1-amaliy ish

3. Boshlang’ich ma’lumotlar

Operatsion tizimlar kompyuterning sistemali ta’minotining asosidir. Hozirgi vaqtda turli operatsion tizimlar mavjud. Masalan: MS DOS, WINDOWS, MACINTOSH, UNIX va hokazo. Biz Windows OTda ishlash jarayoni bilan tanishamiz.

Microsoft korporatsiyasi 1983 yil 10 noyabrda grafikli operatsion qobiq dastur Windows ishlab chiqarishga kirishdi.

Windows 1985 yil 18 noyabrda ayrim kamchiliklari bo’lsada sotuvda paydo bo’ldi. Istemolchilar unga yaxshi baho berishdi. Windows muhiti ishlashga qulayligi, qo’shimcha uskunalarga bo’lgan talabning kamligi bois istemolchilarga maqul bo’ldi.

Undan so’ng Windowsning Windows 1.0-1985 dan Windows XP-2001 versiyalari yaratildi.

Windows yordamida NC dasturi kabi Файл va katalog yaratish, nusxa olish, qayta nomlash, o’chirish, matnli fayllarni chop qilish, bir vaqtda bir nechta katalog va fayllar majmuasi bilan yaqqol grafik rejimda ishlash mumkin. SHu bois undan ayni vaqtda millionlab istemolchilar foydalanmoqdalar.

Universal grafika (uskunalar va dasturiy ta’minotidan to’liq mustaqilligini ta’minlaydi), yagona interfeys (muloqati yagona), moslashish (boshqa dasturiy ta’minoti bilan moslashishi), MS DOS ning barcha amaliy dasturlari, matn muharrirlar, elektron jadvallari ishini ta’minlaydi.

Ko’p masalaligi (bir paytning o’zida bir necha masalani bajaradi), ma’lumotlar almashuvi (dasturlararo ma’lumotlar almashish imkoniyatiga ega).
Windowsning ishlash shartlari

Hozirda aksariyat kompyuterlar Windows 98 OT da ishlatilib kelinmoqda komp’yuter bu OTda ishlashi uchun quyidagicha jihozlangan bo’lishi zarur:

• 
  kamida Intel Pentium II protsessorli kompyuter;
  
• 
  32 Mbayt dan kam bo’lmagan operativ xotira;
  
• 
  250-300 Mb bo’sh joyli qattiq disk;
  

-Windowsga ko’maklashadigan printer;

-Windowsda ishlashga yordam beradigan «sichqoncha».
Windows operatsion tizimidan chiqish

Windows OT dan chiqish uchun Пуск tugmachasining Завершение работы bandiga kirib, undan kompyuterni o’chirish bandi tanlanadi. Bunda yana kompyuterni qaytadan ishga tushirish, MS DOS OT rejimida ishga tushirish yoki kompyuter ishini vaqtincha to’xtatish kabi ishlarni bajarish mumkin. [Alt][F4] tugmachalarini birgalikda bosib ham Windows OT dan chiqish mumkin, bunda chiqish haqidagi kompyuter so’roviga OK ni «sichqoncha» ko’rsatkichi orqali tanlab javob berish kerak bo’ladi.

foydalanishi mo’ljallangan fayllari saqlanadi. Bu fayllar bilan boshqa kompyuterda ishlash uchun ortfeldan foydalaniladi.

Tizimning asosiy menyusi Пуск tugmachasi yordamida ekranga chiqarilib ekranda quyidagi qo’rinish hosil bo’ladi.

Выполнить- bu menyu bo’limi qattiq diskda yoki CD-ROM disklarda joylashgan dasturlarni yuklash uchun xizmat qiladi. Ishga tushirilgan dastur o’zgartirilmaguncha menyu oynasida saqlanadi.

Завершение сеанса -bu menyu bo’limi ishlayotgan rejim(seans)dan chiqish uchun xizmat qiladi va bu rejimga qaytadan o’sha yoki boshqa nom, hamda парол bilan kirishni ta’minlaydi.

