a’lumki, o‘tgan asr boshlarida, aniqrog‘i, 1907yilda Peter
burg texnologiya instituti professori B. L. Rozing «elektr
teleskopi» bilan juda ham qiziqib, tasvirni ekran orqali
ko‘rinish tamoyillarini o‘zlashtirdi. 1911yilda olim elektron nurli
trubka ekraniga ko‘chmas panjara ko‘rinishini tushirishga erishdi.
Keyinchalik televideniye sohasining rivojlanishi Toshkent shahri
bilan bog‘liq bo‘ldi. O‘tgan asrning o‘ttizinchi yillari arafasida Tosh
kent shahrida aholi endigina simyog‘ochlarga o‘rnatilgan radiokar
naylarga oddiy holatdek ko‘nika boshlagan davr edi.
Hali biror xonadonda zamona mo‘jizasi — radio ham mav
jud emasdi. Kutilmaganda xalq saroylaridan birida — «Radio
ko‘rsatadi» mavzusida ma’ruza e’lon qilinadi. Zal —
talabalar,
hunarmandlar va ishchixodimlar bilan to‘liq edi. Radio qanday
ishlashi haqida ko‘pchilik xabardor emasdi. Agar odamlar radio
dan taralayotgan ovozga endigina ishona boshlagan bo‘lsalar, «ra
dio ko‘rsatishi» mumkinligini tasavvur ham qila olmaganliklarini
tushunish qiyin emasdi. Ma’ruzani yosh muhandis Boris Grabovskiy
o‘qidi. U holat go‘yo ertakka o‘xshardi. Grabovskiy juda ajoyib
qurilma «telefot»ni yaratgan va u masofadan turib, tasvirni namo
yish etishga qodir edi.
Grabovskiyning gaplariga ishonish qiyin edi. 1925yilda
«telefot»ni rossiyalik taniqli olim Boris Lvovich Rozingga namo
yish etdi, buni ko‘rgan olim, o‘z ko‘zlariga ishonmasdi. Uning ol
dida mexanik tizimlarga o‘xshamas,
hozirgi kunlarda ham zangori
ekranlariga tamoshabinni jalb etuvchi haqiqiy elektron televizor
turardi. Biroq unga oddiy ustaxonalarda ishlab chiqarishning iloji
bo‘lmagan elektronnurli trubka zarur edi.
Yosh olimga u faoliyat yuritadigan dorilfununda barcha labora
toriyalar eshigi keng ochildi. Rossiyaning «Svetlana» zavodida ha
rakatdagi tasvirlar namoyish etiladigan dastlabki elektronnurli
trubkalar ishlab chiqarila boshladi. 1928yil 26iyul kuni soat 12:00 da
birinchi rasmiy televizion seans namoyish etildi: komissiya a’zolari
«telefot» ekranida harakatlanayotgan tasvirni ko‘rdilar.
Shundan keyin dastlabki telereportaj namoyish etilgan. Appa
raturalarni chorrahaga yaqin «Xiva» kinoteatri yoniga o‘rnatganlar.
Ikki tomonga tramvay harakati va o‘tib borayotgan yo‘lovchilar
«telefot»ning kichik ekranida namoyish etildi. Shunday qilib, Tosh
kent televideniyesi — jahonda birinchi bo‘lib o‘zini ko‘rsatdi va
ekranda harakatli tasvir namoyish etildi. Biroq 1950yilgacha ja
hondagi o‘zgarishlar televideniye taraqqiyotini ortga surdi. Faqat
54
tinchlik hukm sura boshlagan davrlarga kelibgina xonadonlarda
«KVN49» televizori paydo bo‘ldi.
KVN49 televizori juda kamdankam xonadonlarda bo‘lgani sa
babli ko‘pchilik qo‘niqo‘shnilar televizorga ega bo‘lgan xonadonda
to‘planib, ko‘rsatuvlarni tamosha qilganlar.
Keyinchalik ekran oldida
katta linza qo‘yiladigan bo‘lib, u tasvirga biroz zangori tus berardi.
Toshkent telemarkazining muntazam ko‘rsatuvlar bera boshlashi
1956yilning noyabr oyiga to‘g‘ri keldi. Uch yildan so‘ng esa tosh
kentliklar studiyadan tashqaridagi ko‘rsatuvlar — bayram tadbirlari,
sport musobaqalaridan reportajlar tamosha qila boshladilar.
Keyinchalik davr bilan hamnafas holda rus olimi B. L. Rozing
tomonidan taklif etilgan televideniyaning mexanik tizimi o‘rniga
elektronnurli tizim qo‘llanila boshlandi. Tasvirni qabul qilishga
mo‘ljallangan trubkalar keyinchalik kineskop deb nomlandi. Elekt
ronnurli televideniya elektronnurli trubka konstruksiyasi vositasi
da yaratildi. 1930yillar boshida zaryadlar to‘plangan televizion
elektronnurli trubka S. I. Katayev tomonidan taklif etildi va u elekt
ron televideniyaning rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qildi.
