Kimyoviy birikmalar hosil boiishida, kristall panjaraga bog'liq
maxsus xossalar paydo bo‘ladi. Kimyoviy birikmalami qattiq
eritmalardan farqlaydigan quyidagi holatlar mavjud:
- kimyoviy birikma o ‘ziga xos
kristall panjara hosil qiladi, yangi
turdagi kristall panjara uni tashkil qiluvchi komponentlarning kristall
panjaralaridan tubdan farq qiladi;
- kimyoviy birikmada elementlar massasining nisbati doimiy
saqlanadi; shu sababli kimyoviy birikmalar
A mB„ ko‘rsatkichda
ifodalanadi (bu yerda
m va
n lar butun sonlar bo‘lib, elementlar atom
nisbatlarini belgilaydi);
- kimyoviy birikma xossalari uni tashkil etuvchilari xossalaridan
keskin farq qiladi;
- suyuqlanish harorati o ‘zgarmas
b o iib , kimyoviy birikma
suyuqlanish haroratigacha saqlanib qolishi ham, parchalanib ketishi
ham mumkin;
- kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishida harorat o ‘zgaradi, bunda
atom
elektron
tuzilishlari
bir-biridan
keskin
farq
qiladigan
komponentlar (masalan, MgSn, Mg2Rb, Mg3Bi2, Fe3C, WC, TiC kabi
kimyoviy birikmalar) qatnashadi.
Metallar bilan metallar birikkanda kimyoviy bogianishning
metall bogianish turi qoladi. Odatda, bunday bogianish intermetallid
bogianish deb, hosil b o ig an fazalar esa intermetalloidlar deb ataladi.
0 ‘zgaruvchan valentlikka ega Fe, Mn, Cr, W, S, Ti, V,
Mo kabi
elementlar kristall panjaralariga atom oicham lari kichik bo igan
uglerod, azot, bor, vodorod atomlari singishi mumkin. Bunga misol
sifatida TiN, FeN, VN nitridlami va Fe3C, W2S, VC, TiC kabi
karbidlami keltirish mumkin.
Qotishmalarni berilgan haroratda qanday fazalardan iborat ekanli
gini ko‘rsatuvchi diagramma
holat diagrammasi deyiladi. Bu diag-
ramma muvozanat
holatdagi diagramma b o iib , muayyan haroratda
qotishmani tashkil etuvchi komponentlarning aniq miqdorida qanday
fazalar muvozanatda turganligini ko‘rsatadi. Temir-uglerod qotishma
lari shartli ravishda ikki komponentli qotishmalar jumlasiga kiradi.
Tuzilishiga qarab qotishmalar turlicha xossalami namoyon qiladi.
Shu sababli qotishmalaming tuzilishini, kimyoviy tarkibi bilan
haroratga b o g iiq ravishda o ‘zgarishini holat diagrammalari yorda
mida o ‘rganish maqsadga muvofiqdir.
32
Temirning kimyoviy belgisi
Fe. D.I.Mendeleyev elementlar dav-
l iy jadvalining 8-guruhida joylashgan, tartib raqami 26, atom og‘irligi
S5.85, solishtirma og‘irligi 7,86 g/sm3
boigan yumshoq, plastik,
kulrang tusdagi oqish metall. Temirning erish harorati 1539°C,
qaynash harorati esa 2770°C. Texnik toza temir elektrotexnikada
elektr motorlari, dinamo-mashinalar, elektromagnit o ‘zaklari sifatida
ishlatiladi. Kukun metallurgiyasida temir kukunidan turli detallar
olinadi. Temir sanoatda ishlatilishi jihatidan salmoqli o ‘ringa ega
boigan cho‘yan va poiatning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi.
Tarkibida uglerod miqdori 0,025 foizdan kam temir-uglerod qo-
tishmasi
texnik temir deb ataladi.
Toza temir yumshoq boiib, magnit
xossasiga ega. Toza temirning mexanik xossalari 2.1-jadvalda
keltirilgan.
Temir yaxshi magnitlanish xossasiga ega. Uning bu xossasi
ferromagnitlik deyiladi. Temir qizdirilganda m aium haroratga
yetgach (768°C), ferromagnitlik xossasi yo‘qoladi. Bu haroratga
to‘g‘ri keladigan nuqta
Kyuri nuqtasi deyiladi. Kyuri nuqtasiga
yaqinlashgan sari temirning ferromagnitlik
xossasi pasayib boradi va
boshqa xossalari birdaniga o ‘zgarmaydi. Metallning mexanik va ba’zi
fizik xossalari o'zgarmaydi, lekin elektr, magnit va issiqlik xossalari
o‘zgaradi. Temirning ferromagnitlik xossasi o‘zgarganda u qayta
kristallanmaydi, kristall panjaraning parametrlari o‘zgaradi.
Toza tem irning m exanik xossalari
Download