Настройка-bu menyu bo’limi tizimdagi barcha uskunalarni(printerlar, modem, shrift va hokazo) qayta sozlash imkonini beradi.

«Найти»-bu menyu bo’limi Файл va kataloglarni tez izlab topish, Internet hamda Elektron pochta manzillarini topish uchun qo’llaniladi.

Asosan yumshoq disketlarni birinchi marta ishlatishdan oldin disk bilan operatsion tizim orasida muloqatga imkoniyat yaratish diskni formatlash lozim. Disketni formatlashdan asosiy maqsad:

yangi disketni ishga tayyorlash, sistemali disket tayyorlash, disketni tozalash va uning yaroqsiz qismlarini belgilash. Qatiq disk(vinchester)ni ishlatishga tayyorlashni sistemachi dasturlovchi bajarishi lozim.

Windows OTda A: disketni formatlash uchun uning

ishchi stolidagi Мой компьютер yorlig’iga kiriladi va

belgisida sichqonchaning o’ng tugmachasi bosiladi. Ekranda paydo bo’lgan buyruqlar to’plamidan Форматировать buyrug’i tanlanadi va muloqat oynasidan formatlash o’lchami(1.44 MB(3,5) yoki 720 KB(3,5)) va usuli tanlanadi, hamda Начать tugmachasi bosiladi.

Disketni formatlashda tezlikda(disk mundarijasini tozalash) yoki to’liq(buzilgan sektorlarni sozlaydi) formatlash usullaridan birini tanlash mumkin.

Umuman olganda Windows Commander dasturi yordamida NC dasturidagi kabi ishlarni tizlikda bajarish mumkin.

buyruqlar ketma-ket bajariladi:

Dastur yuklangandan keyin ekranda quyidagi ko’rinishdagi holat paydo bo’ladi (2-rasm).

5-rasm. Vыdelenie bo’limi buyruqlari.

Kataloglar daraxtini, ya’ni ichma-ich joylashgan

kataloglar haqida ma’lumot olish uchun uskunalar panelidan Derevo bandi tanlanib, sichqoncha chap tugmachasi bosiladi (11-rasm).


11-rasm. Katalog daraxtini ko’rish.
Kataloglar ichidan biror faylni shu rejimda qidirish lozim bo’lsa, Kataloglar daraxtidan Поиск maydonida Файл nomi beriladi (12-rasm).

12-rasm. Katalog daraxtidan qidirish.
Fayllar yoki kataloglar nusxasini olish uchun [F5] Копия buyrug’i qo’llaniladi. Buyruq sichqoncha tugmachasi ko’rsatkichni [F5] Копия belgisi ustiga keltirilib bosish yordamida amalga oshiriladi (13-rasm). Dastlab, ko’chirilishi kerak bo’lgan Файл yoki kataloglar ajratilgan bo’lishi lozim. Kompyuter ekranida

paydo bo’lgan so’rovga foydalanuvchi ko’chirilayotgan manzil (disk yoki katalog) ko’rsatiladi aks holda ikkinchi darchaga nusxalanadi.

Файл mazmunini ko’rish uchun [F3]-Просмотр tugmachasi ustiga ko’rsatkich keltirilib, sichqoncha chap tugmachasi bosiladi. Dastlab, kerakli Файл ajratilgan bo’lishi lozim. NC dasturidan farqli o’laroq, Windows Commanderda rasmli yoki matnli faylning mazmunini ko’rish mumkin. Bu holda ko’rsatkich ekranda ko’rinmaydi.

Faylni tahrir qilish uchun [F4]-Правка tugmachasidan foydalaniladi. Bu holda ko’rsatkich ekranda paydo bo’ladi, kerakli tahrir qilishlardan so’ng faylni yana xotirada saqlash lozim.

Faylni va katalogni qayta nomlash yoki boshqa joyga ko’chirish uchun F6-Перемещения tugmachasidan foydalaniladi (14-rasm). Bu holda ekranning o’rta qismida Файл (katalog)ning yangi nomi so’raladi.

