|
Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"
|
| bet | 23/30 | | Sana | 11.12.2023 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #115438 |
Bog'liq 1-dars. Abdulla Qahhor “O‘tmishdan ertaklar” qissasi va “Sarob” Do'stlarim, hayratda qolmangiz faqat,
Sirlilik bizlarning uslubga mosdir.
Tinchi yo'qolgan odamlarni jilmayishga majbur etgan kuch - bu "Sovetlar" uslubi edi. Shoir tag ma'noli misralar, so'zlar vositasida yolg'on jamiyatning, erkinlikka yot tuzumning mohiyatini ochib beradi. Bu tuzum hatto "insonning azaliy kasbi bo'lgan, dunyoday qadim" do'stlikni ham sal bo'lmasa biz kashf etdik, faqat bizga xos deb bong uradi:
Sizga falokatdan berganda xabar
Do'stlik borasida yozurlar albat.
Yozurlar: "...biz bo'ldik tengsiz birodar,
Bu xislat bizlarga xos erur faqat.
"Sarob" she'rida oltmishinchi yillar o'rtasida sobiq ittifoqda hukm surgan muhit, soxta g'oyalardan tiklangan jamiyatning, razolat va yovuzlikning mohiyati, muallimning "oldinda kutayotgan baxtli hayot" to'g'risidagi sabog'i bilan real hayot o'rtasidagi nomutanosiblikning lirik qahramon qalbida qoldirgan jarohatlari o'tli, shiddatli, da'vatkor misralarda ochib berildi:
Men umrimning bu suronli kechalarida
Na bir taskin topa oldim, na she'r topoldim.
Yuragimga bir mahallar kirgan tuyg'ular
Endi sendan ketgaymiz deb so'raydi javob.
Meni bir zum hol-jonimga qo'ymaydi ular,
Qo'ymaydilar va'dalaring chiqdi deb sarob.
Biroq lirik qahramon bir vaqtlar o'zi sajda qilgan hazrati inson endilikda uning ko'ziga telba misoli ko'rinsa ham, olamda razolat, qabohat urug'lari urchib ketgan bo'lsa ham, dunyoning pokligi haqidagi "go'dak ishonchi qorga yozilgan" xatdek erib ketgan bo'lsa ham zamindan, o'zi yashayotgan muhitdan uzilib keta olmaydi, chunki u shu muhitning mevasi:
Ne tong, axir farzandmiz-ku shu zamonaga,
Axir ona siynasidan farzand tonolmas.
Qo'l ko'tarib bo'larmidi axir onaga,
Zotan, unga qo'l ko'targan - farzand sanalmas.
Shoir yetmishinchi yillarda ham hayot qatlamlariga chuqur kirib borib, inson qalbi kechinmalarining nozik tebranishlarini chizishda davom etdi. "Ona sayyora", "Genetika", "Bir tanishim haqida ballada", "Qo'riqxona", "Malomat toshlari", "Uchinchi odam" kabi she'larida butun bir romanga, qissaga arzirli muammolarni o'rtaga tashladi va ularni lirik qahramonning asab tolalaridek tarang tortilan kechinmalari orqali ifodalashga muvaffaq bo'ldiShoirning keyingi davr ijodida ham ma'naviyatni yuksaltirishga, ruhiyatni poklashga xizmat qiluvchi sarbon tuyg'ular yanada tiniqlashdi, falsafiy ruhi kuchaydi, ko'lami kengaydi.
Har qanday ziddiyatli davrlarda bo'lganidek, qarama-qarshiliklar kuchaygan, muxoliflik so'nggi nuqtasiga yetgan, qadriyatlar qayta baholana boshlangan, yo'l tanlash muammosi ko'ndalang qo'yilgan saksoninchi yillar oxirida yozilgan "Uzlat", "Ishonch ko'priklari", "Savollar", "Taraqqiyot", "Begonalik" "E'tiqod" kabi she'rlarda ko'pchilikni qiynagan savollar o'tkir qilib qo'yildi, o'zini haqiqatman deb da'vo qiluvchi soxtakorliklar fosh etildi.
Davr ijodkorga mavzular, tuyg'ular berishi mumkin. Lekin hamma gap bu niyatni qay taxlitda ifodalay bilishda, ro'yobga chiqarishda. Abdulla Oripovning san'atkor ijodkor sifatidagi mahorati shundaki, lirik bir she'r doirasida umum ahamiyatli muammoni o'q markazga olib chiqib, o'z poetik niyatini real borliqning in'ikosi bo'lgan fikrlar va his-tuyg'ular orqali jamiyat va alohida olingan bir shaxs olamining haqqoniy manzarasi va siyratini, sharhi va tahlilinini satrlarga singdira oladi. Shu o'rinda so'z o'z-o'zidan she'riyatda, shu jumladan Ablulla Oripov she'rlarida lirik qahramon masalasiga borib taqaladi.
