Tasodifiy tanlash -
Tasodifiy sonlar
jadvali bo’yicha
o’tkazilishi mumkin
Sistematik tanlash -
bunda elementlar
tasodifan tanlangan
ma’lum bir sondan
boshlab, har bir
doimiy intervaldan
tanlab olinadi
Uyg’unlashgan
tanlash -tasodifiy va
sistematik tanlash
usullaridan tarkib
topgan uyg’unlik
ko’rinishida bo’ladi
Ctatistik tanlash
usullari
247
Auditorlik tashkiloti hisobvaraqlar bo’yicha saldo va operatsiyalarning aks
ettirilishi to’g’riligini tekshirish yoki tekshirilayotgan jamlanmaning elementlari
soni juda ham kamligidan statistik usullarning qo’llanishi to’la huquqli
bo’lmaganligi sababli nazorat tizimi vositalarini yaxlit tarzda tekshirishi yoki agar
auditorlik tanlashining qo’llanishi yaxlit tekshiruv o’tkazishdan ko’ra samarasizroq
bo’lsa, tekshirishi mumkin.
Yuqoridagi tartib, shuningdek, statistik usulda tuzilgan tanlashlarga nisbatan
ham qo’llanadi. U auditorlik dalillarini to’plash uchun ishonchli imkoniyatlarni
ifoda etishi lozim.
Auditorlik tanlash tekshirilayotgan jamlanmaning 100 foizdan kam bo’lgan
ob’ektlariga nisbatan auditorlik rusum-qoidalarini qo’llash maqsadida amalga
oshiriladi. Bunday ob’ektlar deganda hisobvaraqlar saldosini tashkil etuvchi
elementlar yoki butun tekshirilayotgan jamlanma haqida bir fikrga kelishga imkon
beruvchi auditorlik dalillarini yig’ish uchun hisobvaraqlar bo’yicha aylanma
(oborot)larni tashkil etuvchi operatsiyalar tushuniladi. Tanlashni tuzish uchun
auditorlik tashkilotiga oid buxgalteriya hisobotining aniq, muayyan bo’limini
tekshirish tartibini, tanlash o’tkazish amalga oshiriladigan, tekshirilayotgan
jamlanmani va tanlash hajmini belgilab olishi kerak.
Buxgalteriya hisobotining aniq, muayyan bo’limi tekshiruvini o’tkazishni
ishlab chiqishda auditorlik tashkiloti tekshirish maqsadini va bu maqsadlarga
erishishga yordam beruvchi auditorlik rusum-qoidalarini belgilab olishi kerak.
Shundan so’ng auditor yuz berishi mumkin bo’lgan xatolarni aniqlashi, unga
dalillar to’plashi va bu zarur dalillarni baholashi va shuning asosida ko’rilayotgan
ma’lumotlar jamlanmasini belgilashi kerak.
Auditorlik tashkiloti o’rgatilayotgan jamlanmani shu tarzda aniqlashi kerakki,
u auditning maqsadiga muvofiq kelsin. Jamlanma muayyan tarzda identifikatsiya
qilinadigan birliklar to’plamidan tashkil topishi kerak. Auditorlik tashkiloti
jamlanma elementlar tanlashini unga o’z oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishishga
imkon beruvchi samarali va tejamkorlik tarzida o’tkazadi.
248
Tanlashni o’tkazishda auditorlik tashkiloti o’rganilayotgan jamlanmani har
birining elementlari o’xshash xususiyatlarga ega bo’lgan alohida guruhlarga
("jamlanmaga tegishli") ajratishi mumkin. Jamlanmalarni ajratish mezonlari
shunday bo’lishi kerakki, har qanday element bo’yicha, u qanday jamlanmaga
tegishli guruhga oid ekanligini aniq ko’rsatish mumkin. Stratifikatsiya deb
nomlanuvchi mazkur rusum-qoida, ma’lumotlar tarqoqligini (variatsiyani)
kamaytirib, auditorlik tashkilotining ishini engillashtirishga imkon beradi.