Olimlar P. V. Timofeyev va P. V. Shmakovlar tomonidan elekt
ron televideniyaning kelgusi rivojida katta o‘zgarishlar amalga
oshirildi. Keyinchalik bu sohada izlanishlar olib borilganligi sabab
li sanoat televizion priyomniklarining namunalari paydo bo‘l
di. Televizion tarmoqda jadal rivojlanish asosan o‘tgan
asrning
50yillaridan so‘ng amalga oshirildi.
Dastlabki rangli televideniya tajribalari 1960yil yanvar oyida bosh
langan. Shu bilan bir vaqtda, tajribaviy rangli televizor turlarini yara
tish ustida izlanishlar olib borilgan. 1980yillarda rangli teleko‘rsa
tuvlarni tamosha qilib, huzurlanish barchaga nasib eta boshladi.
Aloqa muzeyida B. P. Grabovskiyga bag‘ishlangan kitob mavjud.
Muzeyga birinchi seriya sifatida chiqarila boshlangan televizion pri
yomnikning KVN49 rusumi (1949yil namunasi) qo‘yilgan. Ma’lumki,
televizor modellari 1930yillardanoq ko‘pgina davlatlarda ishlab chiqa
rila boshlangan, lekin ularni seriyali ishlab chiqarish ishlari yo‘lga
qo‘yilmagandi. 1920yillarda «Rekord» rusumli ovoz kuchaytirgich taqdim
etilgandi. Eksponatga qo‘yilgan ovoz kuchaytirgich haqiqiy. Stendda
1950–1960 yillarda ishlatilgan ovoz kuchaytirgichlar ham mavjud.
Мuzeyda maishiy xizmat uchun foydalanilgan radiopriyom
niklar,
plastinkali radiolalar, magnitofonlar, 1950–1980 yillarda
ishlab chiqarilgan televizorlar qo‘yilgan. Shuningdek, eksponat sifa
tida, «Kamalak» QK tomonidan analogli televideniye uskunasi (televi
zor), Toshkent teleminorasi tomonidan berilgan raqamli televi
deniye uskunasi ham qo‘yilgan. Eksponatlar orasidagi raqamli tele
videniyedagi dasturlarni qabul qilish tyuneri Teltmax Elektroniks
kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan.
Hozirgi davrda televizor nafaqat xonadonlarimiz fayzigafayz
qo‘shib turuvchi, balki kundalik turmushimizning eng muhim ajral
mas qismiga aylangan buyumdir. Televideniya
rivojlanishi bilan
insonlarning suv va havo kabi zarur hayotiy ehtiyoji muloqot man
bai yanada to‘liqroq ta’minlandi.
U tamoshabinga axborot, bilim olish, shu bilan birga, miriqib
hordiq chiqarish imkonini beradi. Hozirda «oyinai jahon» ibora
sidan «zangori ekran» tushunchasigacha bo‘lgan tarixiy yo‘lni bosib
o‘tgan mazkur aloqa turi — televideniyasiz hayotimizni tasavvur
ham eta olmaymiz. «Televideniyaning vatani — Toshkent» — degan
iborani eshitganimizda esa ko‘nglimizda faxr tuyg‘usi jo‘sh uradi.
Aloqa tarixi sohasiga berilayotgan keyingi maqolamiz shah
rimiz ko‘rki bo‘lgan Toshkent teleminorasiga bag‘ishlanadi. Ma
qola infoCOM.UZ jurnali va Aloqa tarixi muzeyi xodimlari
ning hamkorlikdagi loyihalari asosida tayyorlandi.
55
«Вoлшeбный мир шaхмaт» — «Shaxmat sehrli olam» interak
tiv darsligi Rustam Qosimjonovning shu nomdagi rus va o‘zbek
tillarida 2008yilda chop etilgan bosma versiyasi asosida yaratil
di. Darslik 16 ming nusxada keng ommaviylashib, tezda qo‘lma
qo‘l bo‘lib, tarqalib ketdi. 2009yilda O‘zbekistonimizning barcha
umumiy ta’lim maktablari kutubxonalari bir nusxadan sovg‘a si
fatida kitobga ega bo‘ldilar. Biroq kitob hatto shunchalik katta
adadga ega bo‘lsada, shaxmat asoslarini bilishni istagan barcha
kitobxonlar uchun yetarli emas. Aynan shu sababli «Вoлшeбный
мир шaхмaт» — «Shaxmat sehrli olam» multimediyali interaktiv
darsligi yaratildi.
Bu arzon, qulay va hammabopdir.
Loyiha tijorat uchun emas, O‘zbekiston Respublikasi Alo
qa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari
davlat qo‘mitasi tomonidan qo‘llabquvvatlanib yaratildi va
ZiyoNET ta’lim tarmog‘i Resurs markazi maydoniga joylash
tirildi.
Dasturning dasturiy qismi mamlakatimiz Cron Forge kompani
yasi va ZiyoNET ta’lim tarmog‘i Resurs markazi tomonidan amal
ga oshirildi hamda