1. 
   Windows OTni ishga tushirish.
   
2. 
   Windows OT imkoniyatlari.
   
3. 
   Windows OTda yordam olish.
   

5. Windows OT topshiriqlar jadvali bilan ishlash.

6. Пуск tugmachasi(asosiy menyu) bilan ishlash.

7. Windows OTda Файл va papkalar bilan ishlash.

8. Disketni formatlash.

9. 
   Windows Commander dasturida ishlash: yordam olish; Файл yaratish; faylga ma’lumot yozish va diskda saqlash.
   
10. 
    Файл mazmunini ko’rish; faylni tahrir qilish; Файл nusxasini olish; bir nechta faylni bir vaqtda nusxalash; faylni chop qilish; faylni qayta nomlash; faylni o’chirish;
    
11. 
    Katalog yaratish; katalogga kirish; katalogdan chiqish; katalogni qayta
    

9. 
   O’ng (chap) darchaga disk mundarijasini ko’rish; darchalar o’rnini almashtirish; o’ng (chap) darchani olib tashlash va qayta chiqarish; bir darchadan ikkinchi darchaga o’tish.
   
10. 
    Diskdan faylni qidirib topish; fayllar guruhini tashkil etilgan sanasi, hajmi, nomi bilan alifbo bo’yicha saralash;
    Alifbo (arab A.sining boshlang‘ich ikki harfi - alif va bo nomidan olingan) - biror tilning yozuviga qabul qilingan va maʼlum anʼanaviy tartib berilgan yozuv belgilari (mas, arab A.si, lotin A.si) yoki bo‘g‘in belgilar (mas, hind A.si - devanagari)
    diskdagi bo’sh joyni aniqlash; fayllarni arxivlash.
    

1. 
   Word matn muharririni ishga tushirish.
   
2. 
   Word matn muharriri haqida tushuncha.
   
3. 
   Matnlarni kiritish va tahrirlash.
   
4. 
   Faylni saqlash va ishga tushirish.
   
5. 
   Formulalar bilan ishlash.
   
6. 
   Jadvallar tashkil etish.
   
7. 
   Faylni chop qilish.
   
8. 
   Savol va topshiriqlar.
   

1. 
   Word matn muharririni ishga tushirish.
   

Word matn muharririni ishga tushirish uchun Windows ning bosh oynasida ko’k rangdagi W papka bo’lsa uni ishga tushirishimiz kifoya. Agarda oynada bu papka bo’lmasa quyidagilarni ketma-ket bajaramiz. Bosh oynadan ПУСК tugmachaga kirib PROGRAMMA ni tanlab quyidagi holatni hosil qilamiz. O’ng tamondagi ustundan Microsoft Word yoki qisqacha Word ni tanlaymiz natijada navbatdagi 2-rasm paydo bo’ladi.

Rasm-2

2. 
   Word matn muharriri haqida tushuncha
   

Foydalanuvchilar o’z ish faoliyatida matnli ma’lumotlar bilan ko’proq ishlashlariga to’g’ri keladi. SHuning uchun ular zamonaviy matn muharrirlaridan birini bilishi lozim. SHunday muxarrirladan biri Word – Microsoft Office dasturlari tarkibiga kiruvchi matn muharriri hisoblanadi. Bu dastur Microsoft firmasi tomonidan Windows 3.x dasturlari uchun Word 6.0, keyinchalik esa Windows operatsion tizimi uchun Word 95, Word 97, Word 2000 dasturlari yaratildi.

Word - eng takomillashgan amaliy dasturlardan biri hisoblanadi.

Word yordamida ixtiyoriy ko’rinishdagi hujjatni juda tez va yuqori sifatda tayyorlash mumkin. Word Microsoft Office tarkibiga kiruvchi boshqa dasturlar kabi ko’p oynali dasturdir. Foydalanuvchi bir vaqtda bir nechta oynada alohidi-alohida matnli hujjatlarni tayyorlashi, ularni qo’shish, bipidan ikkinchisiga kerakli joyni olib ko’chirish, matn yoniga tasvir tushirish, harflarni istalgan shaklda a chop etishi mumkin. Demak, Word matn muharririda barcha tillarda har xil hujjatlar, xat, hisobot, maqola, tijorat xabarlari kabi ma’lumotlarni tayyorlash va chop qilish mumkin

