1
8-Tema HA’REKET-TAYANISH AG’ZALARI JARAXATLANG’AN BALALAR
Reje
1.Ha‟reket-tayanish ag‟zalari buzilg‟an balalardin‟ basqa topardag‟i anomal
balalardan parqi.
2. Ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalar menen kompleks yondoshgan
halda alip barilatug‟inkorreksiyaliq isler
3.Xarakat – tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalar menen alip barilatug‟in ta‟lim-
ta‟rbiya isleri
ÁDEBIYAT
1.
Deti s zaderjkoy psixicheskogo razvitiya. T.A.Vlasova, N.A.Sipina tahriri
ostida. M., 1984
2. Maorif vazirligining «Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun maxsus maktab-
internatlar ochish» to„g„risidagi 1981 yil 3 iyul qarori.
3. K.S.Lebedinskaya, G.P.Bartыn, M.T.Dunayeva. Aktualniye problemi diagnostiki
zaderjki psixicheskogo razvitiya detey. M., Pedagogika, 1982
4. S.D.Zabramnaya. Otbor umtvenno otstalix detey v spetsialniye uchrejdeniya. M.,
Prosvesheniye, 1988
5. G.B.Shoumarov, K.K.Mamedov. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning
psixologik xususiyatlari va differensial diagnostikasi. Toshkent, 1987
6. K.K.Mamedov, G.B.Shoumarov, V.P.Podobed.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan
bolalar haqida. T., 1999
Har qanday ata-ana o„z shan‟arag‟inda sag‟lam perzentti, fizikaliq jetik, ruhan tetik,
pikirlew qa‟bileti sag‟lam, iyman-e‟tiqadli pu‟tin, bilimli, ruwhiy jetik, ma‟rt ha‟m batir,
har ta‟repleme ka‟mil tabiwin qaleydi.
G‟a‟rezsizligimizdin‟ da‟slepki jillarinan-aq respublikamizda sag‟lam a‟wladti
ta‟rbiyalawg‟a u‟lken itibar berilmekte. «Ka‟mil insan» a‟wladti ta‟rbiyalaw ma‟selesi
ma‟mleket siyasati da‟rejesine ko„terilip, bul ma‟selege basli wazipa dep qaralmaqta.
G‟arezsiz Watanimizdin‟ birinshi ordeni «Sag‟lam a‟wlad ushin» dep atalg‟an, «Sag‟lam
a‟wlad ushin» halqaro qayirqomliq jamg„rmasinin‟ du‟zilgenligi. 2000 jildi «Sag‟lam
a‟wlad jili», 2001 yildi «Ona ha‟m bala jili» dep dag‟aza qiling‟anlig‟i pikirimiznin‟
dalili. Prezidentimiz ta‟repinen «Sag‟lam a‟wlad» atamasindag‟i, arnawli ja‟rdemge
mu‟taj bolg‟an balalardi sag‟lamlastiriw, olardi sag‟lam adamlar qatarina qosiw, siyasiy,
ruwhiy ta‟repten qorg‟aw, miynetke, siyasiy turmisqa maslastiriw ma‟selelerine ta‟n bir
qatar qararlar, xu‟jjetler shig‟arilmaqta, qabil etilmekte.
Respublikamizda so„n‟gi paytlarda balalardinin‟ sag‟lam tuwiliwin ta‟minlew,
anomaliyalardin‟ aldin aliw ha‟mde fizikaliq yamasa ruwxiy rawajlaniwinda kemshilikleri
bolg‟an balalardi erterek aniqlaw shara-ilajlari u‟stinde talay g‟ana ishler alip barilmaqta.
Bul ma‟seleni tez ha‟m tabisli sheshiliwin ta‟minlew maqsetinde ananin‟ ha‟miledarliq
da‟wrinnen baslap bala erjetkenge shekem onin‟ rawajlaniwi medistina xizmetkerleri,
o„qitiwshi ha‟m” ta‟rbiyashilar, psixolog, defektologlar ta‟repinen qadag‟alanip “Sag‟lam
a‟wlad da‟sturin duris a‟melge asiriliwin ta‟minlew shara-ilajlari islep shig‟ilmaqta,
sholkemlestirilmekte. Na‟tiyjede, ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalarda
aniqlanip, olarg‟a arnawli ja‟rdem ko„rsetilmekte. Ha‟reket-tayanish ag‟zalari
2
jaraxatlang‟an balalardin‟ ko„pshiligine na‟giranlar arabashalari alip berilgenligi sebepli,
olar baqsha ha‟m mekteplarge qatnay basladi.
Ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalar serebral shali, poliomielit (shal
keselligi belgisi), ha‟reket-tayanish ag‟zalarinin‟ turli tuwma ha‟m arttirilg‟an
deformatsiyasi – artrogripoz, ayaq-qollardin‟ nagiranligi, axondroplaziya yamasa
xondrodistrofiya – debe, moyin, basinin‟ normal rawajlanip atirg‟an bir waqitta tuwma
ayaq-qol suyekleri o„siwinin‟ arqada qaliwi, miopatiya – muskil to„qimalarinda zat
almasiniwi menen baylanisli bolg‟an genlik kesellikte muskuller jaqsi qisqarmaydi, kishi
qol-ayaqti ha‟reketke keltire almaydi.
Ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalardin‟ ko„pshiliginde miydin‟
zaqimlaniwi kuzatiledi. Balalar serebral falaj keselligi ele jetilmegen, qaliplesip
bolmag‟an miydin‟ keselligidir. Ananin‟ ha‟miledarliq da‟wrinde belgili kesellikler menen
kesellaniwi, tuwiliw waqtindag‟i patologik o„zgerisler, tug„ilg‟annan bir jasqa shekemgi
dawir ishinde balani keselleniwi na‟tiyjesinde bas miydin‟ ha‟reket zonalari zaqimlanadi,
onin‟ na‟tiyjesinde bolsa miydin‟ jetiliwi keshigedi ha‟m buziladi. Aqibette balanin‟
uliwmaliq ha‟mde so‟ylew motorikasi (ha‟reketshen‟ligi) iskerligi buziladi. So‟ylewnin‟
rawajlanbawi bolsa intellektual rawajlaniwdi astelestiredi. Kishi organizminin‟ tiykarg‟i
funksiyalari – dem aliw, qan aylaniw, jutuniw, dene ha‟reketi, soylew ha‟reketleri ha‟m
basqalar ha‟reket arqali – muskullerdin‟‟ qisqariw na‟tiyjesinde ju‟z beredi. Ha‟reketlar
qa‟lewli ha‟m qalewsiz boladi. Aniq maqsetti ko„zlep orinlang‟an qalewli ha‟reketler
insan qatti-ha‟reketi, seziw qa‟bileti, biliw iskerligi, hulqinin‟ qaliplesiwinde tiykarg‟i rol
o„ynaydi.
Keselliknin‟ o„zine ta‟n o‟zgesheliklerinnen kelip shiqqan ha‟reket buzuliwlari
balalar serebral falajida ha‟r qiyli ju‟zege keledi. A‟debiyatlarda balalar miy falajinin‟
to‟mendegi formalari ko‟rsetilgen: spastik diplegiya, spastik gemiplegiya, ekilemshi
gemiplegiya, paraplegiya, monoplegiya, atonik-astatik sindrom. Balalar miy falajinin‟ en‟
ken‟ tarqalg‟an formasi spastik diplegiya. Bul formadag‟i kesellik qo„l ha‟m ayaq
ha‟reketlerinin‟ buziliwi menen ha‟rakterlenedi. Bunda a‟sirese ayaq qo„lg‟a qarag‟anda
ko„birek jaraxatlang‟an boladi. Qol ayaqlardin‟ erkin ha‟reketti shegaralaniwi yamasa
pu‟tkilley ha‟reketsizleniwi muskullerdin‟‟ kushsizleniwi menen birga keshedi. Bala
qollarin joqaig‟a ko„tariwge qiynaladi yamasa uliwma ko„tere almaydi, odig‟a, shetke
uzata almaydi, ayaqlardi bu‟ge almaydi, jazalmaydi. Har qanday ha‟reket ju‟z boliwi ushin
mushak tonusi normal boliwi shart. Balalar serebral falajida mushak tonusi ju‟da‟ jiqari
boladi, na‟tiyjede bala o„zine ta‟n halatti qabil qiladi: tizeden bu‟gilgen ayaq barmaqlarg‟a
tireledi, tirsekler bu‟gilib, qo„llar denege jabisqanday boladi; qo„l barmaqlari bu‟gilip,
mushlar payda etedi. Sha‟rtsiz majburiy ha‟reket giperkinezler sha‟rtli ha‟reketlerdi
bajariliwin keskin qiyinlashtiradi yamasa uliwma atqara almawina alip keledi. Ten‟
salmaqliq ha‟reketnin‟ buziliwii o„tiriw, turiw, juriwdi qiyinlastiradi yamasa pu‟tkilley
atqara almaytug‟in halatg‟a alip keledi. Kinesteziya – dene yamasa tene qismlari
ha‟reketleniwi seziw. Kinesteziya arnawli sezuwdi to„qimalar – proprioretseptorlar arqali
ju‟z beredi. Bul to„qimalar mushak, pay, bo„g„imlarda jaylasqan boladi. Olar joqari nerv
sistemesina dene, qo„l, ayaqlardin‟ xalati haqqinda, muskullerdin‟ qisqariwi haqqinda
mag‟liwmat beredi.
