UO‘K: 372.853+372.852
KBK 30.3ya7
Taqrizchilar:
E.A.Umarov - Toshkent davlat texnika universiteti
«Materialshunoslik va
materiallar texnologiyasi» kafedrasi professori, t.f.n.
A.A. Risqulov
rtFasKESflt^gvJomobil yoMlari instituti ilmiy ishlar bo'yicha
prorektori, t.f.d.
f t
i
ISBN 978-9943r^90-99-9
I
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2015.
SO‘Z BOSHI
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining talablari doirasida ta ’lim
ma/.munini yanada boyitishda, ulami uslubiy jihatdan ta’minoti-
barcha ta’lim muassasalarini zamon talablariga javob beruvchi o‘quv
ndabiyotlari bilan ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois
lun-texnika va texnologiya rivojlanishining hozirgi zamon talablariga
va Davlat ta’lim standartlari dasturiga mos keladigan o'zbek tilida
yozilgan darsliklarga ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda.
Darslikning asosiy qismi texnika fanlari nomzodi, dotsent
S.D.Nurmurodovning Toshkent davlat texnika universitetida, «Fonon»
iliniy ishlab chiqarish birlashmasida, materialshunoslik hamda
koustruksion materiallar texnologiyasi fanidan o‘qigan ma’ruzalari,
amaliy-tajriba mashg‘ulotlari materiallari asosida yozilgan; metallami
mexanik sinash usullari, turli materiallaming asosiy mexanik tavsiflari
hamda metailmas materiallar katta ilmiy xodim-izlanuvchilar
Л.Х. Rasulov va Q.G‘. Baxadirovlar tomonidan tayyorlangan.
Darslikda
«Materialshunoslik
va
konstruksion
materiallar
texnologiyasi» fani haqida umumiy tushunchalar, qora va rangli
metallar
metallurgiyasi,
metallshunoslik
asoslari,
qotishmalar
nazariyasi, temir-uglerod qotishmalari, mexanik sinov usullari, rangli
metallar,
u laming qotishmalari, qattiq qotishmalar, xossalari,
ishlatilishi, ularga ishlov berish usullari, metall va qotishmalaming
tarkibi, strukturalari, xossalari, aniq oicham li detal
tayyorlash
usullari, metailmas materiallar (plastmassa, yog‘och, shisha, rezina va
boshqalar), nanotexnologiya, nanokompozitlar, kompozitsion mate-
riullar, qiyin eriydigan metallami vodorod muhitida tiklash jarayonlari
va olingan o ‘ta disperss kukunlardan kukun metallurgiyasi usulida,
juda og'ir sharoitda ishlaydigan metallarga shakl beruvchi asboblar
olishning zamonaviy texnologiyalari haqida ham muhim m aium otlar
keltirilgan. Darslikni tayyorlashda dasturlar ko‘zda tutilgan juda keng
materiallami qisqa, sodda va tushunarli holda bayon etishga harakat
qilindi.
Mazkur kitobning qoiyozmasini diqqat bilan sinchiklab o ‘qib,
tilling inazmun-mohiyati, sifatini yaxshilash borasida bergan foydali
3
maslahatlari uchun texnika fanlari nomzodi, professor E.A.Umarovga,
texnika fanlari doktori A.A. Risqulovga, texnika fanlari nomzodi,
dotsent ShA . Karimovga va nashrga tayyorlashda katta xizmat
ko‘rsatgan Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy tadqiqotlar
bo‘limi barcha texnik xodimlariga, shuningdek, darslikning sifatini
boyitishga qaratilgan barcha tanqidiy fikr-mulohazalari uchun
kitobxonlarga mualliflar oldindan minnatdorchilik bildiradilar.
Mualliflar
4
KIRISH
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida iqtisodiyot va mashinasozlik
sanonti jadal rivojlanmoqda. Iqtisodiyot va sanoatning rivojlanishi
mustahkamligi yuqori, ishlatishga qulay, arzon, puxta materiallai™
izlub topish va ulaming chidamliligini oshirish ustida jiddiy izlanishlar
olib borishni taqozo etadi.
