q
k
F


M.Faradey tushuntirishiga binoan istalgan elektr zaryadining atrofida mavjud bo’lgan,

moddaning alohida turi sifatidagi elektr maydoni elektrostatik ta’sir kuchini yuzaga keltiradi.
Elektr maydonining kuch xarakteristikasini elektr maydon kuchlanganligi belgilaydi.