Jamlanmaning hajmi (o’lchamini) belgilashda auditorlik tashkiloti tanlash
tavakkalchiligini, yo’l qo’yilgan va kutilayotgan xatolarni aniqlashi kerak.
Tanlash shundan iborat bo’ladiki, auditorning tanlash ma’lumotlari asosida
yuzaga kelgan, muayyan masalalar bo’yicha fikri, xuddi shu masalalar bo’yicha
butun jamlanmani o’rganish asosida yuzaga kelgan fikrlardan farq qilishi mumkin.
Tanlash tavakkalchiligi nazorat tizimi vositalarini testdan o’tkazishda ham,
buxgalteriya hisobida hisobvaraqlar bo’yicha oborotlarni va saldolarning to’g’ri
aks ettirilganligini tekshirishda ham mavjud bo’lishi mumkin. Auditorlik
amaliyotida nazorat tizimi testlari va hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar hamda saldo
to’g’riligini tekshirish uchun birinchi va ikkinchi tur tavakkalchiliklar farqlanadi.
Nazorat vositalarini testdan o’tkazishda quyidagi tanlash tavak-kalchiliklari
farqlanadi:
– birinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi nazorat tizimining
ishonchsizligini ko’rsatganda, aslida esa tizim haqiqatan ham ishonchli bo’lgani
holda to’g’ri farazni rad etish tavakkalchiligi.
– ikkinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tizimning ishonchsizligidan
dalolat berib, aslida esa nazorat tizimi zaruriy ishonchlilikka ega bo’lmagan holda,
noto’g’ri farazni qabul qilish tavakkalchiligi.
Hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldoning buxgalteriya hisobida to’g’ri
aks etganligini sinchiklab tekshirishda quyidagi tanlash tavakkalchiliklari
farqlanadi:
249
– birinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tekshirilayotgan jamlanma
jiddiy xatolarga ega ekanligidan dalolat berib, aslida esa jamlanma bunday
xatolardan xoli bo’lgani holda to’g’ri farazni rad etish;
– ikkinchi tur tavakkalchiligi - tanlash natijasi tekshirilayotgan jamlanma
jiddiy xatolarga ega emasligidan dalolat bersa, aslida esa jamlanma jiddiy xatoga
ega bo’lgan holda noto’g’ri farazni qabul qilish tavakkalchiligi.
To’g’ri farazni rad etish tavakkalchiligi auditorlik tashkiloti tomonidan yoki
tanlash o’tkazish natijasida uning hisob-kitobida xato borligi aniqlangan xo’jalik
yurituvchi sub’ekt tomonidan qo’shimcha ishlarni bajarishni talab etadi. Noto’g’ri
farazni qabul qilish tavakkalchiligi auditorlik tashkiloti ishi natijalarini shubha
ostiga oladi.
Tanlashning o’lchami auditor tomonidan ijozatli deb hisoblanadigan xato
miqdori bilan aniqlanadi. Uning miqdori qanchalik kichik bo’lsa, tanlashning
zaruriy o’lchami shunchalik katta bo’ladi.
Yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatolar auditor tomonidan tanlangan
muhimlilik darajasiga muvofiq ravishda auditni rejalashtirish bosqichida
aniqlanadi. Yo’l qo’yiladigan xatoning hajmi qancha kam bo’lsa, auditorlik
tanlashning hajmi shuncha katta bo’lishi kerak. Nazorat tizimi vositalarini testdan
o’tkazishda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan belgilangan va auditorlik
tashkiloti rejalashtirish bosqichida aniqlangan nazorat rusum-qoidalaridan yuqori
darajada ochish xato hisoblanadi. Hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo
to’g’riligini tekshirishda saldoda yoki provodkalarning muayyan toifasidagi eng
katta xato, yo’l qo’yiladigan xato hisoblanadi. Bunday xatolarning butun audit
jarayoniga jamlanma ta’siri, buxgalgeriya hisobotlari jiddiy xatolardan xoli
ekanligini ishonchlilikning etarli darajasida tasdiqlashga imkon berishi uchun
auditorlik tashkiloti bunga yo’l qo’yishi mumkin.
