|
Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"
|
| bet | 13/30 | | Sana | 11.12.2023 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #115438 |
Bog'liq 1-dars. Abdulla Qahhor “O‘tmishdan ertaklar” qissasi va “Sarob” P. Qodirovning romanlari.
P. Qodirov o`zbek adabiyotini barkamol romanlar bilan boyitdi. Bu ro –
manlar davrning, zamonnig muhim ijtimoiy, insoniy muammolarini haqqo-
niy ko`rsatish, qahramonlar hayoti va jonli xarakterlar pishiq va terin ishla-
nishi jihatidan o`ziga xos.
P. Qodirov Abdulla Qahhorning shogirdi. Uning ijodini ilmiy jihatdan
ham chuqur o`rgangan. Ustozning shogirdiga ham inson, ham yozuvchi
sifatida ta`siri kuchli. Shu ma`noda P. Qodirov birorta asarida hayot haqi –
qatiga zid ish tutmadi, mafkurabozlikka berilmadi, shaxsiy manfaatlar yo`-
lida asarini kimlarningdir manfaatiga moslamadi. Aksincha, u romanlarida
dolzarb va murakkab masalalarni birinchidan bo`lib yoritdi.
Yozuvchi romanlarida qahramonlar harakatidagi kenglik va miqyosni
ko`rsatishdan ko`ra, ular ruhiyatidagi nozik nuqtalargacha kirib borishga
intiladi. So`z sehri bilan tuyg`ularni tilga kiritadi. Hayot manzaralari,
davr muammolari voqealar, hodisalarni mustaqil tadqiq etishni u, ko`proq,
shularning qalblarda to`yinfan hissiy jarayonlarini aks ettirish orqali amal –
ga oshiradi. Uning “ Uch ildiz “, “ Qora ko`zlar “, “ Olmos kamar “
singari zamonaviy romanlari bu masalada tarixiy salmoq bilan nafas olga-
nidek, “ Yulduzli tunlar “, “ Avlodlar dovoni “, “ Ona lochin vido –
si “ singari tarixiy romanlaridan shunga xizmat qiluvchi “ zamonaviy
ruh va falsafiy tafakkur “ ueurib turadi. Zamonaviy yoki tarixiy mavzuda
bo`lishidan qat`iy nazar, bu romanlarning barchasini birlashtirib turadi –
gan fazilat bor. Bu ularning qahramonlari timsolida millatimizga mansub
go`zal va noyob ma`naviy xislatlarning yorqin aks etishidir.
“ Uch ildiz “ ( 1955 – 1958 ) romanida shaxsga sig`inish oqibatlari
keskin fosh etildi. Asar markaziga oliy o`quv yurtidagi hayot, xususan,
talabalar Mahkam va Gavhar muhabbati qo`yiladi. Biroq ular va ularga
kelib bog`lanuvchi boshqa ko`plab qahramonlar taqdirida davrning dolzarb
muammolari ochila boradi. Bular: odamlarni qo`rqitib, tuhmat qilib, titroq-
da ushlab turishga o`rgangan fakultet dekani Hakimov; ana shunday razil –
lik tufayli nohaq qamalib ketgan tarixchi olim Toshev; ilg`or, xolis, millat –
parvar fikrlari, chor hukumati zamonidagi Andijon qo`zg`oloni haqida ijo –
biy fikr aytgani uchun salkam sinfiy dushmanga chiqarib qo`yilgan Ak –
barov va boshqalardir. Bular mafkura iskanjasida bo`lgan zamon dahshat –
laridan ayrim ko`rinishlar edi. Qadr – qimmat mezoni insiniy fe`l – atvor,
imon, vijdon emas, balki mafkuraviy “ sadoqat “ bo`lib qolgan edi.
