10.8. Bog’liq tomonlar
550-sonli xalqaro audit standartida bog’liq tomonlar va bog’liklik tomonlar
orasidagi operatsiyalari quyidagicha ifodalangan:
Bog’liq tomon - moliyaviy va tezkor qarorlarni qabul qilish jarayonida bir
tomon boshqa tomon ishini nazorat qilgan yoki ahamiyatli darajada ta’sir
ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lgan taqdirda tomonlar bog’liq deb hisoblanadi.
Bog’liq tomonlar orasidagi operatsiyalar - narxi belgilanganligidan qat’i
nazar, bog’liq tomonlar o’rtasida bir-biriga zahiralar yoki majburiyatlarni
o’tkazish.
Auditor bog’liq tomonlar sub’ekti rahbariyatining solishtirish, ular
to’g’risida ma’lumotni yoritish va bog’liq tomonlar o’rtasidagi muhim hisoblangan
operatsiyalarning moliyaviy hisobotga ta’siri yuzasidan etarli bo’lgan tegishli
auditorlik dalillarni olish uchun mo’ljallangan auditorlik muolajalarini amalga
284
oshirishi lozim. Shunga qaramasdan, audit bog’liq tomonlar o’rtasidagi barcha
operatsiyalarni aniqlab berishini kutish mumkin emas.
200-XAS “Moliyaviy hisobot auditini tartibga soluvchi umumiy tamoyillar
va uning maqsadi”da qayd etilganidek, muayyan vaziyatlarda moliyaviy
hisobotning alohida tasdiqlari bo’yicha xulosa chiqariladigan engil dalillarning
ishonchliligiga ta’sir ko’rsatishi ehtimoli bor cheklovlar mavjud. Bog’lik tomonlar
to’g’risida ma’lumot to’liq yoritilganligi haqida moliyaviy hisobotning tasdiqlari
yuzasidan noaniqlik darajasini hisobga olgan holda, xalqaro standartda bayon
etilgan muolajalar, har qanday solishtirilgan auditorlik vaziyatlar mavjud
bo’lmagan holda, bunday tasdiqlar yuzasidan quyidagi etarli bo’lgan tegishli
auditorlik dalillarini taqdim etadi:
(a)
noto’g’rilik tavakkalchiligini odatda kutilayotgandan yuqoriga
oshiradigan;
(b)
bog’liq tomonlar yuzasidan muhim noto’g’rilik vujudga kelganligiga
qo’rsatadigan.
Qaerdadir bunday vaziyatlar mavjudligi to’g’risida qandaydir belgilar
bo’lsa, auditor ushbu vaziyatlarda o’rinli bo’lgan modifikatsiyalashtirilgan,
kengaytirilgan yoki qo’shimcha muolajalarni amalga oshirishi lozim.
Rahbariyat bog’liq tomonlar solishtirilishi va ular to’g’risida ma’lumot
yoritilishi va bunday tomonlar o’rtasidagi operatsiyalar yuzasidan mas’uliyatga
ega. Bunday mas’uliyat rahbariyatdan hisob yozuvlarida bog’liq tomonlar
o’rtasidagi operatsiyalar tegishli solishtirilganligi va moliyaviy hisobotda
yoritilganligini ta’minlovchi buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning mos
tizimlari tadbiq etilishini talab qiladi.
Auditor sub’ekt va tarmoq faoliyati to’g’risida moliyaviy hisobotga muhim
ta’sir ko’rsatadigan hodisalar, operatsiyalar va amaliyotni solishtirish imkoniyatini
beradigan bilimlar darajasiga ega bo’lishi lozim. Bog’liq tomonlar va bunday
tomonlar o’rtasida operatsiyalar mavjudligi, odatda, biznesning o’ziga xos tavsifi
kabi qaralsa ham, auditor ularga alohida e’tiborini qaratishi lozim, chunki:
285
(a)
moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha kontseptual asoslar,
moliyaviy hisobotda bog’liq tomonlar va operatsiyalar bo’yicha muayyan o’zaro
bog’liqliklar yoritilishini talab qilishi mumkin;
(b)
bog’liq tomonlar yoki bog’liq tomonlar o’rtasida operatsiyalar
mavjudligi moliyaviy hisobotga ta’sir etishi mumkin. Masalan, sub’ektning
soliqlar to’lash bo’yicha majburiyatlari va xarajatlariga, bog’liq tomonlar mavjud
bo’lganligida alohida ko’rib chiqishni talab qiluvchi turli yurisdiktsiyalar bo’yicha
soliqqa oid qonunchilik ta’sir ko’rsatishi mumkin;
(v)
auditorlik dalilining manbai unga auditor tomonidan beriladigan
bahoga ta’sir ko’rsatadi. Bog’liq bo’lmagan uchinchi tomonlardan olingan yoki
ular tomonidan tayyorlangan auditorlik dalillar ishonchlilikning katta darajasiga
ega bo’lishi mumkin;
(g)
bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalar nafaqat oddiy ishga oid
mulohazalar bilan, balki, masalan, foydani taqsimlash yoki tovlamachilik bilan
ham asoslanishi mumkin.
