41
III BOB. XALQARO AUDITORLIK TASHKILOTLARI VA
KOMPANIYALARI, ULARNING RIVOJLANISH TARIXI
3.1. Xalqaro auditorlik tashkilotlari va ularning faoliyat yo’nalishlari
Xalqaro auditni unifikatsiyalangan holda tashkil qilish uchun, avvalo,
buxgalteriya hisobining baynalmilallashuviga e’tibor qaratish lozim. Milliy hisob
va audit tizimlarini xalqaro miqyosda uyg’unlashtirish maqsadida 1966 yilda
Xalqaro tadqiqot guruhi tuzilgan edi. Ushbu tadqiqot guruhiga AQShning
buxgalter-auditorlari,
shuningdek Kanada, Angliya, Uels, Shotlandiya, Irlandiya
davlatlarining maxsus mutaxassislari kiritilgan. Mazkur tashkilot jahonning
ko’pgina davlatlarida tadqiqot o’tkazib, milliy hisob va audit tizimlari o’rtasidagi
tafovutlar xususida hisobot tayyorlagan. Hisobot ma’lumotlari natijalariga ko’ra
buxgalteriya hisobi va audit standartlari bo’yicha maxsus xalqaro tashkilot
tuzishga qaror qilingan. Natijada xalqaro hisob va
audit standartlarini ishlab
chiquvchi Buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha qo’mita (IASC) va Xalqaro
buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) tuzilgan.
1973 yil 29 iyunda Avstraliya, Kanada, Frantsiya, Germaniya,
Yaponiya,
Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va Irlandiya hamda AQSh buxgalterlar
tashkilotlari o’rtasidagi kelishuv natijasi sifatida tuzilgan Buxgalteriya hisobi
xalqaro standartlari qo’mitasi (International Accounting Standarts Committie -
IASC) bugungi kunda xalqaro auditorlik faoliyatida ulkan nufuzga ega.
Hozirgi
vaqtda uning tarkibida jahonning 103 mamlakatidan 142 ta vakillar qatnashmoqda.
Hozir auditga bo’lgan talablarni uyg’unlashtirish borasida ishlar xalqaro
darajada takomillashtirilmoqda. Turli tashkilotlar, shu jumladan, buxgalteriya
hisobi standartlari bo’yicha maxsus qo’mita (IASC),
xalqaro buxgalterlar
federatsiyasi bu masala bo’yicha faol shug’ullanmoqda. Moliyaviy hisobotlarning
yagona xalqaro tizimini xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari asosida barpo
qilish va uni takomillashtirish zaruriyatidan kelib chiqib, Xalqaro buxgalterlar
federatsiyasi tarkibida doimiy avtonom qo’mita huquqlariga ega bo’lgan auditorlik
amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita tuzilgan. U Xalqaro buxgalterlar
federatsiyasi
kengashi nomidan audit standartlarini chop etadi, shuningdek, audit tekshirishlarini
42
o’tkazish bilan bir vaqtda qo’shimcha xizmat ko’rsatish bo’yicha xalqaro
standartlarni ishlab chiqadi. Bular buxgalter-auditorlik kasbining rivojlanishi va
imkoni boricha xalqaro miqyosda auditga yondashishning yagona tizimini
yaratishga mo’ljallangan. Buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha qo’mita (IASC)
buxgal-teriya hisobi va auditning standartlarini ishlab chiqish va uni butun
dunyoga targ’ib qilish maqsadida tuzilgan. Boshqa xalqaro
tashkilotlardan farqli
o’laroq Buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha qo’mita tarkibiga faqat
nohukumat tashkilotlar kiritiladi. Qo’mitaga rahbarlik qilish doimiy ishlovchi
kotibiyat tomonidan amalga oshiriladi. Kotibiyat tarkibiga 13 ta davlat va 4 ta
xalqaro tashkilotning vakillari kiritilgan.
Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) 1977 yilda buxgalteriya kasbini
yuqori darajaga olib chiqish maqsadida tuzilgan bo’lib, uning bajaradigan
vazifalari IASCning vazifalari bilan mos tushadi. Jahonning 75
mamlakatining
professional hisob tashkilotlari IFACning a’zolari bo’lib hisoblanadi.
Shuningdek, buxgalteriya hisobi va audit tizimlarini standartlashtirish
muammolari bilan BMTning hisob va hisobotlarning xalqaro standartlari bo’yicha
ekspertlarning hukumatlararo ishchi guruhi (ISAR) shug’ullanadi.
Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OECD) auditning xalqaro
standartlarini ishlab chiqishda bevosita qatnashmaydi, balki ushbu tashkilot
