Mamlakatlar boʻyicha oʻsish
Birlashgan Millatlar Tashkilotining aholi statistik maʼlumotlariga koʻra, dunyo aholisi 1990-yildan 2010-yilgacha 30 foizga yoki 1,6 milliard insonga oʻsgan[35]. Odamlar soni boʻyicha oʻsish eng yuqori Hindistonda (350 million) va Xitoyda (196 million) kuzatilgan. Aholining oʻsish sur’ati Birlashgan Arab Amirliklari (315 %) va Qatarda (271 %) eng yuqori boʻldi.
Dunyoning eng koʻp aholisi boʻlgan davlatlarining oʻsish sur’atlari
|
Daraja
|
Mamlakat
|
Aholi
|
Yillik oʻsish (%)
|
1990-yil
|
2010-yil
|
2020-yil (taxminiy)[36]
|
1990–2010-yillar
|
2010–2020-yillar
|
|
Dunyo
|
5 306 425 000
|
6 895 889 000
|
7 503 828 180
|
1,3 %
|
0,8 %
|
1
|
Xitoy
|
1 139 060 000
|
1 341 335 000
|
1 384 688 986
|
0,8 %
|
0,3 %
|
2
|
Hindiston
|
873 785 000
|
1 224 614 000
|
1 296 834 042
|
1,7 %
|
0,6 %
|
3
|
Qoʻshma Shtatlar
|
253 339 000
|
310 384 000
|
329,256,465
|
1,0 %
|
0,6 %
|
4
|
Indoneziya
|
184 346 000
|
239 871 000
|
262 787 403
|
1,3 %
|
0,9 %
|
5
|
Braziliya
|
149 650 000
|
194 946 000
|
208 846 892
|
1,3 %
|
0,7 %
|
6
|
Pokiston
|
111 845 000
|
173 593 000
|
207 862 518
|
2,2 %
|
1,8 %
|
7
|
Nigeriya
|
97 552 000
|
158 423 000
|
203 452 505
|
2,5 %
|
2,5 %
|
8
|
Bangladesh
|
105 256 000
|
148 692 000
|
159 453 001
|
1,7 %
|
0,7 %
|
9
|
Rossiya
|
148 244 000
|
142 958 000
|
142,122,776
|
−0,2 %
|
−0,1 %
|
10
|
Yaponiya
|
122 251 000
|
128 057 000
|
126,168,156
|
0,2 %
|
−0,1 %
|
Dunyoning koʻplab mamlakatlari, jumladan, Afrikaning Sahroi Kabirdan janubi-gʻarbiy qismida, Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Janubi-Sharqiy Osiyoda, Sovuq Urush tugaganidan beri aholi soni keskin oʻsgan. Qoʻrquv shundaki, aholi sonining koʻpligi baʼzi omadsiz mamlakatlarda tabiiy resurslar, oziq-ovqat taʼminoti, yoqilgʻi taʼminoti, ish bilan taʼminlash, uy-joy va hokazolarni yanada qiyinlashtirmoqda. Masalan, Chad aholisi oxir-oqibat 1993-yildagi 6 279 921 kishidan 2009-yilda 10 329 208 kishigacha oʻsdi, bu uning resurslarini yanada kuchaytirdi. Vetnam, Meksika, Nigeriya, Misr, Efiopiya va DRCda ham aholi sonining oʻsishi kuzatilmoqda.