Stalin vafotidan so`ng o`tgan asrning 50 – yillari o`rtalarida jamiyatda
Jiddiy yangilanishlar paydo bo`ldi. Yangi dunyoqarashli yoshlar yetishib
chiqdi. Ular tuhmat, ig`vorlarga qarshi dadil va mardona kurash boshladi –
lar. Shular tufayligina Akbarov va Toshev singarilarning hayoti omon qol –
di. Gavhar, Mahkam, Ochil singari yangi dunyoqarashli, imonli, vijdonli
yoshlarning sa`y – harakati bilan Hakimov hamda uning hamtovoq shogirdi
Eshonboyevlar tegishli jazolarini oldilar.
Yozuvchi Akbarov timsolida mustaqil fikrlash masalasini ham ko`tarib
chiqdi. Bu qahramon qiyofasida, ma`lum darajada, adibning o`zini ham
aks etadi. “ Uch ildiz “ romanida hayotdagi mafkurabozlikka barham
berilgani, adolatsizlikka chek qo`yilgani aks ettirilibdi – da, deb tushun –
maslik lozim. Adib avvalgi yillarga nisbatan jamoyatda paydo bo`lgan
yangi qarashlarni, yangi shaxslarni real ko`rsatish qatorida, ularga o`z
ideallarini ham singdiradi.
Yozuvchi talqinicha, insonning insoniyligini mafkura emas, balki ma`na-
viy – ma`rifiy asos belgilaydi. Roman nomiga ham inson taqdiri va qiyofa-
sini muhabbat, el – yurtga fidoyili va bilibdan iborat uch ma`naviy – ma`ri-
fiy ildiz belgilaydi, degan g`oya singdirilgan. Deyarli yarim asar avval ya –
ratilgan “ Uch ildiz “ romani istiqlol davrimiz g`oyalariga k`op jihatlari
biln hamohangdir.
Yozuvchi “ Qora ko`zlar “ ( 1963 – 1966 ) romanida oila, burch, ha –
lollik, e`tiqod, to`g`rilik kabi ma`naviy muammolarning yangi – yangi qir –
ralarini yoritdi. Ma`lumki, asar yozilgan zamonda sho`rolar mamlakatida –
qishloq bo`ladimi, shahar bo`ladimi – hamma yoqda hayot farovon, degan
soxta, yolg`on g`oya hukmron edi. Adib esa, O`zbekistonning olis Oyko`l
qishlog`idagi kishilar ma`naviyatini, yashash tarzini aks ettirish orqali ha –
yotning asl, haqqoniy manzaralarini ko`rsatdi.
Xo`jalik raisi Davlatbekov – manfaatparast va mansabparast. “ Nima bizga
Amerika “ qabilida ish tutib, xo`jalikdagi chorva tuyog`iga qiron keltirish-
ga bir bahya qolgan. “ Davlatbekovchilik “ masalasida Ortiq undan ham
ustasi farang. Kattalarga yaltoqlanish uning suygan oshi. Uning nazarida
vijdon degan ikkinchi, uchinchi darajali matoh. Xuddi shu – vijdonga mu –
nosabat aka – uka Ortiq va Avazni bir – biridan keskin ajratib turadi.
Romanda Hulkar, Jannatoy, Cho`lponoy singari ayollar obrazi chuqur
mehr bilan tasvirlangan. Ularning og`ir, mashaqqatli mehnati, olia, muhab-
bat, qadr – qimmat borasidagi erksizligi, “ hurmatli “ o`zgalar inon – ixti –
yoridan chiqa olmaslogi kuyinchak ehtiros va haqqoniylik bilan yoritilgan.
Alloh odamga ulug` yosh bersa, zakovatni, diyonatni ham qo`shib bersin
ekan. Romandagi Ismat bobo esa bunday emas – teskarisi.
“ Qora ko`zlar “ romanida qishloq hayoti tasvirlangan bo`sa, “ Olmos
kamarda “ ( 1977 ) yozuvchi shaharliklar hayotiga murojaat etdi. Asar
qayta ishlandi.