Word matn muharriri quyidagi imkoniyatlarni o’zida mujassamlashtirgan: matnni kiritish, tahrir qilish va ko’zdan kechirish, kiritilgan matnni saqlash va diskdan chaqirish, matn qismini ajratish va uni kerakli joyga ko’chirish yoki nusxalash, matematik , fizik va boshqa turdagi formulalarni yozish, Символlar o’lchamini etarlicha kattalikda o’zgartirish, Символlarni har xil shriftlarda –oddiy,

quyuq (жирный), og’ma(kursiv), tagiga chizib(подчеркнутый) yozish, bir vaqtda bir nechta oynada turli xil hujjatlar tayyorlash va tahrirlash, hujjat mundarijasini tuzish kabi ishlarni bajarishi mumkin.

Matn kursor qaerda turgan bo’lsa, o’sha joyga klaviatura tugmachasi orqali kiritiladi. Kiritilgan Символ kursor turgan joyda paydo bo’ladi. Bosh harf bilan yozish uchun [Shift] tugmachasi bosiladi va uni qo’yib yubormasdan kerakli harf klaviaturadan kiritiladi. Agar foydalanuvchi bosh harf bilan ko’p jumlalarni kiritmoqchi bo’lsa, u holda [Caps Lock] tugmachasini bosish maqsadga muvofiq. Bosh harflarni kiritishni bekor qilish uchun [Caps Lock] tugmachasini qaytadan bosish kerak. Foydalanuvchi matnni kiritish vaqtida xatoga yo’l qo’ysa, u holda xatolarni to’g’rilash uchun quyidagi tugmachalardan foydalaniladi:

• 
  [Backspace] – kursordan chap tomondagi Символni o’chiradi;
  
• 
  [Del] – kursordan o’ng tomondagi Символni o’chiradi;
  
• 
  [Ctrl][Del] – kursordan o’ngdagi so’zni o’chiradi;
  
• 
  [Ctrl][Backspace] – kursordan chapdagi so’zni o’chiradi;
  

Klaviaturada mavjud bo’lmagan simvolni kiritish uchun menyudan ВставкаСимвол buyruqlari tanlanadi. Natijada ekranda quyidagi tasvir paydo bo’ladi(3-rasm).

Matnni kiritish mobaynida ko’p uchraydigan klaviaturada yo’q bo’lgan Символlarni ishni osonlashtirish maqsadida klaviatura tugmachalariga o’rnatish ham mumkin. Masalan, kiril alifbosida mavjud bo’lmagan o’, q, g’, h harflari. Misol tariqasida o’ harfini klaviatura tugmachasiga o’rnatishni ko’rib chiqamiz. Buning uchun 3-rasmdagi oynadan o’ harfi tanlanadi va u erdagi «Klavisha...» tugmachasi bosiladi, ekranda paydo bo’lgan muloqot oynasining «Novoe sochetanie klavish:» darchasiga o’ xarfi o’rnatilishi kerak bo’lgan tugmacha yoki tugmachalar majmuasi kiritiladi (masalan, Alty)(4-rasm).

Matndagi biror qatorni ikkiga bo’lish uchun bo’linadigan matn maydoniga ko’rsatkich keltiriladi va [Enter] tugmachasi bosiladi.

Foydalanuvchi Word dasturida matnli ma’lumotlarni tahrirlash davomida buyruqlar ketma-ketligidan foydalanadi. Masalan, matn qismlarini belgilab uni boshqa joyga nusxalash, matn qismini saqlash va hokazo. Agar foydalanuvchi biron-bir buyruqni noto’g’ri bajargan bo’lsa, bu buyruqni bekor qilishi mumkin. Buning uchun uskunalar majmuasidan buyrug’i tanlanadi. Bu tugmacha oldin bajarilgan buyruqlarni varaqlaydi. buyrug’i yordamida bajarilgan buyruqlar orqaga varaqlanadi.