Migratsiya va ichki migratsiya
Migratsiya -bu odamlarning turli sabablarga ko'ra yashash joyidan boshqa joyga ko'chishi.Migratsiya odamlarning ma'lum bir hududdan tashqariga doimiy yoki vaqtinchalik yashash joyiga ko'chib o'tishi bilan sodir bo'ladi.Aholining ijtimoiy,iqtisodiy,ekologik,siyosiy,diniy,harbiy va boshqa sabablarga ko‘ra migratsiyasi tashkiliy(davlat va boshqa ijtimoiy tuzilmalar ishtirokida)va uyushmagan(migrantlarning o‘zlari tomonidan)bo‘lishi mumkin.Hozirgi vaqtda migratsiyaning eng muhim sababi iqtisodiy sababdir. Qozog'istonda bunga ekologik ofat zonalari bilan bog'liq sababni ham qo'shish mumkin.Odamlarning migratsiyasi qadim zamonlardan beri mavjud.Migratsiya birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti(cho'pon qabilalarining ajralishi)dehqonchilikning rivojlanishi, hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralishi, xalqlarning katta ko'chishi,buyuk geografik kashfiyotlar, sanoatning rivojlanishi (asr boshlarida)bilan bog'liq edi.19-asr). 20-asrda urushlar migratsiyaga katta ta'sir ko'rsatdi.Migratsiya insoniyat taraqqiyotida va xalqlar o‘rtasida hududlarni qayta taqsimlashda muhim rol o‘ynadi. Migratsiya ham doimiy aholining, ham emigrantlarning turmush darajasiga, aholining demografik va ijtimoiy tuzilishiga, joylashuviga, etnografik tarkibining o'zgarishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Doimiy yashash joyining oxirgi o'zgarishi munosabati bilan: qaytarilmaydigan migratsiya;
juda uzoq vaqt davomida migratsiya bilan bog'liq vaqtinchalik migratsiya;
yilning ma'lum bir davrida ko'chirish bilan bog'liq mavsumiy migratsiya;
doimiy ish va boshqa joylardagi ta'lim muassasalariga borishni o'z ichiga olgan ko'chma migratsiya;
mamlakatdan boshqa joyga ko'chish, mamlakatga ko'chib o'tish shaklidagi tashqi migratsiya;
Mamlakat ichidagi migratsiya bilan bog'liq ichki migratsiya turlariga bo'linadi.
Ichki migratsiya qishloq aholisining migratsiyasi va shahar aholisining migratsiyasiga bo'linadi.Qozoq xalqining qadimdan ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi turmush tarzi,chorvachilikning rivojlanishi hisobiga yaylovlarning yangilanishi,yozda yaylovga ko‘chishi,qishda qish uyqusi, masalan,bahor va yozda Qirg‘izistonga ko‘chish.oylar va qishda chorvachilik uchun dala topish qulayligi bilan Sirga tushishi qozoq zaminida boʻlib,mavsumiy migratsiyaning rivojlanishini koʻrsatadi.Shuningdek,15-18-asrlarda jongʻorlar bosqinida qozoq xalqi “loyqa, alkogolli boʻron”ga duchor boʻlib,oʻz vatanidan majburan koʻchirilgan.19-asrning ikkinchi yarmi 20-asr boshlarida Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bilan qora tanli rus koʻchmanchilari qozoq zaminiga koʻchib oʻtdi.
18-19asrlarda qozoq xalqining chor mustabid tuzumiga qarshi milliy ozodlik qoʻzgʻolonlari va urushlari,
Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda 1916-yilda iyun dekretiga qarshi boshlangan milliy ozodlik harakati.
1917 yil fevralda burjua-demokratik va oktyabr inqiloblari,Qozogʻistonda Sovet hokimiyatining oʻrnatilishi,
1918-20 yillardagi fuqarolar urushi,
1920-21 yillardagi ocharchilik, "urush kommunizmi", oziq-ovqat otryadlari kampaniyasi Qozog'istondagi migratsiyaning siyosiy sabablari edi. Bu davrlarda koʻplab qozoqlar qon toʻkilish va ochlikdan qutulib, begona yurtlarga koʻchib ketishgan.
1928—30 yillarda boy-kulaklar sifatida musodara qilingan badavlat kishilar oʻz vatanlaridan koʻchirilib, surgun qilindi.
