10.6. Ma’lumotlarning kompyuter ishlovi sharoitida audit
Auditorlik tashkilotlarida audit ishlarining samaradorligini oshirish hamda
vaqtni tejash maqsadida axborot texnologiyalardan keng foydalanilmoqda. Ushbu
shaklning bir qancha afzalliklari mavjud:
– buxgalteriya hisobi hujjatlari va auditning ishchi hujjatlaridagi
ma’lumotlarni qayta ishlashni tezlashtiradi;
– iqtisodiy ma’lumotlarni qayta ishlashda band bo’lgan xodimlar sonini
qisqartiradi hamda mehnat unumdorligini oshiradi;
– audit ishlarida aniqlik va izchillikni ta’minlaydi;
– audit ishlarini yuritish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytiradi.
Elektron hisoblash mashinalari hozirgi vaqtda hisob-kitob ishlarini amalga
oshirishda qo’llanilishi bilan birga hisob ma’lumotlarini yig’ish, ularni qayta
ishlash, jamlama va tahliliy hisob registrlarini tuzish, hisobot shakllarini to’ldirish,
auditorlik ishchi hujjatlarini yuritish, auditorlik xulosalari va hisobotlarini
to’lg’azish va boshqa bir qancha ishlarni bajarishda keng qo’llanilmoqda.
Amaliyotda kompyuterlardan keng foydalanish buxgalteriya hisobi va auditni
tashkil qilishning yangi usullarini vujudga keltirdi.
Hozirgi bosqichda audit vazifalarini axborot texnologiyasi asosida
markazlashtirilgan holda tashkil qilish quyidagilarni ta’minlaydi:
– foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda
vazifalarni echish auditor tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
– auditorlik tashkilotining iqtisodiy vazifalarini integratsiyalangan holda
ishlab chiqilishini ta’minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli hisoblash tarmoqlarini
shakllantirish;
– hisoblash texnikasida bajariladigan auditorlik hisoblashlar tarkibini
ko’paytirish;
271
– auditorlik kompaniyasi uchun korxonaning yagona taqsimlangan
ma’lumotlar bazasini yaratish;
– qog’ozsiz texnologiyalarga o’tish hujjatlarni yig’ish hamda ro’yxatga olish
bo’yicha operatsiyalar mehnattalabligi darajasini kamaytiradi;
– audit vazifalari majmualarini echishni integratsiyalash;
– dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni
tashkil etish imkoniyati.
Ma’lumotlarning kompyuter ishlovi sharoitida auditni yuritish tartibi
«Kompyuter axborot tizimi sharoitida audit» nomli 401-son XASda belgilab
qo’yilgan.
Auditor rejalashtirish, tahlil qilish, nazorat qilish va natijada iqtisodiy axborot
avtomatlashtirilgan tizimdan foydalanuvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektda
bajarilgan
ishlar
bo’yicha ma’lumot va xulosalar tayyorlashi uchun
ma’lumotlarning kompyuter ishlovi tizimi bo’yicha etarli ma’lumotga ega bo’lishi
lozim.
Bunda auditor quyidagilarni bilishi kerak:
– ma’lumotlarning kompyuter ishlovi vositalari ta’sir etadigan barcha muhim
jarayonlarda hisob-kitob tizimi va ichki nazoratni etarli darajada tushunish;
– tavakkalchilikni baholashga ma’lumotlarning kompyuter ishlovi
vositalarining ta’siri samarasini aniqlash;
– boshqaruv testlari va xolis jarayonlari loyihalarini tayyorlash va bajarish;
Auditorlik tashkiloti ma’lumotlarning kompyuter ishlovining eng ko’p
tarqalgan tizimilari kutubxonasiga ega bo’lishi va ularni amalda qo’llash
xususiyatlarini o’rganishga harakat qilishi kerak.
Auditorlik tashkiloti kompyuter vositalaridan foydalanganda mijozlarning
doimiy ma’lumotlarini saqlash uchun fayllar ochadi. Fayllarga asosan auditorning
ishchi hujjatlari ma’lumotlari kiritiladi. Ishchi hujjatlarning muhimligi ulardagi
ma’lumotlarning ham muhimligini nazarda tutadi. Agar auditor o’z ishchi
hujjatlarida zarur hajmdagi ma’lumotlar va dalillarni keltirmasa yoki buxgalteriya
hisobi, ichki nazoratning ahvoli va hokazo haqida ahamiyatli ma’lumotlar bermasa,
272
natijada auditorlik xulosasi ham asoslanmagan yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin.
Demak, asoslangan va to’g’ri auditorlik xulosasini olish uchun talabga javob
beradigan mazmundagi ishchi hujjatlarni ishlab chiqish lozim.
Mijoz bilan imzolangan birinchi shartnomadagi tarixiy yoki asosiy
yangilanadigan hamda joriy va kelgusi auditorlik ekspertizasi va tekshiruvlarga
aloqador bo’lgan axborotlar doimiy fayllarda saqlanadi. Tajribadan ma’lumki,
bunday fayllar mijoz haqidagi qulay manba rolini o’taydi va ularning ma’lumotlari
uzoq vaqt o’z qiymatini yo’qotmaydi. Doimiy fayllarga kiritiladigan
axborotlarning ko’pincha qat’iy belgilangan chegaralari mavjud: mijozning
qisqacha tarixi, faoliyat turi, kompaniyaning ta’sis hujjatlari, shartnomalari va
bitimlaridan ko’chirmalar yoki ularning nus-xalari, direktor va menejment; hisob
yuritish siyosati; aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bayoni,
oldingi tekshiruv-lar, tahlil ma’lumotlari va hokazolar.