“ Yulduzli tunlar romani “ – asar nainki adib ijodi, balki, XX asr o`z-
bek adabiyoti tarixida muhim o`rin tutadi. Sho`rolar bunday asarlar xalq –
ning ko`zini ochdi, isyonkor ruhni charxlaydi, ulug` ota – bobolar orqali
buyuk o`tmishga, ma`naviy qudrat an`analariga intilish va sadoqatni
kuchaytiradi, deb qo`rqdilar va yanglishmadilar. Bu asar ham shunday asar.
1978 – yil bosilib chiqdi, hatto O`zbekiston Davlat mukofotiga sazovor
bo`ldi ( 1981 ). Lekin ko`p o`tmay asar va yozuvchi boshiga ko`p og`ir
kunlar tushdi. Roman matbuotda feodalizmni tar`gib qiluvchi asar sifatida
qoralandi. Muallifga millatchi, burjua yozuvchisi deb tuhmat qilindi. Yangi
zamon, mustaqillik adibni ham, romanni ham xalqqa qaytardi. Bu asar shoh
sarkarda, shoir – benazir inson Z. M. Boburning yorqin siymosi mahorat bn
aks ettirilgan to`laqonli va sermiqyoa badiiy asardir. Roman Bobur siymo –
sini tarixiy haqiqatga mos, badiiy jihatdan jozibali tasvirlashi bilan e`tibor-
li. Humoyun og`ir betob bo`lib yotganida Bobur farzandiga shunday deydi:
“Sening betoqatligingga men toqat keltiray! Sening shu og`ir dardingni xu-
do sendan olib menda bersin….
….. Bobur umumiy jimlikda Humoyunning boshidan uch marta aylandi – yu:
- E parvardigor! – deb iltijo qildi. – Menki, Boburmen, agar jon
berish mumkin bo`lsa, umr – u jonimni Humoyunga qurbon qildim! Azro –
yil mening jonimni olsin – u, xudo Humoyunga shifo bersin!”
Humoyun ko`p o`tmay tuzaladi. Bobur qazosi shu voqealarga to`g`ri kela –
di. Bobur Hindistonda saltanatni boshqarganda podsho bo`lishning shon –
shavkati bilab bir qatorda, adadsiz pushaymonlarni, iztiroblarni, yuzi qaro-
lig`larni boshidan kechirgan. Vatan sog`inchi bilan o`rtangan. Shu ma`noda
romanda Bobur ruhi, ichki dunyosi, orzu – armonlarining yuksak mahorati
bilan tasvirlanganini ta`kidlash zarur. Onasi Qutlug` Nigorxonim bilan
Boburning nafas olishdayoq bir – birlarini tushunishlari, inining Xonzoda –
begimni nainki so`z, balki yuark bilan anglay bilishi, shoirning havo emas
ilhom bilan nafas olayotgan betakror sohir holatlaridagi his – hayojonlar
tasviri P. Qodirovning ruhiyat manzaralarini ko`rsatishdagi ustaligidan
dalolat beradi. Qahramon o`z – o`zini ichdan tahlil etadi, qiynayotgan sa –
vollarga shu yo`sinda javob izlaydi va topadi. Zaharlangan Bobur ruhiyati
shunday chiziladi: “Boshidan o`tgan o`lim dahshati hamon xayolidan nari
ketmasdi. Shu qil uzilsa, o`lim deb ataladigan zulmat qa`riga qulab tushi –
shini 2 kun davomida muttassil his qilish unda yashash istagini behad ku –
chaytirib yuborgan edi. Hayotning bir lahzasi uchquni dunyoning barcha
boyliklari – yu, toj –u taxtlaridan ham aziz ekanligi unga astoydil sezildi”.
Qahramon ruhiyatini teran, jonli, samimiy ochish o`z – o`zidan bo`ladi –
gan ish emas. Buning uchun yozuvchu bunday his – tuyg`ularni o`z qalbi-
dan o`tkaza olishi kerak. Mustaqillik davriga kelib, “ Yulduzli tunlar“dek tarixiy asarning qadr –qimmati, ahamiyati yanada oshdi. Roman Vatan, millat, ulug` ota – bobolarimizga mehr – muhabbatni yanada e`zozlashga undaydi.
|
| |