Qozog'iston hududi Sovet imperiyasining boshqa mintaqalaridan surgun qilingan dehqonlar va siyosiy mahbuslar joyiga aylandi.Ommaviy majburiy kollektivlashtirish davrida qozoqlarga qarshi olib borilgan genotsid siyosati tufayli qozoq xalqi ochlik va qirg‘inga uchragan qorong‘u yillarda( 1931-33 )1 milliondan ortiq qozoqlar o‘z ota-bobolari vatanini tark etgan bo‘lsa,ularning 616 ming nafari qaytmagan.tarixiy vatanlariga.Ular uzoq xorijiy davlatlar-Mo'g'uliston,Xitoy,Afg'oniston,Pokiston,Eron,Turkiya, shuningdek,G'arbiy Yevropaning ba'zi mamlakatlarida qozoq diasporasini tashkil qilganlar.Ikkinchi jahon urushi (1939-45)yillarida hibsga olingan,Yevropa davlatlarida qarshilik ko‘rsatish harakatlarida qatnashgan,Turkiston legioni safida bo‘lgan ko‘plab vatandoshlarimiz xorijiy mamlakatlarda qolib ketdi.1937 yilning kuzidan totalitar siyosat qurboniga aylangan butun xalqlar o‘z vatanlaridan qozoq yerlariga zo‘rlik bilan ko‘chirildi.Xususan,1937 yilda Manjuriyadan 102 ming koreys Qozog‘istonga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi.1938—44-yillarda Qozogʻistonga chechenlar,ingushlar,bolqarlar,Kavkazdan koʻchmanchilar,qrim-tatarlar,mesxed-turklar,polyaklar,bolgarlar,Qora dengizning shimoliy qirgʻogʻidan kurdlar,Volga boʻyidan nemislar keldi,1947-52 . minglab latviyaliklar,estoniyaliklar,g'arbiy ukrainlar,qozoqlar o'z yerlariga majburan ko'chib o'tishdi va nihoyat ko'chib ketishdi.1953-yilda yahudiylar va abxazlar deportatsiya qilindi. 1953-55 yillarda Qozogʻistonga yangi taraqqiyot niqobi ostida millionlab boshqa millat vakillari koʻchib keldi. Shunday qilib,sovet totalitar siyosati natijasida tubjoy qozoq xalqi o‘z zaminida ozchilikka aylandi, Qozog‘iston esa 130 dan ortiq etnografik diaspora vakillari istiqomat qiladigan “xalqaro” makonga aylandi. 5 milliondan ortiq qozoq diasporasi xorijda yashaydi. Qozog‘iston mustaqillikka erishib, suveren davlatga aylangan 20-asrning 90-yillaridan boshlab, keyingi o‘n yilda migratsiya boshqacha tus oldi. Qozog‘iston Respublikasining 1992-yil 26-iyunda qabul qilingan “Migratsiya to‘g‘risida”gi va 1997-yil 13-dekabrda qabul qilingan “Aholining migratsiyasi to‘g‘risida”gi qonunlari migratsiya sohasidagi jamoat munosabatlarini tartibga solib, migratsiya jarayonlarining huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilaydi. Shu tariqa, tarixiy vataniga qaytgan insonlar va oilalar uchun yangi joyda zarur yashash sharoitlarini yaratish masalasi davlat darajasida ko‘rib chiqildi. Shu munosabat bilan Qozog‘iston Respublikasi Migratsiya va demografiya agentligi, Jahon qozoqlari assotsiatsiyasi kabi davlat va nodavlat muassasalar tashkil etildi, o‘z vataniga ko‘chib kelgan o‘rolmanlar uchun har yili ko‘paytiriladigan kvotalar belgilandi. chet elda va ular uchun belgilangan hududlarda joylashish uchun. va mahalliy byudjetlardan mablag'lar ajratildi. Shuningdek, Qozog‘istonga majburiy sharoitda ko‘chib kelib, o‘rnashib qolgan ko‘plab millat vakillari o‘z ota-bobolarining uylariga ko‘chib o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ldilar;
Migratsiya odamlarning doimiy yoki vaqtincha yashash joyini о‘zgartirish maqsadida bir hududdan ikkinchi hududga kо‘chib о‘tishini anglatuvchi tushuncha sifatida kо‘p ishlatiladi. Migratsiya tasnifi mutaxassislarning doimo diqqat markazida bо‘lib kelgan. Ayniqsa XXI asrda bu global muammo sifatida kо‘p e’tirof etilmoqda. Sotsiologiya, demografiya, iqtisod va psixologiya kabi soha vakillari tomonidan tadqiq etilmoqda. Sо‘nggi paytlarda u global miqyosga ega bо‘lib, unga aloqador mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga katta ta’sir kо‘rsatmoqda.
