8-MA’RUZA
Kuch transformatorlarnig sovitish tizimlari. Havo va moy bilan tabiiy
sovitish.
Reja:
1. Transformatorlarning sovitish tizimlari.
2. Transformatorlarning havoli sovitish tizimlari.
3. Transformatorlarning moy bilan tabiiy sovitish tizimi
Kalit so‘zlar: O‘zak, quvvat, cho‘lg‘am, koeffitsient, salt, aktiv, reaktiv,
kuchlanish, isrof.
Transformatorning izolyasiyasi uning eng muhim qismidir, chunki
transformatorning ishonchli ishlashi asosan uning izolyasiyasining ishonchliligiga
bog‘liq. Izolyasiyaning konstruksiyasi «Yuqori kuchlanish texnikasi» kursida
batafsil o‘tiladi.
Moyli transformatorlarda asosiy qismi
izolyasiya bo‘lib, qattiq dielektriklar:
qog‘oz, elektr karton, getinaks va boshqalar bilan birgalikda ishlatiladi..
Kuchlanishni rostlash uchun mo‘ljallangan
qayta ulagich qurilmalar va
transformatorning aktiv qismi shoxobchalari bilan birga bakka joylanadi. Bakning
asosiy qismlari - devorlar, tagi va qopqoqdir. Bak qopqog‘idan kirish simlarini,
chiqarish trubasini, kengaytirgichni mahkamlovchi elementlarni,
termometrlar va
boshqa detallarni o‘rnatish uchun foydalaniladi. Bakning devorlariga sovitgich
qurilmalar, radiatorlar mahkamlanadi.
Kichik quvvatli transformatorlarda bakning tepa qismi ajraladigan qilib
tayyorlanadi: chunki tuzatish ishlarida transformatorning qopqog‘ini olish, so‘ngra
aktiv qismini bakdan ko‘tarish zarur bo‘ladi.
Transformator aktiv qismining massasi 25 t dan ortiq bo‘lsa, bu holda uni
bakning tubiga o‘rnatiladi, so‘ngra bakning qo‘ng‘iroq shaklli yuqori qismi bilan
yopiladi va moy quyiladi. Pastki qismi ajraladigan
bunday transformatorlarning
aktiv qismini chiqarish uchun og‘ir yuk ko‘taruvchi qurilmalarga hojat yo‘q,
chunki remont paytlarida moy tushirilib, bakning yuqori qismi ko‘tarilsa, chulg‘am
va magnit o‘tkazgichlarga bemalol qo‘l etadi.
Oqim sochilishidan hosil bo‘ladigan isrofni kamaytirish uchun po‘lat baklar
ichki tomonidan elektrotexnik po‘lat paketi yoki magnitsiz materiallardan
tayyorlangan plastinkalar (mis, alyuminiy) bilan ekranlashtiriladi.
Transformatorning kengaytirgichi bak bilan kuvir orqali tutashtirilgan
silindrik idishdan iborat bo‘lib, moyning havo bilan tegib turadigan sirtini
kamaytirish uchun xizmat qiladi. Transformatorning baki moy bilan to‘latilgan
bo‘lib, qizishdan yoki sovishdan moy hajmining o‘zgarishi kengaytirgichdagi moy
sathining o‘zgarishiga
olib keladi; bunda havo kengaytirgichdan yo siqib
chiqariladi yoki kamayadi. Moy namni yaxshi shimadi va agarda, kengaytirgich
atmosfera bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tutashgan bo‘lsa, unda havoning nami moyga
o‘tib, uning izolyasion xossalarini keskin pasaytiradi.
Buning oldini olish uchun
kengaytirgich atmosfera bilan selikagelli havo quritgich orqali bog‘langan.
Selikagel so‘rilayotgan havodagi namni shimadi. YUklama keskin o‘zgarsa,
selikagelli filtr havoni to‘liq quritmaydi, shuning uchun kengaytirgichda havo
namligi asta-sekin orta boradi. Kengaytirgich orqali moyning namlanishini oldini
olish uchun inert gazdan iborat yostiqli germetik bak qo‘llaniladi yoki
kengaytirgichdagi erkin bo‘shliq maxsus elastik hajmdan keladigan inert gaz (azot)
bilan to‘ldiriladi. Moy-havo chegarasida maxsus parda - membrana qo‘llash
mumkin. Kengaytirgichda havoni termoyaxlitgichlar yordamida quritish mumkin.
Transformatorning ishini nazorat qilib turish uchun nazorat-o‘lchash va
himoya qurilmalari ko‘zda tutiladi. Nazorat qurilmalariga moy ko‘rsatkich va
termometr kiradi. Moy ko‘rsatkich kengaytirgichga,
termometr bakning
qopqog‘iga o‘rnatiladi. Himoya qurilmalariga moy sathining pasayish relesi va gaz
relesi kiradi.
330-750 kV li quvvatli transformatorlarda qo‘shimcha ravishda kirish joylari
izolyasiyasini nazorat qiluvchi qurilma (
KIV) va yuqori kuchlanishli germetik
kirish joylaridagi moy bosimini o‘lchovchi manometrlar qo‘llaniladi.
Transformagorning ishlash jarayonida uning chulg‘amlari va magnit
o‘tkazgichi ulardagi energiyaning isrof bo‘lishi hisobiga qiziydi. Transformator
qismlarining qizish chegarasini izolyasiya cheklaydi, chunki uning ishlash muddati
qizish haroratiga bog‘liq. Transformator quvvati qancha katta bo‘lsa, sovitish
tizimi shuncha intensivroq bo‘lishi kerak.
Transformatorlarni havo bilan tabiiy sovitish.
Bunday transformatorlar
«quruq» nomini olgan. Havo bilan tabiiy sovitish shartli ravishda quyidagicha
belgilanadi: ochiq tayyorlanganida S, himoyali tayyorlanganida S3; germetik
tayyorlanganida SG.
«Quruq» transformator chulg‘ami haroratining sovituvchi muhit haroratidan
yo‘l qo‘yiladigan oshish chegarasi izolyasiyaning qizishga chidamliligi sinfiga
bog‘liq va siandartlarga muvofiq A sinfi uchun 60
o
S; E sinfi uchun 75
o
S;
V sinfi
uchun 80
o
S; S sinfi uchun 100
o
S; N sinfi uchun 125
o
S dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Sovitishning bu tizimi kam samarali bo‘lganligi sababli kuchlanishi 15 kV
gacha, quvvati 1600 kVA gacha bo‘lgan transformatorlar uchun qo‘llaniladi.
Moy bilan tabiiy sovitish (M) 16000 kVA va undan kam quvvatli
transformatorlar uchun qo‘llaniladi. Bunday transformatorlarda chulg‘am va
magnit o‘tkazgichda ajralgan issiqlik ular atrofidagi moyga beriladi, bu moy bak
va
radiator kuvirlarida aylanib, uni atrofdagi havoga beradi. Transformator
yuklamasi nominal bo‘lganda moyning harorati yuqorigi eng qizigan qatlamlarida
±95
o
S dan oshmasligi kerak.
Atrofga issiqlikni yaxshi tarqatish uchun transformatorlar baki, quvvatga
qarab, qovurg‘alar, sovitish kuvirlari yoki radiatorlari bilan jihozlanadi.