Spastik diplegiya formasindag‟i balalar miy falaji menen keselleng‟en balalar
intellekti, pikirlew qa‟bileti jaqsi rawajlanbag‟an boladi. Olar uliwma ta‟lim beriwshi
mektepler da‟sturin joqari baholar menen o„zlastire aliwlari mu‟mkin. Biraq bunday
3
balalardin‟ fizikaliq ha‟m aqliy rawajlaniwindag‟i o„zine ta‟n o‟zgeshelikleri,
qiyinshiliqlari olar ushin arnawli ja‟rdemdi sho‟lkemlestiriliwin talap etedi.
Ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalar ushin O„zbekstanda Mektepke
shekemgi jastag‟i balalar ushin baqsha ha‟m mektep jasindag‟i balalar ushin arnawli
mektep internatlar is alip barmaqtar. Ayrim balalar uliwma ta‟lim beriwshi jergilikli
mektepke shekemgi ta‟rbiya orinlarinda ha‟m mektepte integratsiyalasqan inklyuziv
ta‟limge qaratilmaqta. Arnawli orinlarda barliq ta‟lim-ta‟rbiya jumislari korreksiyaliq
bag‟darda a‟melge asiriladi. Ko„birek ha‟reket funksiyalarin korreksiyalawg‟a itibar
beriledi.
Ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalar menen arnawli orinlarda ha‟reket
funksiyasin korreksiyalaw jumislari kompleks tu‟rde, yag‟niy balag‟a ha‟r ta‟repleme
ta‟sir o„tkeriw joli menen a‟melge asiriladi. Buga‟n medistina da‟ri-da‟rmanlar menen
davalaw, fizioterapevtik, ortopedik, uqalaw-massaj, dawalawshi gimnastika, fizikaliq
ta‟rbiya, miynetga u‟yretiw jumislari kiredi.
Medistina da‟ri-da‟rmanlar menen dawalaw jumislari mushak tonusin pa‟seytiriw,
giperkinez-majburiy ha‟reketlerdi kemeytiriw, nerv sistemesindag‟i kompensator
prosesinin‟ aktivligini kushaytiriwge bag‟darlanadi.
Fizioterapevtik dawalawlar mushak tonusini pa‟seytiriwge, muskullerdegi qan
aylaniwin jaqsilawg‟a qaratiladi.
Ortopedik ta‟dbirler ha‟reket-tayanish ag‟zalari, moyin, gewde ha‟reketin jaqsilaw,
kerek bolsa ortopedik maslamalardan paydalaniwdi, har bir bala shaxsiy ortopedik rejimge
a‟mel qiliwg‟a u‟yretiwge qaratiladi.