Mamlakat yoki boshqa hududiy birlik (tuman, viloyat) ichidagi migratsiya ichki deyiladi. Aholi qishloqlardan shaharlarga, bir viloyatdan ikkinchisiga kо‘chib о‘tadi. Migratsiya jarayonlari faqat bir xil aholi punktiga odamlarni kо‘chirishni о‘z ichiga olmaydi. Tashqi migratsiya davlat chegarasini kesib о‘tish bilan bog‘liq bо‘lib, emigratsiya - aholining chiqib ketishi va immigratsiya - chet elliklarning mamlakatga kirib kelishiga bо‘linadi. О‘z navbatida, u intrakontinental va qit’alararo bо‘lishi mumkin. Kiruvchi va chiquvchi aholi о‘rtasidagi farq migratsiya balansi deb ataladi, u ijobiy yoki salbiy bо‘lishi mumkin. Salbiy migratsiya - ketayotganlar soni yangi kelganlar sonidan oshib ketgan hodisaga nisbatan ishlatiladi.
Migratsiyaning barcha turlari uchun tо‘g‘ri keladigan ma’lum tendensiyalar mavjudligini olimlar ta’kidlab о‘tishadi. Kо‘pincha harakat iqtisodiy sabablarga ega degan fikrlar kо‘pchilik tomonidan bildiriladi. Xalqaro mehnat bozori tahlillarini kuzatsak, migratsiyaning quyidagi asosiy yо‘nalishlariga duch kelamiz:
malakasiz ishchilar Osiyo va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlardan iqtisodiy jihatdan gullab-yashnagan mamlakatlarga kо‘chib о‘tadi;
rivojlanish darajasi taxminan bir xil bо‘lgan, oilaviy yoki ijtimoiy-madaniy sabablarga kо‘ra migratsiyaga uchragan davlatlar о‘rtasida;
oddiy ishchilar ham, о‘qimishli mutaxassislar ham MDH va Sharqiy Yevropadan G‘arbiy Yevropa va Amerikaga sayohat qiladilar;
Malakali mutaxassislar (shifokorlar, muhandislar, о‘qituvchilar) rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga sayohat qilishadi va ularni ham qattiq daromad, ham yashash joyini о‘zgartirish (tabiat, turmush tarzi, madaniy xususiyatlar) jalb qiladi.
Milliy miqyosda tashrif buyuruvchilar yirik aholi punktlariga jalb qilinadi. Shahar qanchalik boy bо‘lsa, uning imkoniyatlari shunchalik kо‘p bо‘ladi, mos ravishda uning aholisi muhojirlar hisobiga shunchalik tez о‘sadi. Ikki diqqatga sazovor joyni tanlashda migrant eng yaqinini afzal kо‘radi, deb ishoniladi. Garchi transport rivojlanishi bilan masofa endi yangi yashash joyini tanlashda muhim rol о‘ynamaydi. Zamonaviy migratsiya jarayonining xarakterli xususiyati migratsiya tarkibining о‘zgaruvchan-ligidir. Sо‘nggi bir necha о‘n yilliklarda mutaxassis-larning ommaviy migratsiyasi kuzatilmoqda: kо‘pincha о‘z sohasi bо‘yicha yuqori malakali, hatto ilmiy darajaga ega bо‘lgan bilimli odamlar о‘z boyliklarini izlash uchun chet elga ketishadi. Xalqaro migratsiya tashkiloti tomonidan tuzilgan hisobotlarga kо‘ra, xalqaro migrantlar soni dunyo aholisining uch foizdan ortig‘ini tashkil qiladi va u о‘sishda davom etmoqda. Global migratsiya dunyoning deyarli barcha mamlakatlarini qamrab oldi. Migratsiya qonunlarining keng miqyosda qat’iylashtirilishi va chegara nazorati kuchaytirilganiga qaramay, noqonuniy migrantlar salmog‘i ortib boromoqda, ayniqsa, J.Afrikadan Yevropaga, Markaziy Osiyo mamlakatlaridan Rossiyaga ishlash va yashash uchun kо‘chib borayotganlar soni yildan yilga ortib bormoqda. Mamlakatlarni tark etganlar haqida aniq statistik ma’lumotlar yо‘q. Umuman olganda, jarayonga ta’sir etuvchi omillarni о‘ziga jalb qilish va itarib yuborishga bо‘lish mumkin. Ular yaxshi narsaga yoki yomon narsadan uzoqlashadilar. Unga qurolli mojarolar, urushlar, ekologik ofatlar kiradi. Bunday hollarda odamlarning boshqa iloji yо‘q - majburiy emigrantlar о‘z hayoti va sog‘lig‘ini saqlab qolishadi.