She'riyatda lirik qahramon doimo asar markazida bo'ladi. She'riyat ixlosmandlari muallifning lirik "meni" orqali shoirning poetik olamidan voqif bo'lish, uning kechinmalari girdobiga kirish va tuyg'ularini his qilish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Lirik qahramon deyilganda kimni - shoirning o'zinimi yoki biror boshqa shaxsni nazarda tutamizmi degan savol tug'ilishi tabiiy.
Abdulla Oripovning lirik qahramoni aksariyat hollarda shoirning o'zi, uning "meni" sifatida namoyon bo'ladi. Biroq bundan shoir bilan lirik qahramon bir shaxs, ular o'rtasiga tenglik alomati qo'yiladi degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Shoirning lirik qahramoni . o'z davrining ilg'or g'oyalarini ilgari suruvchi ma'naviy boy, estetik faol, yuksak vatanparvar, kurashchan, do'stlik va sevgida sadoqatli tipiklashgan obrazdir. She'riyatning tabiati, o'ziga xos qonun-qoidalari, xususiyatidan kelib chiqqan holda lirik qahramon faqat shoir shaxsi bilan chegaralanib qolmaydi.
Bu jihatdan Ye.Yevtushenkoning fikrlari e'tiborlidir: "Shoirning tarjimai holi - bu uning she'rlaridir... Shoir boshqalar to'g'risida shafqatsizlik bilan haqiqatni yozish huquqiga ega bo'lish uchun o'zi haqida ham shafqatsiz haqiqatni yozishi kerak. Shoir shaxsini real shaxsga va poetik shaxsga ajratish so'zsiz ijodiy o'z joniga qasd qilishga olib keladi...She'riyatda o'zi haqida sukut saqlash shak-shubhasiz boshqa barcha odamlar haqida sukut saqlashga, ularning iztiroblari, g'am-qayg'ulari haqida miq etmaslikka olib keladi". (Ye.Yevtushenko. Politika - privilegiya vsex. Izdatelstvo Agentstvo Pechati Novosti, Moskva, 1990, 589-bet). Abdulla Oripovning lirik qahramoni aynan mana shunday o'zi haqida ham, o'zgalar haqida ham ayovsiz shafqatsiz haqiqatni arzi hol etuvchi lirik qahramondir.
Lirik qahramon tushunchasini aniqlashda har bir shoirga xos bo'lgan ijodiy individuallikdan, hayotni tasvirlashning faqat har bir shoirga xos bo'lgan tamoyillaridan kelib chiqqan ma'qul. Abdulla Oripov she'rda ko'pincha "men" nomidan gapiradi. Biroq shoirning shunday she'rlari ham borki ularda shoir "meni" doirasi torlik qilib qoladi, shoir ma'lum bir guruhning, xalqning nomidan so'zlaydi, faqat o'z iztiroblarini she'rga solib qolmaydi. Biroq masalaning yana bir jihati shundaki, shoir bevosita o'z boshidan o'tmagan "betaraf" kechinmalarni ham uni aynan o'z kechinmalari sifatida berishga intiladi va bunga ko'p holda muvaffaq bo'ladi. Demak, shoirning lirik "meni", birinchi navbatda, shoirning o'zi, ayni zamonda umumlashma obraz hamdir.
Abdulla Oripov o'zbek she'riyatiga o'z ohanglari, o'z ifoda usuli, borliqqa - tabiat va jamiyatga, odamlarning ruhiy olamiga o'z qarashlariga ega bo'lgan lirik qahramoni bilan kirib keldi. Shoir she'rlarida lirik qahramon ko'p qirrali va shu bilan birga uyg'un obraz sifatida namoyon bo'ladi. Uning lirik qahramoni evolyutsiyasini she'rda o'rtaga qo'yilgan muammolar, ularning mazmunini ochib berish, shoir she'riyatidagi asosiy motivlar va kayfiyatlarni, she'r manbalarini aniqlash orqali tushunish mumkin.
Lirik qahramon bilan lirik xarakter bir-biridan tamomila boshqa-boshqa tushunchalardir. "Temir odam" she'rini yaratishda shoir inson kashf etgan "temir odam" - robot detalidan mohirona foydalanib, hissiz, tuyg'usiz, manqurt kimsalar haqida so'z yuritadi. She'rdagi:
|
| |
