Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan,
bozor iqtisodiyotiga о‘tish eng sо‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar о‘tmoqda. Xalqaro tajribada
bozor iqtisodiyotiga о‘tishning bir qancha modellari mavjud bо‘lib, ularni umumlashtirib, bozor
iqtisodiyotiga о‘tishning uch turga yoki modelga bо‘lishimiz mumkin:
1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yо‘li.
2. Mustamlakachilikdan ozod bо‘lib, mustaqil taraqqiyot yо‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo,
Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yо‘li.
3. Mustaqil Davlatlar Xamdо‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik»
rivojlanish
yо‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan mamlakatlar yо‘li.
Sobiq
sotsialistik
mamlakatlarda,
jumladan
О‘zbekistonda
davlatlashtirilgan,
о‘ta
markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga о‘tish
zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi:
1. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik
qonunlar tizimini yaratish.
2. Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni о‘rnatishga
kо‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat kо‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni
yaratish.
3. Mulkchilik va xо‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash.
4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qо‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini
minimal darajaga keltirish.
Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik,
iqtisodiy jarayonlarni
boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil bо‘lishi bilan bir qatorda har bir
mamlakatning о‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi yо‘li mavjuddir. Bunda uning xо‘jalik tuzilishi
va shart – sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, rasm – ruso’mlari, an’ana va
milliy harakteri hamda boshqa omillar sabab bо‘ladi.
Jahon tajribasi shuni kо‘rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bо‘lgan bir xil
taraqqiyot yо‘li, bir xil andoza bо‘lishi mumkin emas. Hozirda bozor iqtisodiyotiga о‘tishning turli
modellari mavjud bо‘lib, ular barcha mamlakatlarni bitta manzilga — erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga
olib keladi. Ammo, bozor munosabatlari shakllanishining sotsial – iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro
sharoiti har xil bо‘lganligi tufayli, unga о‘tishning milliy xususiyatlari ham mavjud bо‘ladi. Shu nuqtai
nazardan biror mamlakatning taraqqiyot yо‘lini yoki taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib
bо‘lmaydi. Natijada о‘ziga xos yо‘lni tanlash muhim hisoblanadi.
Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy boshqarish tizimiga asoslangan
iqtisodiyot о‘zining hayotiy emasligini, aholining о‘sib boruvchi ehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq
kо‘rsatdi. Natijada mustaqillik yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun О‘zbekistonda bozor
munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘lini ishlab chiqish va bu yо‘lda tub islohotlarni belgilash
zarurati yuzaga keldi. О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini ishlab chiqishga Birinchi Prezident I.A.
Karimov boshchilik qildi.
Islom Karimov о‘n ikkinchi chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan
tashqari 1992 yil 4 yanvardagi IX sessiyasida sо‘zlagan dasturiy nutqida hamda 1992 yil avgust oyida
nashr etilgan «О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li» asarida О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini
har tomonlama puxta belgilab berdi.
О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li Islom Karimovning keyingi asarlari, ma’ruza va
nutqlarida yangi ma’no – mazmun bilan tо‘ldirilib, aniqlashtirilib borildi. О‘zbekistonda ijtimoiy
yо‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga о‘tish modeli Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Besh
tamoyilini о‘z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 1993 yilda nashr etilgan
«О‘zbekiston — bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘li» nomli asarida asoslab berildi. Bu
yо‘l xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyotning
«о‘zbek modeli» deb qabul
qilindi.О‘zbek
modelini ishlab chiqishda, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan,
xо‘jalik imkoniyatlari, shart – sharoitlari, eski tuzumdan meros bо‘lib qolgan muammolar hisobga olindi.
Quyidagi keltirilgan jadval orqali besh tamoyilning mohiyatini kо‘rishimiz mumkin:
Shunday qilib, О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta
belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta о‘zgartishlar jarayonlarini
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan о‘tdi. Amaliy
islohotlar jarayonida, xususan XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish
strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish
maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor
yо‘nalish bilan tо‘ldirildi:
1.
Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.
2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish.
3. Kadrlar masalasi.
4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror о‘sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya
qilish.
5. Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni ta’minlash.
6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz
daxlsizligini, mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash.
Ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti О‘zbekiston davlat suverenitetining iqtisodiy asosi bо‘lib qoldi.
Bu yо‘lni shakllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy
islohotlarning qо‘yidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:
ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor iqtisodini bosqichma – bosqich shakllantirish, milliy boyliklarning
о‘sishini, kishilar turmushi va faoliyati uchun munosib sharoitni ta’minlaydigan kuchli va muntazam
rivojlanib boruvchi
iqtisodiy tizim yaratish;
kо‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, kishining mulkdan begonalashuvini bartaraf etish,
tashabbuskorlik va tadbirkorlikning har taraflama о‘sishi uchun asos bо‘ladigan xususiy mulkchilikning
davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;
korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xо‘jalik ishlariga davlatning
tо‘g‘ridan – tо‘g‘ri aralashuvidan voz kechish, iqtisodni boshqaruvning ma’muriy – buyruqbozlik
usullarini yо‘q qilish, iqtisodiy vositalar va rag‘batlantirishlarni keng qо‘llash;
moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan unumli foydalanishni, raqobatbardosh tayyor
mahsulotlarni ishlab chiqarish va jahon iqtisodiyot tizimiga kirib borishini ta’minlaydigan chuqur
iqtisodiy о‘zgarishlarni amalga oshirish;
iqtisodiyotda chuqur tarkibiy о‘zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab
chiqarish;
jahon iqtisodiy tizimiga qо‘shilib borish;
kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning dunyoqarashini о‘zgartirish, har
bir kishiga о‘z mehnatini qо‘llash sohalari va shakllarini о‘zi mustaqil belgilab
olishi uchun imkoniyat
yaratish.
Strategik maqsadlar asosida iqtisodiy – islohotlarning asosiy va muhim tomonlari aniq belgilab
olindi. Eng avvalo, birmuncha о‘tkir ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni yaqin vaqtlar ichida hal etishga
yordam beradigan asosiy tarmoqlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi.