Auditor direktorlar va rahbariyat tomonidan taqdim etilgan barcha ma’lum
bog’liq tomonlar nomini aniqlab beruvchi ma’lumotlarni sharhlashi va ushbu
ma’lumot to’liqligi yuzasidan quyidagi muolajalarni bajarishi lozim:
(a)
ma’lum bo’lgan bog’liq tomonlarning nomini aniqlash uchun oldingi
yil bo’yicha ishchi hujjatlarni sharhlash;
(b)
bog’liq tomonlarni solishtirish bo’yicha sub’ekt muolajalarini
sharhlash;
(v)
direktor va mansabdor shaxslarning boshqa sub’ektlar bilan aloqasi
to’g’risida so’rovnoma o’tkazish;
(g)
asosiy aktsiyadorlar nomlarini olish uchun aktsiyadorlar bo’yicha
yozuvlarni sharhlash yoki, lozim bo’lsa, qimmatli qog’ozlar ushlab turuvchilari
reestridan asosiy aktsiyadorlar ro’yxatini olish;
(d)
aktsiyadorlar va direktorlar kengashi majlislarining bayonnomalari
hamda direktorlarga tegishli bo’lgan ishtirok etish ulushi reestrlari kabi boshqa
tegishli belgilangan yozuvlarni sharhlash;
286
(e)
joriy paytda auditda band bo’lgan boshqa auditorlar yoki oldingi
auditorlar bilan qo’shimcha bog’liq tomonlar to’g’risida ma’lum bo’lgan ma’lumot
haqida so’rovnoma o’tkazish;
(j)
sub’ektning daromad solig’iga oid deklaratsiyasi va nazorat
idoralariga taqdim etiladigan boshqa ma’lumoti bo’yicha sharhlashni amalga
oshirish.
Agar, auditor mulohazasi bo’yicha, ahamiyatli bog’liq tomonlar bo’yicha
aniqlab bo’lmaslik tavakkalchiligi past bo’lsa, ushbu muolajalar tegishli ravishda
modifikatsiyalashtirilishi mumkin.
Moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha kontseptual asoslar bog’liq
tomonlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni yoritishni talab qilgan joylarda, auditor
bunday yoritish mos ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Auditor direktorlar va rahbariyat tomonidan bog’liq tomonlaro’rtasidagi
operatsiyalar to’g’risida taqdim etgan ma’lumotni sharhlashi va bog’liq tomonlar
o’rtasida amalga oshirilgan boshqa muhim operatsiyalar yuzasidan sezgir bo’lishi
lozim.
Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari to’g’risida tushunish olgandan
va nazorat tavakkalchiligiga dastlabki baho bergandan keyin, auditor bog’liq
tomonlar o’rtasida operatsiyalarga ruxsat berish va ularni hisobga olish bo’yicha
nazorat muolajalari mosligini ko’rib chiqishi lozim.
Audit paytida auditor mazkur vaziyatlarda g’ayriodatiy ko’ringan va oldin
solishtirilmagan bog’liq tomonlar mavjudligiga ko’rsatadigan operatsiyalarga
alohida e’tibor berishi lozim. Quyida bunday operatsiyalar misol tariqasida
keltirilgan:
nostandart tijorat shartlari bilan, maslan, g’ayriodatiy narxlar, foiz
stavkalari, kafolat va qoplash shartlari bilan operatsiyalar;
ko’rinishi mantiqiy asoslanmagan operatsiyalar;
mohiyati shaklidan farqli operatsiyalar;
g’ayriodatiy usul bilan ishlov berilgan operatsiyalar;
287
muayyan buyurtmachilar yoki mol etkazib beruvchilar bilan amalga
oshirilgan operatsiyalarga nisbatan yirik yoki muhim operatsiyalar;
beminnat boshqaruv xizmatlarini olish yoki taqdim etish kabi hisobga
olinmagan operatsiyalar.
Audit paytida auditor bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalarni
solishtirish imkoniyatini beradigan muolajalarni bajaradi. Ushbu muolajalarga
misol tariqasida quyidagilarni keltirish mumkin:
|
