Auditorlik tekshiruvini
o’tkazish usullar
Inventarizatsiyada qatnashish yoki
kuzatish
Ekspert bahosi
Xo’jalik yoki buxgalteriya
muomalalarini bajarilishini kuzatish
Og’zaki so’roq
Yozma tasdiq olish
Mijozning 3-shaxsdan olgan
hujjatlarini tekshirish
Tahlil
Arifmetik hisob-kitoblarni
tekshirish
Mijoz korxonada tayyorlangan
hujjatlarni tekshirish
239
ham mumkin. Inventarizatsiya yordamida auditor korxonaning buxgalteriya hisobi
va ichki nazorat tizimini to’g’ri baholashi mumkin.
Laboratoriya tekshiruvi. Bu usul korxonadagi moddiy boyliklarning fizik,
kimyoviy hamda biologik holatining qay darajada ekanligini aniqlashda
qo’llaniladi. Masalan, laboratoriya usuli yordamida bug’doyning namligi, sutning
yog’lilik darajasini, tayyorlangan ozuqaning sifatini tekshirish mumkin. Bu usul
sud-buxgalteriya ekspertizasini o’tkazishda ham qo’llaniladi.
Ekspert
bahosi.
Bu
usul
audit
o’tkazish jarayonida auditorning
mutaxassisligidan tashqari bo’lgan savollar bo’lganida o’tkaziladi. Masalan, ishlab
chiqarish texnologiyasi, qimmatli qog’ozlar muomalasi va hokazo. Mana shu
vaziyatda auditor ekspertning xizmatidan foydalanishi lozim bo’ladi.
Ekspert quyidagi maqsadlarda chaqiriladi:
- asosiy vositalarni baholashda;
- uzoq muddatli shartnoma bo’yicha bajarilgan ishlarni baholashda;
- moddiy qiymatliklarni sifat va miqdor ko’rsatkichlarni hisobga olgan holda
baholash uchun;
- shartnomalarning bajarilishi, tuzilishi bo’yicha yuridik maslahatlar olish
uchun;
- axborot texnologiyalarni baholash uchun.
Og’zaki so’roq. Bu usul moddiy javobgar shaxslardan tekshiriladigan ob’ekt
xususidagi savollar bo’yicha og’zaki so’roq o’tkazilishini bildiradi. Og’zaki so’roq
usuli korxona xodimlari, rahbari va 3-shaxslarni «savol-javob-natija» tamoyili
qo’llash bilan xodimlarni og’zaki testdan o’tkazishni anglatadi. Bu usul, odatda,
auditorlik tekshiruvi boshlanishidan oldin o’tkaziladi va so’rov natijasida auditor
auditorlik tekshiruvini o’tkazishni rejalashtiradi. Og’zaki so’roq o’tkazilishi uchun
auditor tomonidan turli xil masalalar bo’yicha savolnomalar oldindan tuzilishi ham
mumkin. Og’zaki so’roq natijalari auditorlik tekshiruvining keyingi bosqichlarida
ham qo’llanilishi mumkin.
Mijozning 3-shaxsdan olgan hujjatlarini tekshirish. 3-shaxsdan olingan
hujjatlarga quyidagilar kiradi:
240
- boshqa korxonalar bilan hisob-kitob hujjatlari (to’lov-talabnoma, to’lov-
topshiriqnoma, akkreditivlar va hokazo);
- boshqa korxonalarning birlamchi hisob hujjatlari (schet-faktura, nakladnoy
va hokazo);
- hisobotdagi moliya, soliq, bank organlari bilan hisob-kitoblarning
to’g’riligini tasdiqlovchi hujjat bilan (bank ko’chirmasi, kredit shartnomasi va
hokazo);
- debitorlik va kreditorlik qarzlarining to’g’riligini tasdiqlovchi yuridik
hujjatlar (tovarlarni jo’natish to’g’risida shartnoma, sud qarori va hokazo);
- korxona huquqlarini ifodalovchi yuridik hujjatlar (aktsionerlar ro’yxatidan
ko’chirma, sug’urta shartnomasi, ijara shartnomasi va hokazo).
Auditor bu hujjatlarning to’g’riligini, aniqligini tekshiradi.
Mijoz korxonada tayyorlangan hujjatlarni tekshirish. Mijoz korxonada
tayyorlangan hujjatlar bo’yicha ma’suliyat ichki bo’lib, uning to’g’riligi ichki
nazorat tizimiga bog’liq. Ularga quyidagilar kiradi: birlamchi hujjatlar, jurnal-
orderlar, kartochkalar, qaydnomalar, registrlar, Bosh Daftar, moliyaviy hisobot va
boshqalar.
Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish. Isbot yig’ishning bu usulini o’tkazish
ichki nazorat tizimi ishiga bog’liq. Agar auditor ichki nazorat tizimi ishini
qoniqarli deb topsa, arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish tanlov asosida o’tkaziladi.
Agarda auditor ichki nazorat tizimi ishini yomon deb topsa, bu usul to’liq o’tkazi-
ladi. Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish tartibi auditor tomonidan mustaqil
tanlanadi.
Tahlil. Tekshirish davomida iqtisodiy tahlilning ko’pgina usullari qo’llaniladi.
Tahlil quyidagilarni aniqlashi lozim:
– mijozning faollik darajasini;
– moliyaviy xo’jalik faoliyati bo’yicha istiqbolni baholash;
– mijoz hisobotida ko’zda tutilgan xatolarning chegarasini;
– auditning asosiy bosqichida tekshirishni qisqartirish.
241
Tahlil uchun asosiy ma’lumot manbai buxgalteriya hisobotidir. Tahlilda
quyidagilar o’rganiladi:
– hisobvaraqlardagi qoldiqlarni turli davrlar bo’yicha taqqoslash;
– reja va haqiqatdagi moliyaviy ko’rsatkichlarni taqqoslash;
– korxona ma’lumotlarini o’tgan yillarga, tarmoqdagi o’rtacha korxona bilan
taqqoslash.
Moliyaviy koeffitsientlar korxonaning moliyaviy holatini ifodalaydi.
Moliyaviy koeffitsientlar:
– balansni o’rganishda;
– korxona moliyaviy holatini o’tgan yilga nisbatan o’zgarishini baholashda;
– me’yoriy holatdan chetga chiqish mezonlarini belgilashda.
Quyidagilar asosiy hisoblanadi:
– joriy likvidlik koeffitsienti;
– o’z mablag’larining etarliligi;
– to’lov qobiliyati koeffitsienti.
Bu orqali korxona to’lovga layoqatli yoki layoqatsiz ekanligiga baho beriladi.
Yuqoridagi usullardan tashqari auditor auditorlik isbotlarini yig’ishda
quyidagi usullardlan ham foydalanishi mumkin: mijozning arifmetik hisob-
kitoblarini tekshirish, alohida xo’jalik muomalalari bo’yicha hisob qoidalarini
kuzatish, jarayonni kuzatib borish, muqobil balans tuzishga tayyorgarlik ko’rish.
Bu usullar muayyan vaziyatlarda auditor tomonidan qo’llaniladi.
Yuqorida qayd etilgan amallarni amalga oshirish uchun turli usullardan
foydalanish mumkin. Ular oddiy solishtirishdan tortib to ilg’or statistik usullar
qo’llaniladigan
murakkab
tahlillargacha
farqlanadi.
Tahliliy
amallar
umumlashtirilgan moliyaviy hisobot, tarkibiy qismlar bo’yicha moliyaviy hisobot
(masalan, sho’’ba korxonalar, bo’linmalar yoki segmentlar) va moliyaviy
hisobotning alohida elementlariga nisbatan qo’llanishi mumkin. Auditor
tomonidan amallarni, usullarni va qo’llash darajasini tanlash uning kasbiy
mulohazasiga bog’liq.
Tahliliy amallar quyidagi maqsadlarda qo’llaniladi:
242
Auditor biznesni tushunishga erishish va tavakkalchilikning bo’lg’usi
bo’limlarini aniqlash uchun tahliliy amallarni rejalashtirish bosqichida qo’llashi
lozim. Tahliliy amallarning qo’llanishi auditor xabardor bo’lmagan biznesning
jabhalariga ko’rsatishi va boshqa auditorlik amallarning tavsifi, muddati va hajmini
belgilashda yordam berishi mumkin.
Auditni rejalashtirishda tahliliy amallarda moliyaviy ma’lumot bilan bir
qatorda moliyaviy bo’lmagan ma’lumot ham ishga tushiriladi, masalan sotuv
ko’rsatkichlari bilan sotuv maydonlari yoki sotilgan mahsulot hajmi o’rtasida
o’zaro bog’liqlik.
Moliyaviy hisobotning aniq belgilangan tasdiqlari yuzasidan aniqlab
bo’lmaslik tavakkalchiligini pasaytirish uchun auditorning mohiyati bo’yicha
amallarga ishonchi mufassal testlar, tahliliy amallar yoki ularning birligiga
|
