3.3. Xalqaro auditorlik kompaniyalari va ularning faoliyat yo’nalishlari
Auditorlik faoliyatining rivojlanishi yirik transmilliy kompaniyalarning
vujudga kelishiga olib keldi. Bunday auditorlik kompaniyalari ichida eng yiriklari
quyidagilar:
Ular haqiqatan ham butun dunyoda obro’ qozongan monopolistlar bo’lib,
sanab o’tilgan to’rtta firma jamlangan holda – xalqaro auditorlik-konsultatsion
biznesning tan olingan va tajribali lideri hisoblanadi.
Yuqorida qayd qilingan kompaniyalarning har biri turli mamlakatlarda
ko’plab ofislarga ega bo’lib, ularning barchasi qasamyod qilgan buxgalterlar
institutining a’zosi hisoblanadi. «Katta to’rtlik» yirik mijozlarning taxminan 90%
iga xizmat ko’rsatadi. Bu firmalar yirik xalqaro loyihalarni bajarish imkoniga ega
bo’lib, deyarli barcha turdagi konsultatsiya-auditorlik xizmatlarini ko’rsatadi. Agar
o’z xodimlari etishmasa, boshqa firmalardan zarur mutaxassislari, shu jumladan,
bunday loyihalarni bajarishda ishtirok etish uchun iqtisodiy-huquqiy xususiyatlari
bilan yaxshi tanish bo’lgan tadbirkorlar yoki u yoki bu mamlakatning hokimiyat
xodimlari ham jalb qilinadi.
Ammo ular ham G’arb mamlakatlarida butun auditorlik bozorini qamrab
Xalqaro auditorlik kompaniyalarining «Katta to’rtlik» guruhi
tarkibi
Price Waterhous Coopers
Ernst and Young
Deloitte and Touch
KPMG
48
ololmaydi. Bunday yirik, jahon auditorlik faoliyatida hal qiluvchi rol o’ynaydigan
va transmilliy korporatsiyalar hisoblangan firmalardan tashqari, deyarli hamma
mamlakatlarda o’rta firmalar hamda auditdan ajralib chiqqan autsayderlar mavjud.
Bunday uncha katta bo’lmagan auditorlik firmalari davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlansa, ular yaxshi faoliyat ko’rsatadilar.
PricewaterhouseCoopers auditorlik kompaniyasi ikkita kompaniya - Price
Waterhouse and Coopers & Lybrand birlashuvidan kelib chiqqan. 1849 yilda
Samuel Prays Londonda o’z biznesini ochgan. 1854 yilda Uilyam Kuper Londonda
kompaniyasi ishini yo’lga qo’ygan. Yillar davomida ular tomonidan tashkil
qilingan firmalar o’z faoliyatini kengaytirib bordi. Va 1998 yilda Ushbu ikkala
kompaniya birlashib, «PricewaterhouseCoopers» auditorlik kompaniyasi tashkil
topdi.
«Prays Uoterxaus Kupers» auditorlik kompaniyasining asosiy audit
yo’nalishlari quyidagilar:
-
umumiy audit;
-
bank auditi;
-
investitsiya muassasalari auditi;
-
konsalting va boshqalar.
1845 yilda 25 yoshli Uilyam Deloyt Londonda o’zining buxgalteriya
firmasini ochgan. Georg Tush 1883 yilda Edinburg universitetini tugatib, buxgalter
darajasiga erishgan. 1900 yilda u Jon Niven bilan birgalikda Nyu-Yorkda «Touch,
Niven & Co» buxgalteriya firmasini ochgan.
Nobuzo Tomatsu 1952 yilda 57 yoshida Londonda sertifikatlangan jamoatchi
buxgalter
maqomiga
ega
bo’lgan va xususiy korporatsiya ochgan.
keyinchalik uchchala buxgalteriya kompaniyalari birlashib, «Deloitte and Touche
Tohmatsu International» auditorlik kompaniyasining vujudga kelishiga asos
bo’lgan.
«Deloyt va Tush» auditorlik kompaniyasining asosiy audit yo’nalishlari
quyidagilar:
-
umumiy audit;
49
-
bank auditi;
-
konsalting va boshqalar.