Word dasturining afzallik tomoni shundan iboratki, unda kiritilgan harf o’lchamlarini o’zgartirish mumkin. Buning uchun uskunalar majmuasidagi tugmachadan foydalaniladi. Masalan 14 razmerda terilgan O’zbekiston so’zining o’lchamini o’zgartirish quyidagicha bajariladi: Dastlab bu so’z belgilanadi O’zbekiston va so’ngra tugmachasi bosiladi va kerakli o’lcham tanlanadi(masalan, 36), ya’ni

Foydalanuvchi faylni ixtiyoriy boshqa nom bilan saqlashi uchun menyuning Файл bo’limidan Сохранить как... buyrug’ini tanlaydi va muloqot oynasining(5-rasm) «Имя файла» darchasiga faylning yangi nomi kiritiladi va Сохранить tugmachasi bosiladi.

Diskdagi faylni operativ xotiraga chaqirish uchun menyudagi Файл  Открыть buyrug’i tanlanadi yoki uskunalar majmuasidagi belgida «sichqoncha» tugmachasi bosiladi. Faylni chaqirish uchun [Ctrl][F12] yoki [Ctrl][O] tugmachalar majmuasi ham ishlatilishi mumkin. Ekranda fayllar ro’yxati paydo bo’ladi(6-rasm).

Ko’rsatkich orqali kerakli fayl tanlanadi (bizning misolimizda 10 nomli fayl) va «sichqoncha» tugmachasi bosiladi. Fayl mazmuni ekranda paydo bo’ladi va foydalanuvchi matn ustida tahrirlash ishlarini bajarishi mumkin.

6-rasm.Word dasturida faylni xotiradan chaqirish.
Matnni sahifalarga ajratish
Matnni sahifalarga ajratish uchun menyuning Вставка bo’limidan Номера страниц buyrug’i tanlanadi va quyidagi darcha paydo bo’ladi(7-rasm).

7-rasm. Sahifa parametrlarini o’rnatish oynasi.
Bu darchada sahifalash parametrlari o’rnatiladi. Положение bo’limida sahifa nomerini varaqning yuqorisidan(Вверху страницы) yoki pastidan(Внизу страницы), Выравнивание bo’limida esa nomerni varaqning o’rtasidan(От центра), chap tomondan (слева), o’ng tomondan(справа) qo’yish kerakligi aniqlanadi.
5. Jadvallar tashkil etish
Jadval tashkil etish uchun menyudagi "Таблица" bo’limiga kirib, Добавить, so’ngra Таблица buyrug’i tanlanadi(7-rasm).

7-rasm. Jadval tashkil qilish buyruqlari.
Ekranda so’roq vazifasini bajargan holda satr va ustunlar sonini kiritishni talab qiluvchi oyna hosil bo’ladi (8-rasm).

8-rasm. Jadval tashkil etishda ustunlar va

satrlar sonini berish.

Kerakli ustun va satrlar soni kiritilib, [Enter] yoki [OK] tugmachalari bosiladi. Masalan, beshta satr va beshta ustundan iborat jadvalni hosil qilish uchun “Число строк” satrida 5 sonini, “Число столбцов” satrida 5 sonini kiritish lozim(8-rasm) va [OK] buyrug’i beriladi. Natijada ekranda quyidagi jadval hosil bo’ladi.

Jadval kerakli ma’lumot bilan to’ldiriladi. Masalan quyidagi jadval talabalar to’g’risidagi ma’lumotlar bilan to’ldirilgan.

Jadvalni o’chirish uchun menyudan ТаблицаУдалитТаблица buyruqlari ketma-ket tanlanadi. Kiritilgan jadvaldagi ortiqcha satrni olib tashlash uchun u satr tanlanadi va menyudagi Таблица bo’limiga kirib УдалитСтроки buyrug’i tanlanadi. Kiritilgan jadvaldagi ortiqcha ustunni olib tashlash uchun ustun tanlanadi va menyudagi Таблица bo’limiga kirib УдалитСтолбцыbuyrug’i tanlanadi. Kiritilgan jadvaldagi satr yoki ustunlar soni etmay qolganda ularning sonini ko’paytirish uchun menyudagi ТаблицаДобавить buyrug’idan keyin Столбцы слева, Столбцы справа, Строки выше, Строки ниже buyruqlaridan keraklisi tanlanadi.