Mushakdegi giperkinezler balanin‟ tek g‟ana uliwmaliq, al soylew motorikasina
daam unamsiz ta‟sir ko„rsetedi. So‟ylew apparatinin‟ kem ha‟reketlaniwi (til, erin, jaq, u‟n
payshalari, kishi til ha‟reketi buziladi) so‟ylewnin‟ fonetik ta‟repten buziliwina, yag‟niy
dawislar talaffuzidag‟i kemshiliklerge alip keledi. Muskullerdegi giperkinezlar dizartriya
yamasa anartriya siyaqli dawislar aytiliwindag‟i kemshiliklerdin‟ kelip shig‟iwina sebep
boladi. Diafragma, qabirg„a arasindag‟i muskuller giperkinezi soylew dem aliwin, u‟n
payshalarinin‟ tebreniwi, so‟ylew tegisliginin‟ buziliwina alip keledi. Ko„p ushiraytug‟in
dizartriyanin‟ psevdobulbar formasinda artikulyatsion tonus joqari boladi. Lab, til, kishi
til, to‟mengi jaq, un payshalari ha‟reketshanligi buziladi ha‟m na‟tiyjeda dawislar
talaffuzi, dawis, so‟ylew tezligi nuqsanlari kuzatiladi. So„lak bezlari a‟tirapidagi
muformaar qisqarmaganligi sebepli bala so„lagi oqib turadi. Bunday bala jaqsi shaynay
olmaydi, yutolmaydi. Dizartrik balanin‟ so‟ylewi noaniq, shushmal, xirillagan, monoton
boladi. Dizartriya qanshalik barwaqit aniqlansa, oni jog‟altiw, korreksiyalaw ham
shunshalik oson boladi. Uzoq muddat ishida sabr-toqat menen alip borilgan logopedik isler
na‟tiyjesinde yuqori ko„rsatkishlarga erishish mu‟mkin.
So‟ylew apparatinin‟ innervatsiyasine tikkeley baylanisli bolg‟an bas suyek
nervlerinin‟ jaraxatlari ko„p hallarda ko„z ha‟reketi nervlerinin‟ jaraxatlaniwi menen birga
kuzatiledi. Na‟tiyjede bala g„ilay, ko„zi alayg‟an, ko„z ha‟reketi buziladi. Balalar o„z ko„z
ha‟reketlerin bir tekli atqara almaydi, g‟ozlegen halda na‟zer taslay almaydi. Bunday
kemshilikler logopedik isti duris alip bariwg‟a to„sqinlik qiladi. Bala artikulyatsion apparat
ag‟zalari ha‟reketin kuzete olmaydi, su‟wretke qarab islaw, oqiw ha‟m jaziwdi
o„zleshtiriwde qiynaladi.
Mediko-pedagogik komissiyanin‟ juwmagina qaray, ha‟reket-tayanish ag‟zalari
jaraxatlang‟an balalar inklyuziv ta‟lim aliwg‟a yamasa arnawli mektepke shekemgi
jastag‟i balalar orinlarin mektep-internatlarg‟a jiberiledi. Bul orinlarg‟a o„zleri yamasa
4
arabashada ju‟re alatug‟in, o„zgelerdin‟ qarawina mu‟taj bolmag‟an balalar qabil etiledi.
Sawliqlarin tiklew medistina-pedagogik komissiyanin‟ sheshimine qaray oqiwshilardi
uliwma ta‟lim beriwshi baqsha yamasa mektepke o„tkeriledi. Arnawli Mektep-internat
pedagogikaliq ken‟esti bitiriwshilerina iske joylashiw ushin tavsiyanoma beredi.
Ha‟reket-tayanish ag‟zalari jaraxatlang‟an balalar I – II topar nagiranlari esaplanip, olardi
jumisqa joylastiriw siyasiy basqariw bo„limlarine tapsiriladi.
A’DEBIYATLAR
1.O„zbekiston Respublikasi «Ta‟lim qonuni»
2.Grigoryans N.A.,Saidakbarova T.,Fayziyeva Z.SH. Ko„rishida muammosi
bo„lgan bolalar inklyuziv ta‟limi. O„XTV, A.Avloniy nomidagi XTRXMOI, Yunisev,T,
2005
3. Litvak. A.G Tiflopsixologiya-M. 1985.
4. Raxmanova V.S. Defektologiya asoslari .-T..1991
5. Raxmanova V.S. Maxsus pedagogika T., G„ofur G„ulom, 2004
| 