Tashkillashtirilgan tashlamalarga

Tashkillashtirilgan tashlamalarga korxonalarning statsionar o‟rnatilgan 
mo‟rilaridan, ventilyatsiya qurilmalaridan, neft mahsulotlarini saqlash 
rezervuarlarining nafas olish klapanlaridan va shu kabi manbalardan chiqqan
gazlar kiradi. 
Tashkillashtirilmagan tashlamalarga esa – texnologik rejimlarni izdan 
chiqishi, avariya, quvurlardagi germetizatsiyani buzilishi, suyuq moddalarni 
to‟kilishi va ularni bug‟lanishi natijasida hosil bo‟luvchi chiqindi gazlar kiradi.
Atmosferaga 
tashlanuvchi 
chiqindi 
gazlarning 
tashlanishini 
oldini 
olish uchun texnologiyalar mukamallashtiriladi, qurilma germetizatsiyasi 
yaxshilanadi, tozalash inshooti quriladi, chiqindilarning tashlanishi ustidan qat‟iy 
nazorat o‟rnatiladi.
Atmosfera havosini zararli gazlardan tozalash (Adsorbsiya, absorbsiya, 
xemosorbsiya, katalitik va termik tozalash) usullari. Sorbtsiya – bu atrof-
muhitdan kerakli moddalarni qattiq jism yoki suyuqlik yordamida shimib olish 
jarayonidir. Agar havo yoki gazni qattiq jism o’ziga yutib olsa, unda bu 
jarayonni adsorbtsiya deyiladi. Demak,o‟ziga yutib oluvchi moddalarni 
adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlar sifatida faollashtirilgan ko‟mirlar (masalan, gaz 
tozalash moslamalar (Protivogazlarda ishlatiladigan ko‟mirlar), silikagellar, 
sintetik seolitlar, Polimer plyonkalari va tolalari hamda boshqa moddalar 

ishlatiladi. 
Sanoatda adsorbtsiya usuli gazlarni turli zaharli moddalardan tozalash uchun 
qo‟llaniladi. Adsorbtsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni 
tozalab olish mumkin. Bundan tashqari, adsorbtsiya usuli yordamida ba‟zi bir 
qimmatbaho moddalarni ushlab qolib, boshqa qolgan moddalarni texnologik 
jarayonga qaytarish mumkin.
Adsorbentlar kerakli moddani yutib olish qobiliyati bilan, ya‟ni adsorbtsiya
kattaligi bilan ifodalanadi. Adsorbtsiya kattaligi esa, g/100g bilan ifodalanadi. 
Buning ma‟nosi shundan iboratki, u 100 g. adsorbent necha gramm gaz yoki 
suyuqlikni o‟ziga yutib olganini ko‟rsatadi. Adsorbtsiya kattaligining qiymati 
qancha katta bo‟lsa, demak adsorbent siftida qo‟llanilgan modda shuncha yaxshi 
adsorbent hisoblanadi.
Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, adsorbentning kimyoviy tarkibiga, 
xossalariga va zaharli modda (ya‟ni, adsorbat)ning xossalariga bog‟liq bo‟ladi. 
Bundan tashqari, Adsorbatsiya kattaligi tashqi omillarga, ya‟ni tozalanayotgan 
havo yoki gaz tarkibidagi zaharli moddaning bug‟ bosimiga va haroratiga bog‟liq 
bo‟ladi.
1
Adsorbtsion tozalash usuli chiqindi gaz tarkibidagi gazsimon va 
bug‟simon zararli aralashmalarni ajratish uchun ishlatiladi. Bunda gaz tarkibidagi 
zararli aralashmalar g‟ovaksimon qattiq moddalar –adsorbentlarga yuttirilib, 
atmosferaga tashlanayotgan gaz oqimidan ajratib olinadi.
Ushbu 
usulning 
afzalligi – yuqori tozalash samarasiga egaligi, kamchiligi esa gaz tozalash 
jarayonida changli gazlarni tozalash imkoni yo‟qligidadir, chunki changli zarralar 
adsorbentlarning g‟ovaklariga tiqilib, uni tez ishdan chiqaradi. 
Adsorbtsiya kattaligining bosimga bog‟liqligi quyidagi adsorbtsiya
izotermalari tenglamasi bilan ifodalanadi: 
bu yerda a ma‟lum holatdagi adsorbtsiya kattaligi, mol/g; 
a
max 
– qo‟llanilgan adsorbent uchun adsorbtsiya kattaligining maksimal 
qiymati, mol/g; 
B – adsorbtsiya koeffitsienti, 1/Pa; 
p – zaharli moddaning bug‟ bosimi, Pa R, kPa.
Misol tariqasida faollashtirilgan ko‟mirga dioksid uglerod gazining 
adsorbtsiya bo‟lish izotermalari ko‟rsatilgan. Ushbu rasmdan ko‟rinadiki, gaz 
tarkibidagi zaharli moddaning Parsial bosimi ortishi bilan (ya‟ni, R ni ortishi 
bilan), adsorbtsiya kattaligi a ortib boradi. Ammo harorat oshgan sari uning 
qiymati kamayib, desorbtsiya jarayoni (ko‟mirning “terlashi”) boshlanadi. 
1
В. А. Зайцев. Промьшленная экология. Москва 2002 
p
в
p
B
a
a
*
1
*
*
max