A.S.Ernst va Artur Yang turli xil odamlardir. Yang 1863 yilda Shotlandiyada
tug’ilgan va Glazgo Universitetini tugatgan. U 1906 yilda AQShning Chigako
shahriga ko’chib borib, «Arthur Young & Co» buxgalteriya firmasini ochgan.
A.S.Ernst 1881 yilda AQShning Klevelend shahrida tug’ilgan. 1903 yildan
boshlab akasi Teodor bilan hamkorlikda buxgalteriya ishlari bilan shug’ullana
boshlagan. Ernst akasi Teodor bilan birgalikda buxgalteriya firmasini ochib ish
yuritgan. A.S.Ernst va Artur Yang hayotda bir-biri bilan uchrashmagan. Ikkalasi
ham 1948 yilda vafot etgan. Ammo A.S.Ernst va Artur Yang ochgan buxgalteriya
firmalari keyinchalik gurkirab rivojlangan va 1989 yilda ular birlashib, «Ernst &
Young» auditorlik kompaniyasining vujudga kelishiga sabab bo’lgan.
«Ernst va Yang» auditorlik kompaniyasining asosiy audit yo’nalishlari
quyidagilar:
-
umumiy audit;
-
mulklar baholash va auditini o’tkazish;
-
sug’urta kompaniyalari auditi;
-
konsalting va boshqalar.
KPMG – auditorlik kompaniyasi asoschilari familiyasining bosh harflari
qisqartmasidan olingan.
«K» - Klinfeld. Pit Klinfeld Gollandiyada «Klynveld Kraayenhof & Co.»
buxgalteriya firmasini ochgan va keyinchalik u Niderlandiyada KPMG nomi bilan
ish boshlashida asos bo’lgan.
«P» - Pit. Uilyam Barklay Pit 1870 yilda Londonda «William Barclay Peat &
Co» buxgalteriya firmasini ochgan.
«M» - Marvik. Djeyms Marvik Rodjer Mitchell bilan birgalikda 1897 yilda
Nyu-Yorkda «Marwick, Mitchel & Co» buxgalteriya firmasini ochgan.
«G» - Gerdeler. Raynxard Gerdeler ko’p yillar davomida KMGni vakili bo’lib
ishlagan. U KPMGni birlashishiga asos solgan. 1987 yilda PMI va KMG bitta
kompaniyaga – KPMGga birlashgan.
50
«KPMJ» auditorlik kompaniyasining asosiy audit yo’nalishlari quyidagilar:
- umumiy audit;
- bank auditi;
- birjalar va investitsiya muassasalari auditi;
- sug’urta kompaniyalari auditi;
- konsalting va boshqalar.
Auditorlik kompaniyalari aslida qanday ehtiyojlarni qondirishi va biznesdagi
omadini asosiy omili nima bilan bog’liq ekanligini yaxshiroq tushunish uchun
auditning rivojlanish tarixiga nazar tashlash lozim.
Audit, o’zining zamonaviy biznesdagi ma’no va mohiyatida qariyb yuz
yildan ko’proq vaqt mobaynida mavjuddir. Auditning yuzaga kelishi
kapitalizmning rivojlanishi, yirik kapitalning paydo bo’lishi va aktsionerlik
jamiyatlarining yuzaga kelishi bilan bog’liq. Aynan shu davrda korxonalarni
boshqaruvchilari va egalarining manfaatlarini ajralishi ro’y berdi. Shuning bilan
hisob yuritilishining to’g’riligini tekshiruvchi va bu xaqida kompaniya egalariga
hisobot beruvchi mustaqil hakamga bo’lgan zarurat tug’ildi. Shu tarzda
auditorlarning asosiy vazifasi korxonadagi moliyaviy hisob yuritilishining
to’g’riligini tasdiqlash orqali mulkdor manfaat-larini himoya qilish bo’lib qoldi.