Materiallar qotishmalarining tarkibi, tuzilish va xossalarif1*)
shuningdek, ulaming tuzilishi bilan xossalari orasidagi bogianishlat™
hamda puxtalash usullarini o‘rganadigan fan materialshrnos^^
deyiladi. Kundalik hayotimizda materiallar ichida eng ko‘p m e ta l^
ishlatiladi. Metallar insoniyatga qadim zamonlardan m a’lum bo‘ltb,
kishilik jamiyati moddiy madaniyatining rivojlanishida g‘oyat ka fa
o'rin tutadi. Darhaqiqat, iqtisodiyotning metallar ishlatilmagan bifor
sohasi yo‘q.
Mashina detallari uchun material tanlash masalasi va ularga ishl0v
berish texnologik jarayonida bir-biriga zid bo‘lgan masalalar mavjud.
Masalan, uzoq niuddat davomida xavf-xatarsiz ishlashni ta’minlay
oladigan mashina-mexanizmlar yaratishda qo‘Haniladigan deta(lar
arzon, ixcham, bejirim, puxta bo‘lishi bilan bir qatorda yuqori sif^tli
materiallardan tayyorlanishi lozim. 0 ‘z-o‘zidan ravshanki, Ьип^аУ
materiallarga ishlov berish tannarxning keskin oshishiga sal?^
bo‘ladi.
Bunday
murakkab
muhandislik
muammolarini
yechish^a>
materialshunoslik va konstmksion materiallar texnologiyasi {m i
muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, bu fan ko‘pgina muhandi^ik
fanlariga boshlang‘ich asos boMadi. Kelgusida malakali xodinilar
bo‘lib yetishishni niyat qilgan har bir o‘quvchidan materialshunoslik
va konstmksion materiallar texnologiyasi fanini puxta o^lashttfish
talab etiladi.
Qadim-qadim zamonlarda odamlar tosh, suyak kabi materially™
ish quroli sifatida ishlatishgan. Bu materiallami qayta ishlab, уегёа
ishlov berishda va ov qurollari yasashda foydalanganlar. Asta-s^kin
yog'och, teri va loy kabi materiallardan foydalanish o‘zlashtiril^an-
Bronza davrida metallurgiya sanoati paydo bo‘ldi. Metall qotishP3"
5
larining tarkibini o‘zgartirib, ulaming xossalarini boshqarish mumkin-
ligi m a’lum bo‘ldi va bu amaliyotda ishlatila boshlandi. Temir davriga
kelib Osiyoda, O lrta Yer dengizi atrofida va Xitoy hududlarida ilk bor
metallami qayta ishlaydigan korxonalar vujudga kela boshladi.
0 ‘rta Yer dengizi havzasida bronza asridayoq temir keng
qoMlanilganligini amerikalik olim Jeyn Ualdbaum ishonchli dalillar
bilan isbotlab berdi. Ammo uning tarkibida uglerod miqdori kam
bo‘lganligidan u sifat jihatidan bronzaga tenglasha olmagan va asosan
oshxona anjomlari tayyorlash uchun material bo‘lib xizmat qilgan.
Qadimgi Tailand aholisi temir bilan eramizdan taxminan 1600 yil
a w a l tanish bo‘lgan. Qadimgi Yapon metallurglari bundan bir yarim
ming yil ilgari ham temir olish usulini bilishgan, ular uchun tarkibida
juda ko‘p miqdorda temir bo‘lgan oddiy qum temir ishlab chiqarishda
dastlabki xomashyo bo‘lgan (Okayama prefekturasi). Qadimgi greklar
esa metallami ikkilamchi xomashyo sifatida ishlatishga yetarlicha
e’tibor berishgan (3000 yil oldin). Afrikadagi Viktoriya ko‘lining
g‘arbiy sohilida bundan 2000 yil muqaddam metall suyuqlantirilgan
13 ta metallurgiya pechlari topilgan bo‘lib, ularda havo puflash yo‘li
bilan po‘lat olishga imkon bergan.
Suv va havoning ishlatilishi metallshunoslik sanoatida yangi
bosqichning rivojlanishida asos bo‘ldi. Metallni eritib, uni tozalash,
Download |