237
yig’ilgan dalillar auditorlik xulosasini yozish uchun foydali bo’lishini
nazarda
tutishi lozim.
Auditorlik isbotlari ichki, tashqi hamda aralash bo’lishi mumkin.
Ichki dalillar mijozdan og’zaki so’rov yoki yozma tasdiq asosida olinishi
mumkin. Tashqi dalillar 3-shaxsdan yozma tasdiq asosida olinishi mumkin.
Aralash dalillar mijozdan og’zaki yoki yozma tasdiq asosida hamda 3-shaxsdan
tasdiqlangan holda olinishi mumkin.
Auditor uchun eng qimmatli dalil tashqi dalillardir, so’ngra
aralash hamda
ichki dalillar zarur bo’ladi.
Yozma shaklda yoki hujjat shaklida olingan dalillar og’zaki dalillarga
nisbatan ishonchli hisoblanadi. Yig’ilgan dalillar auditorning ishchi hujjatlarida
aks ettiriladi.
Quyidagilar auditorlik dalillarini yig’ish manbalari bo’lib hisoblanadi:
– iqtisodiy sub’ekt hamda 3-shaxslarning birlamchi hujjatlari;
– iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya hisobi registrlari;
– iqtisodiy sub’ekt xodimlari va 3-shaxslarning og’zaki tushun-tirishlari;
–
inventarizatsiya natijalari;
– buxgalteriya hisoboti.
Xo’jalik muomalalarini kuzatish mobaynida yig’ilgan dalillar auditor uchun
muhim hisoblanadi.
Auditorlik isbotlari va dalillarining ishonchliligini aniqlashga bir qancha
omillar ta’sir qiladi: auditorlik
tavakkalchiligi darajasi, turli xil manbalardan
olingan dalillarning turli-tumanligi va boshqalar.
Agarda auditor dalillarni turli xil manbalardan olsa, auditorlik tavakkalchiligi
kamayadi. Auditorlik dalillarini yig’ish nafaqat buxgalteriya hisoboti-ning
ishochliligini
isbotlashga, balki mijozga turli xil tavsiyalar berishda ham qo’l
keladi. Auditning maqsadi, tekshiriladigan ob’ektlarni qamrab olish darajasi hamda
hujjatlarni qay darajada olishga bog’liq holda auditor tomonidan tekshiruv
davomida turli xil usullar ishlati-lishi mumkin. Auditor tomonidan auditorlik
tekshiruvi davomida o’tkaziladigan usullarga quyidagilar kiradi:
238
Inventarizatsiya. Inventarizatsiya – bu ma’lum bir vaqtga korxona mablag’lari
va ularning manbalarini
haqiqiy mavjudligini, inventarizatsiya qilinayotgan
ob’ektni natura shaklida sanash, ya’ni qoldiqlarini hisoblash yoki hisob yozuvlarini
tekshirish yo’li bilan haqiqiy qilingan xarajatlarni belgilash.
Inventarizatsiya tekshiruv davomida eng keng qo’llaniladigan usullardan biri
bo’lib, uning yordamida joriy hisob ma’lumotlarining to’g’riligi
tekshiriladi,
hisobda yo’l qo’yilgan xatolar aniqlanadi, hisobga olinmagan xo’jalik muomalalari
hisobga olinadi, moddiy javobgar shaxslar javobgarligi ostida bo’lgan
mablag’larning butligi nazorat qilinadi.
Auditor inventarizatsiya jarayonini kuzatishi yoki unda bevosita ishtirok etishi