Ammo auditorlar hisobning to’g’ri yuritilishini tekshirish to’g’risidagi bevosita
hisobotdan tashqari ushbu hisobotga muayyan nomoddiy aktivni, aniqroq qilib
aytganda, o’z mavqeini qo’shadi. Hozirgi kunda yuzlab auditorlik kompaniyalari
auditorlik tekshiruvini o’tkazish metodikasiga ega, lekin umumtan olingan
etakchilar bor-yo’g’i to’rtta. Ushbu kompaniyalar «Katta to’rtlik» nomi bilan
tanilgan bo’lib, ular tarkibiga Pricewaterhouse Coopers, Deloitte, KPMG va Ernst
& Young kompaniyalari kiradi. Xo’sh, nima sababli ushbu to’rt kompaniya boshqa
auditorlik kompaniyalaridan keskin farq qiladi? Bizningcha, buning ikki sababi
bor: birinchidan, bu ko’p yillik tajriba va orttirilgan mavqei; ik-kinchidan, bu
kompaniyalarning xodimlari soni.
«Katta to’rtlik» kompaniyalarining biznes mavqei o’n yillar davomida
shakllangan bo’lib, ba’zilarining tarixi bir yarim asrga borib taqaladi.
51
Pricewaterhouse Coopers kompaniyasi o’zining asosiy mahsulotlaridan biri obro’-
e’tibori ekanligini chuqur anglagan holda, «Oskar» mukofotiga nomzodlar hisobini
yuritish bo’yicha buyurtmani qo’lga kiritdi va bu bilan audit metodikalarining
yangi bozorini ochib berdi. Dunyodagi yuzlab auditorlik kompaniyalari ham
«Katta to’rtlik» kompaniyalaridan yomonroq xulosa berishadi deb bo’lmaydi, lekin
ko’pchilik mijozlar ularning mavqei uchun ko’proq haq to’lashga rozi bo’lishadi.
Shunday to’xtamga kelish mumkinki, «Katta to’rtlik» kompaniyalarining har
biri bo’yicha hisoblangan gudvill summasi bir necha milliard dollarni tashkil etishi
muqarrar.
Odatda, uchinchi tomonlar oldida o’z imidjini yaxshilashga uringan
korxonalar quyidagi hollarda bunday kompaniyalarga auditni buyurtma qilishadi:
1. Xalqaro fond bozorlariga chiqish;
2. Bevosita investitsiyalarni jalb qilish;
3. Yangi hamkorlar bilan yaqin aloqalar o’rnatish;
4. Davlat tenderlarida ishtirok etish;
5. Yangi bozorlarga chiqish va h.k.
«Katta to’rtlik» kompaniyalarining mavqei bunday buyurtmalarni olishga
imkon beradi. Bunda kompaniya mavqeining o’ziga xos doiraviy aylanishi
to’g’risida fikr yuritish mumkin. Yirik transmilliy kompaniyalar «Katta to’rtlik»
kompaniyalarining mijozlari ro’yxatidan joy olishi bilan ularning mavqeini
oshiradi, bu esa yanada ko’proq mijoz orttirish imkonini beradi. Auditorlik
kompaniyalari o’z mavqeini o’zining «kichik» byudjetli mijozlariga o’tkazadi.
Auditorlik kompaniyasining xodimlari ishdan bo’shaganda kompaniya mavqeining
bir qismini o’zlari bilan olib ketishadi. Ushbu doiraviy aylanishda, albatta sifatli
tekshiruv
sharti
bilan,
kompaniya
mavqei
«eskirmaydi»
va
«amortizatsiyalanmaydi».
Ammo, uchinchi tomonlar kutadigan mustaqillik va ob’ektivlik printsiplaridan
har qanday og’ishishlar oqibatida auditorlik kompaniyalari mavqeiga katta putur
etishi ham hech gap emas. Buni tasdiqlash uchun «Katta to’rtlik» kompaniyalariga
qarshi butun dunyo bo’yicha berilayotgan sud da’volarini keltirib o’tish kifoya.
52
Bundan tashqari, «Katta to’rtlik» kompaniyalari o’rtasida farqlanishning
tobora kamayib borishi sezilmoqda. Bunda har bir mijoz uchun keskin kurash
ketishini kuzatish mumkin. Masalan, yirik transmilliy kompaniyalar tender asosida
auditorlik kompaniyasini tanlashi mumkin. Chunki, ko’pchilik kompaniyalar
uchun aynan aynan PricewaterhouseCoopers yoki Deloitte ning emas, balki «Katta
to’rtlik» kompaniyalaridan birining xulosasi kerak.
| 