Asosiy omillar iqtisodiy muammolar bilan bog‘liqdir. Aksariyat muhojirlar yaxshi maoshli ish topish maqsadida boshqa mintaqa yoki davlatga ketishadi. Ammo bu odamlarni sayohatga chiqishga undaydigan yagona sabab emas. Ularning kо‘pchiligi nafaqat pul ishlashni, balki yangi mamlakatda abadiy qolishni xohlaydi. Qaytarib bо‘lmaydigan migratsiya turli imtiyozlar va afzalliklar bilan rag‘batlantiriladi.
Yumshoq iqlim, yuqori turmush darajasi, ishonchli ijtimoiy himoya, siyosiy erkinliklar va yaxshi ta’lim olish imkoniyati boshqa mintaqalar yoki mamlakatlarda diqqatni jalb qilishi mumkin. Bunday murakkab hodisaga turli nuqtai nazardan qarash mumkin. Shunga kо‘ra, aholining migratsiya turlari turli mezonlarga kо‘ra tasniflanadi: hududiy; vaqtinchalik; amalga oshirish yо‘li bilan; sabab.
Bundan tashqari, jarayon qonun buzilishi bilan va usiz о‘tishi mumkin. Qonuniy migratsiya aysbergning faqat uchi: ekspertlarning fikricha, umumiy migratsiya oqimining katta qismini noqonuniy muhojirlar tashkil qiladi. Kо‘pgina rivojlangan mamlakatlarda tug‘ilish darajasi pasayib bormoqda, bu esa aholining qarishi va umumiy demografik inqirozga olib keladi. О‘rnini bosuvchi migratsiya aholini bir xil darajada ushlab turishi mumkin, bunda tabiiy pasayish chet elliklar oqimi bilan qoplanadi.
Migratsiyaning vaqt bо‘yicha tahlilida, о‘tkazgan vaqtiga kо‘ra vaqtinchalik va doimiy migratsiyaga ajratiladi. Vaqtinchalik migratsiya - bu ma’lum vaqtdan keyin muhojir о‘z vataniga qaytishi kerak bо‘lgan shartlar bilan bog‘liq. Vaqtinchalik migrantlarning maqsadi yangi yashash joyi topish emas, balki yaxshi maosh oladigan ish topishdir. Mavsumiy migratsiya - bu chet el fuqarosining mamlakatda bо‘lishi mavsumiy ishlarni bajarish bilan bog‘liq bо‘lgan va bir necha oydan ortiq davom etmaydigan hodisa. Odatda bunday ishchilar qishloq xо‘jaligida ishlaydi va bir yildan sо‘ng ular shartnomani uzaytirish ehtimoli borligiga qaramay, mavsum tugaganidan keyin vataniga qaytishadi.
