Tashkillashtirilgan tashlamalarga korxonalarning statsionar o‟rnatilgan
mo‟rilaridan, ventilyatsiya qurilmalaridan, neft mahsulotlarini saqlash
rezervuarlarining nafas olish klapanlaridan va shu kabi manbalardan chiqqan
gazlar kiradi.
Tashkillashtirilmagan tashlamalarga esa – texnologik rejimlarni izdan
chiqishi, avariya, quvurlardagi germetizatsiyani buzilishi, suyuq moddalarni
to‟kilishi va ularni bug‟lanishi natijasida hosil bo‟luvchi chiqindi gazlar kiradi.
Atmosferaga
tashlanuvchi
chiqindi
gazlarning
tashlanishini
oldini
olish uchun texnologiyalar mukamallashtiriladi, qurilma germetizatsiyasi
yaxshilanadi, tozalash inshooti quriladi, chiqindilarning tashlanishi ustidan qat‟iy
nazorat o‟rnatiladi.
Atmosfera havosini zararli gazlardan tozalash (Adsorbsiya, absorbsiya,
xemosorbsiya, katalitik va termik tozalash) usullari. Sorbtsiya – bu atrof-
muhitdan kerakli moddalarni qattiq jism yoki suyuqlik yordamida shimib olish
jarayonidir. Agar havo yoki gazni qattiq jism o’ziga yutib olsa, unda bu
jarayonni adsorbtsiya deyiladi. Demak,o‟ziga yutib oluvchi moddalarni
adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlar sifatida faollashtirilgan ko‟mirlar (masalan, gaz
tozalash moslamalar (Protivogazlarda ishlatiladigan ko‟mirlar), silikagellar,
sintetik seolitlar, Polimer plyonkalari va tolalari hamda boshqa moddalar
ishlatiladi.
Sanoatda adsorbtsiya usuli gazlarni turli zaharli moddalardan tozalash uchun
qo‟llaniladi. Adsorbtsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni
tozalab olish mumkin. Bundan tashqari, adsorbtsiya usuli yordamida ba‟zi bir
qimmatbaho moddalarni ushlab qolib, boshqa qolgan moddalarni texnologik
jarayonga qaytarish mumkin.
Adsorbentlar kerakli moddani yutib olish qobiliyati bilan, ya‟ni adsorbtsiya
kattaligi bilan ifodalanadi. Adsorbtsiya kattaligi esa, g/100g bilan ifodalanadi.
Buning ma‟nosi shundan iboratki, u 100 g. adsorbent necha gramm gaz yoki
suyuqlikni o‟ziga yutib olganini ko‟rsatadi. Adsorbtsiya kattaligining qiymati
qancha katta bo‟lsa, demak adsorbent siftida qo‟llanilgan modda shuncha yaxshi
adsorbent hisoblanadi.
Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, adsorbentning kimyoviy tarkibiga,
xossalariga va zaharli modda (ya‟ni, adsorbat)ning xossalariga bog‟liq bo‟ladi.
Bundan tashqari, Adsorbatsiya kattaligi tashqi omillarga, ya‟ni tozalanayotgan
havo yoki gaz tarkibidagi zaharli moddaning bug‟ bosimiga va haroratiga bog‟liq
bo‟ladi.
1
Adsorbtsion tozalash usuli chiqindi gaz tarkibidagi gazsimon va
bug‟simon zararli aralashmalarni ajratish uchun ishlatiladi. Bunda gaz tarkibidagi
zararli aralashmalar g‟ovaksimon qattiq moddalar –adsorbentlarga yuttirilib,
atmosferaga tashlanayotgan gaz oqimidan ajratib olinadi.
Ushbu
usulning
afzalligi – yuqori tozalash samarasiga egaligi, kamchiligi esa gaz tozalash
jarayonida changli gazlarni tozalash imkoni yo‟qligidadir, chunki changli zarralar
adsorbentlarning g‟ovaklariga tiqilib, uni tez ishdan chiqaradi.
Adsorbtsiya kattaligining bosimga bog‟liqligi quyidagi adsorbtsiya
izotermalari tenglamasi bilan ifodalanadi:
bu yerda a ma‟lum holatdagi adsorbtsiya kattaligi, mol/g;
a
max
– qo‟llanilgan adsorbent uchun adsorbtsiya kattaligining maksimal
qiymati, mol/g;
B – adsorbtsiya koeffitsienti, 1/Pa;
p – zaharli moddaning bug‟ bosimi, Pa R, kPa.
Misol tariqasida faollashtirilgan ko‟mirga dioksid uglerod gazining
adsorbtsiya bo‟lish izotermalari ko‟rsatilgan. Ushbu rasmdan ko‟rinadiki, gaz
tarkibidagi zaharli moddaning Parsial bosimi ortishi bilan (ya‟ni, R ni ortishi
bilan), adsorbtsiya kattaligi a ortib boradi. Ammo harorat oshgan sari uning
qiymati kamayib, desorbtsiya jarayoni (ko‟mirning “terlashi”) boshlanadi.
1
В. А. Зайцев. Промьшленная экология. Москва 2002
p
в
p
B
a
a
*
1
*
*
max
|