Agar auditor tekshirilayotgan jamlanmada xato mavjud deb hisoblasa, bunday
xatolarning umumiy miqdori yo’l qo’yiladigan xato o’lchamidan oshmasligini
tekshirish uchun katta miqdordagi tanlashni amalga oshirishi kerak. Agar auditor
tanlash xatolardan xoli deb hisoblasa, kichik o’lchamdagi tanlashdan foydalanadi.
250
Har qanday tanlash uchun auditorlik tashkilotining majburiyatlari
quyidagilardan iborat:
– tanlashga kirib qolgan har qanday xatoni tahlil etish;
– tanlashni amalga oshirishda olingan natijalarni butun tek-shirilayotgan
jamlanmaga ekstrapolyatsiyalash, ya’ni tatbiq etish;
– tanlash tavakkalchiliklarini baholash.
Tanlashga kirib qolgan xatolarni tahlil qilishda auditorlik tashkiloti birinchi
navbatda tanlashga kirib qolgan xatolarning tabiatini aniqlashi lozim.
Tanlashni
shakllantirishda
u
qanday
aniq
maqsadlarni
ko’zlab
o’tkazilayotganini ta’riflash va tanlashda aniqlangan xatolarni shu maqsadlarga
muvofiq ravishda baholash lozim. Agar ko’zlangan tekshiruv maqsadlariga tanlash
tekshiruvlari yordamida erishilmagan bo’lsa, unda auditorlik tashkiloti muqobil
auditorlik rusum-qoidalarini o’tkazishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti xatolarning sifat jihatini, ya’ni ularning mohiyati va
ularni yuzaga keltirgan sabablarni baholashi, shuningdek, ularning auditning
boshqa uchastkalariga ta’sirini aniqlashi mumkin.
Aniqlangan xatolarni tahlil qilib, auditorlik tashkiloti ularning operatsiya
turlari, ishlab chiqarish birliklari, xatolar aynan o’shalar uchun topilgan
bo’linmalar, xatolarning kelib chiqish vaqti va hokazolar bilan bog’liq bo’lgan
umumiy belgilarga egaligi to’g’risida xulosaga kelishi mumkin. Bu holda
auditorlik tashkiloti tekshirilayotgan jamlanmani, muvofiq belgilariga ko’ra unga
tegishli guruhlarga bo’lishi va aniqroq natijalarga erishishiga imkon berishini
hisobga olgan holda ularning har birini alohida tek-shirishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti tanlashlar bo’yicha olingan natijalarni butun
tekshiriladigan jamlanmalarga tatbiq etishi shart. Tanlash natijalarini butun
jamlanmalarga tatbiq etish usullari turlicha bo’lishi mumkin, lekin ular doimo
tanlashni tuzish usullariga muvofiq kelishi lozim. Agar jamlanma jamlanmaga
tegishli guruhlarga ajratilgan bo’lsa, uni tatbiq etish ham ularning har biriga
nisbatan amalga oshirilishi kerak.
251
Auditor tekshiriladigan jamlanmadagi xato yo’l qo’yiladigan miqdordan ortiq
emasligiga ishonch hosil qilishi kerak. Buning uchun auditor tatbiq etish vositasida
olingan jamlanma xatolarini yo’l qo’yiladigan xato bilan solishtiradi. Agar birinchi
xato yo’l qo’yilganidan ortiq bo’lsa, auditorlik tashkiloti tanlash xatolarini takroran
baholashi lozim. Agar ularni nomaqbul deb topsa, u holda auditorlik rusum-
qoidalari doirasini kengaytirishi yoki o’tkazilganlariga muqobil bo’lgan auditorlik
rusumlarini qo’lla-gani ma’qul.
Auditorlik tashkiloti auditorlik tanlashning barcha bosqichlarini va uning
natijasi tahlilini majburiy tartibda ish hujjatlarida aks ettirishi shart.
|
