153
VIII BOB. AUDITNING AXLOQ KODEKSI
8.1. Auditning axloq kodeksi va uning maqsadi
Etika – bu biror-bir kishining yoki biror-bir professional guruhning axloq
me’yorlari tizimidir. Auditning axloq kodeksiga rioya qilish har bir auditorning,
auditorlik firmasi xodimlari va rahbarlarining oliy burchidir.
Axloq me’yorlariga rioya etish oliy sifat, professional majburiyat va ma’naviy
axloqiylikni ta’minlaydi va shu bilan birga jamiyatda auditor kasbiga hurmat va
ishonch tuyg’usi ortadi.
Jahon miqyosida auditorlik etikasining vujudga
kelishi va rivojlanishiga
AICPA (Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti), GAAS (Dunyoda amal
qilayotgan auditorlar standarti) va SEC (Qimmatli qog’oz va birja
operatsiyalarining narx qo’mitasi)lari katta ta’sir ko’rsatib keladi.
AICPAning «Kasbiy etika asoslari» auditorlarning ish faoliyatlariga katta
ta’sir ko’rsatadi. Mazkur kodeks 4 qismdan iborat: kontseptsiya, o’zini tutish
qoidalari, tushuntirishlar va etik me’yorlar.
Kasbiy etika kontseptsiyasi auditorda mujassamlashuvi lozim bo’lgan bir
necha xususiyatlar (sifatlar), ya’ni etik tamoyillar tahlilidan iborat. Ular
quyidagilardir:
1.
Mustaqillik, halollik va ob’ektivlik. Mustaqillik tamoyiliga ko’ra, auditor
o’z faoliyatida mijoz, u yoki bu bank egasi, yoki boshqa shaxs manfaatlariga qarab
ish tutmasligi lozim.
Mustaqillik auditorning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Auditor faqatgina
o’z xizmati vazifasini bajarishi davomida audit predmetiga nisbatan mustaqillikni
saqlashigina emas, balki moliyaviy hisobdan foydalanuvchilar ham auditorning
mustaqilligiga ishonishlari muhimdir. Ushbu ikki maqsad haqiqiy va tashqi
mustaqillik deyiladi.
Halollik va ob’ektivlik tamoyiliga ko’ra, auditor dalillarni qasddan buzib
ko’rsatmasligi, boshqalar fikrini o’zining fikriga bo’ysundirmasligi lozim.
154
2. Audit sohasida chuqur huquqiy va iqtisodiy bilim,
malakaga va yuqori
texnik mahoratga ega bo’lish. Bu tamoyilga ko’ra, auditor o’z faoliyati davomida
quyidagi standartlarga muvofiq ish yuritishi lozim:
- kasbiy chuqur malakalilik. Auditor buyurtmalarni kasbiy kom-petentlik
bilan bajarishiga ishongan taqdirdagina qabul qilishi lozim;
- topshiriqni bajarish vaqtida auditor zarur kasbiy sinchkovlikni namoyon
qilishi zarur;
- auditor topshiriqning bajarilishini zaruriy tarzda rejalashtirishi va nazorat
qilishi zarur;
- auditor bajarayotgan topshiriq bo’yicha xulosa
va tavsiyalarni qonuniy va
ilmiy asoslash uchun etarlicha ma’lumotlar to’plashi kerak.
3. Mijozlar oldidagi majburiyat. Auditor o’zining mijozlari bilan sofdil va
ochiq bo’lishi hamda ularga mumkin qadar yaxshiroq xizmat ko’rsatishi zarur;
4. Kasbdoshlari oldidagi majburiyat. Auditor uyushma kasb vakillari bilan
xushmuomala, mehribon bo’lishi, hamkorlik uchun sharoit yaratishi zarur;
5. Boshqa majburiyatlar. Auditor o’z kasbi ustuvorligini yuqori ko’tarishi va
bu kasb egalari qobiliyatlarini jamiyat manfaatlari uchun xizmat qilishga imkon
beradigan darajada tutishi zarur.
O’zini tutish qoidalari. AICPAning «Kasbiy etika kodeksi»dagi mazkur
qismga
har bir auditor bajarishi, zarur bo’lgan, aniq belgilab berilgan qoidalar
kiritilgan. Jumladan, ular quyidagilardir: mustaqillik, halollik va ob’ektivlik;
umumiy standartlar;
audit standartlari; buxgalteriya hisobi tamoyillari; boshqa
texnik standartlar; mijozlarning maxfiy ma’lumotlari; xizmat haqi uchun to’lov;
reklama va ta’sir etishning boshqa usullari; birgalikda olib borib bo’lmaydigan
mashg’ulotlar.
Axloq me’yorlariga rioya qilmaydigan auditorlar o’z jamoasiga hur-matsizlik,
ma’naviy hamda moddiy zarar etkazadi.
Kodeksga muvofiq
auditor kasbining maqsadi, asosan jamiyat ehtiyojlarini
qondirish uchun, eng yuqori samaradorlikka erishish uchun oliy darajadagi
professionallik me’yorlariga mos ishlashdan iborat.
155
Auditorlar o’z mahoratidan foydalangan holda mijoz va ish beruvchi
ko’rsatmalarini, agar ular qiziqqonliksiz, ob’ektiv
va jamiyat amaliyotida
bo’lganida mustaqillik talablariga mos ravishda puxta bajarishlari lozim. Bundan
tashqari, ular texnik va professional standartlarga mos bo’lishlari lozim.