Qisqa muddatli migratsiya uzoqroq davom etadi - bir yilgacha, ish beruvchi bilan tuzilgan shartnoma amal qiladi. Uzoq muddatli migratsiya mutaxassisning chet elda bir yildan bir necha yilgacha ishlashini nazarda tutadi. О‘z vataniga qaytish yoki remigratsiya - bu teskari jarayon bо‘lib, migrantlar chet elda biroz vaqt о‘tkazgandan sо‘ng vataniga qaytadilar. Teskari migratsiya repatriatsiya paytida, odamlar о‘z ota- bobolarining vataniga qaytganda ham sodir bо‘ladi. Vaqtinchalikdan farqli о‘laroq, doimiy migratsiya migrantning yangi joyga doimiy joylashish istagi va qobiliyati bilan belgilanadi. Migratsiyaning har xil turlarining ahamiyati haqida gapirganda shuni ta’kidlash mumkinki, vaqtinchalik migratsiya mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir kо‘rsatsa, statsionar (doimiy) migratsiya mamlakatning demografik kо‘rinishini ham о‘zgartiradi.
Aytish joizki, aholining chiqib ketishi kuzatilgan joylarda rivojlanish sur’ati sekinlashib boradi, shuningdek, ishsizlik darajasi pasayib ketadi. Doimiy migratsiya
demografik rasmni о‘zgartirishi mumkin - yangi kelganlar mehnatga layoqatli aholi qatoriga qо‘shiladi. Bir millatga mansub kо‘p sonli muhojirlar mintaqaning madaniy muhitini - tilini, dinini, urf-odatlarini о‘zgartirishi mumkin, agar assimilyatsiya bо‘lmasa - mahalliy aholi о‘rtasida butunlay tarqab ketishi ham mumkin.
Migratsiyaning foydalari (yoki xarajatlari) individual darajadagi sof daromadlar bо‘yicha о‘lchanadi. Bu nazariyaning asoschisi D.M. Keyns nomi bilan bog‘liq, keynschilik mehnat migratsiyasiga ham katta e’tibor bergan. Klassik va neoklassik yо‘nalishlardan asosiy farqlaridan biri “bozor iqtisodiyotini о‘z-о‘zini tartibga solishni inkor etish”da bо‘lgan bu nazariya ishsizlikni “olib kelish”ga urinar ekan, “mehnatning nomukammal harakatchanligiga” alohida e’tibor qaratdi. Jahon iqtisodiyotini tо‘liq bandlikni ta’minlash uchun kurashayotgan davlat tomonidan tartibga solinadigan xо‘jaliklarning majmui sifatida qaragan keynschilik jahon bozori, birinchi navbatda, xalqaro mehnat migratsiyasi natijasida shakllanadigan jahon mehnat bozori ziddiyatli milliy mehnat bozori ekanligini aniq tan oladi. Shuningdek, "teskari aloqa" nazariyasi xalqaro mehnat migratsiyasini makro darajada kо‘rib chiqdi. Bu yо‘nalishda ishlagan mualliflardan B.Tomas shu nazariya vakili hisoblanadi. Ushbu nazariyaga kо‘ra, ishchi kuchining mamlakatdan mamlakatga migratsiya yо‘nalishi iqtisodiy taraqqiyotning siklik fazalarining teskari almashinishi bilan belgilanadi.
Migratsiyaga о‘tish mobil о‘tishning alohida holatidir. Migratsiyaga о‘tish konsepsiyasi xalqaro qaytarib bо‘lmaydigan migratsiya, unda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan birga sodir bо‘ladigan о‘zgarishlar, agrar jamiyatdan industrial jamiyatga о‘tishning turli bosqichlarida uning demografik rivojlanishdagi roliga e’tiborni qaratadi. Ushbu kontsepsiyaning bir varianti xalqaro mehnat migratsiyasidagi о‘zgarishlarni tushuntirishga urinish bо‘lib, "mamlakat tezlashtirilgan iqtisodiy о‘sish uchun qayta qurish paytida vaqtincha kengayish tendensiyasiga ega" va shu ma’noda uni iqtisodiy yondashuv doirasida kо‘rib chiqish mumkin.
|