Tekshirilayotgan davrga taalluqli ishchi hujjatlar fayllarda saqlanadi. Odatda,
joriy fayllar to’plamiga auditni tashkil qilish mexanizmi va dasturi, direktorlar
kengashi majlislari bayonnomalarining qisqacha mazmuni; tovar etkazib
beruvchilar va mijozlar bilan bo’lgan munozaralar haqidagi mulohazalar;
tekshirilishi lozim bo’lgan va audit dasturidan kelib chiqadigan bevosita masalalar;
har qaysi masala bo’yicha tekshiruvlar uslublari, usullari va natijalarining muxtasar
bayoni kiritiladi.
Har gal mijoz bilan shartnoma imzolanayotganda auditorlik firmasi ishlarni
tashkil qilish mexanizmini ishlab chiqadi; buning uchun buxgalteriya hisobi va
moliyaviy menejmentning hajmi hamda ahvoli, mijozning ichki nazorat tizimi;
jiddiy e’tibor talab qilinadigan sohalar baholanadi; hisobot davrida yuz bergan
muhim o’zgarishlar ko’rib chiqiladi; audit yoki boshqa xizmatlar dasturi tuziladi;
auditorlik firmasining xarajatlari baholanadi va uning asosida xizmatlar uchun haq
miqdori aniqlanadi; shartnoma bo’yicha bevosita ishlarni bajaradigan auditorlar
tayinlanadi.
Yirik auditorlik firmalarida mijozlarning moliyaviy ahvolini tekshirishni
tashkil qilish masalalari bilan tarmoqlar va faoliyat turiga qarab, shu tarmoqlarning
273
birortasiga ixtisoslashgan alohida menejerlar shug’ullanadi. O’tgan yilgi doimiy va
ishchi fayllari bor doimiy mijozlar bilan shartnoma tuziladigan bo’lsa, shartnoma
tuzish uchun mijozdan hisobot davrida yuz bergan o’z-garishlar haqida
ma’lumotlar so’raladi. Agar mijoz yangi bo’lsa, menejer bo’lajak mijozning
ishxonasiga borib, buxgalteriya hisobi hajmi va ahvolini? ichki nazoratning
samaradorligini, moliyaviy hisobotning buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga
mosligini ekspertiza qiladi. Ekspertiza natijalariga ko’ra mijozning ishlab
chiqarish-tijorat faoliyatiga audit tayinlanadi yoki unga hisobga olish
ma’lumotlariga o’zgartishlar kiritish va buxgalteriya hisobi ahvolini talab
qilinadigan darajaga etkazish tavsiya etiladi.
Ko’rsatilgan bilimlar auditorda bo’lmagan holda axborot texnologiyasi
sohasida
ekspert
xizmatidan
foydalanishi
lozim.
Qo’llanilayotganda
ma’lumotlarning kompyuter ishlovi tizimini baholash uchun ekspert xizmatidan
foydalanilganda, ekspertni tayinlash va ekspert xizmatidan foydalanish bilan
bog’liq bo’lgan boshqa jarayonlar «Ekspertning xizmatidan foydalanish» nomli
auditning milliy andozasi shartlariga to’liq mos kelishi kerak.
Tekshirish o’tkazishda ekspert auditorga quyidagilarda yordam beradi:
– ma’lumotlarning kompyuter ishlovi tizimining ishonchlili-gini umumiy
baholashda;
– tekshiriladigan xo’jalik sub’ektida ma’lumotlarning kom-pyuter ishlovi
tizimida mavjud bo’lgan buxgalteriya dasturiy ta’minotni sotib olinishi va ruxsat
olinganligi qonuniyligini baholashda;
– hisoblar algoritmini tekshirishda;
– kompyuterda auditorga zarur bo’lgan analitik, sintetik hisob va hisobot
registrlarini shakllantirishda.
«Auditni rejalashtirish» nomli 300-son auditning xalqaro standartiga muvofiq.
audit umumiy rejasini tuzishda rejalashtirishning har bir bosqichi, axborot
texnologiyalari va ma’lumotlarning kompyuter ishlovi tizimini xo’jalik yurituvchi
sub’ekt tomonidan qo’llaniladigan audit jarayoniga ta’sirini hisobga olgan holda
274
aniqlashi kerak. Hisob-kitob axboroti ishlovini avtomatlashtirish darajasi audit
ishlarining hajmi va xarakterini aniqlashda hisobga olinishi zarur.
Auditni rejalashtirish bo’yicha hujjatlarda quyidagi muomalalar aks ettiriladi:
– audit jarayonini ma’lumotlarning kompyuter ishlovidan foydalanib bajarish
xarakteri (ma’lumotlarning kompyuter ishlovida bosishga tayyorlangan hujjatlarni
chiqarish, xo’jalik yurituvchi sub’ekt ma’lumotlarning kompyuter ishlovi muhitida
ishlash);
– xo’jalik yurituvchi sub’ektning kompyuter tizimini o’rganish, baholash
uchun qo’yilgan masalalarni bayon qilish uchun mustaqil ekspert jalb qilish;
– audit tekshiruvi boshlanish sanasi auditorga xo’jalik sub’ekti bilan audit
o’tkazishga tuzilgan shartnomada kelishilgan ko’rinishda axborot taqdim etilgan
sanaga mos kelishi kerak.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobini ma’lumotlarning
kompyuter ishlovi muhitida tashkil etish auditorning kasbiy tavakkalchiligiga ta’sir
qiladi.
Auditorning tavakkalchiligi quyidagi hollarda ortadi:
| 