Matematik va boshqa turdagi formula va munosabatlarni yozishda klaviaturada mavjud bo’lmagan Символlarni kiritishda uskunalar majmuasi qatoridagi belgidan foydalanish maqsadga muvofiq. Mazkur belgi ustiga ko’rsatkich keltirilib, “sichqoncha” chap tugmachasi bosiladi. Natijada 8-rasmdagiga o’xshash holat ekranda paydo bo’ladi. Kerakli matematik (fizik, kimyoviy va hokazo) formulalarni kiritish mumkin.

8-rasm. Matematik Символlarni WORDda yozish.

Formulaga o’zgartirish kiritish uchun unda «sichqoncha tugmachasi ikki marta bosiladi.

Bu ish quyidagi tartibda bajariladi:

• 
  kursor rasm qo’yilishi kerak bo’lgan joyga keltiriladi;
  
• 
  menyuning Вставка bo’limidan Risunok buyrug’i tanlanadi. Ekranda quyidagi muloqat oynasi paydo bo’ladi(9-rasm).
  

9-rasm.

Matnli xujjatni printerda chop qilishni quyidagi usullardan biri bilan amalda oshirish mumkin.

1. Uskunalar majmuasidagi belgisida «sichqoncha» tugmachasini bosish bilan. Bu usul eng tez, lekin unchalik qulaylikga ega emas. CHunki, bu holda hujjat foydalanuvchi hohlamagan rejimda chop qilinishi mumkin.

2. Faylni chop qilishda ko’pchilik foydalanuvchilar menyuning Файл  Печать buyrug’idan yoki Ctrl  R tugmachalar majmuasidan foydalaniladi. Bu holda ekranda quyidagi muloqot oynasi paydo bo’ladi (11-rasm). Bu oynada foydalanuvchi chop qilish parametrlarini va printer xossalarini o’rnatishi mumkin. Hujjatning barcha varaqlarini chop qilish uchun vse buyrug’i tanlanadi. Agar hujjatning ba’zi varaklarini chop qilish kerak bo’lsa, u holda nomera darchasida, masalan, 1-15 kiritiladi va OK bosiladi. 0 Число копий bo’limida hujjatni necha nusxada chop kilinishi ko’rsatiladi.

Word dasturi qog’ozning ikkala tomoniga chop qilish imkonini beradi. Masalan, agar matnli hujjat kitob holida taxlangan bo’lsa, u holda dastlab Vыvesti na Печать bo’limidan Vse stranitsы diapazona o’rniga Nechetnыe stranitsы (Toq sahifalar) buyrug’i tanlanadi va so’ngra qog’ozlar qaytadan taxlanib printerga qo’yiladi hamda CHetnыe stranitsы (Juft sahifalar) buyrug’i tanlanadi.

11-rasm. CHop qilish parametrlarni o’rnatish oynasi.
Quyidagi savollarga to’lig’icha javob yozing va komp’yuterda bajarishni o’rganing!

1. 
   Word dasturini ishga tushirish haqida ma’lumot bering.
   
2. 
   Tugmachalar majmuasi orqali matnni kiritish. Bunda talaba ekranga bir sahifadan ko’p bo’lgan ixtiyoriy matnni kiritishi lozim bu holda talabaning harf terish tezligi, xatolari hisobga olinadi.
   

4. 
   Xotiradagi faylni ishga tushirish.
   
5. 
   Matn qismlari bilan ishlash(matn qismini belgilash, boshqa joyga ko’chirish yoki nusxalash, o’chirish, Символlar o’lchamini o’zgartirish, turli shriftlar(jirnыy, kursiv, podcherknutыy)da yozish va hokazo).
   
6. 
   Jadval tashkil qilish. Talaba saqlangan matnga jadval tashkil qiladi va uni qayta ishlashi lozim.
   
7. 
   Matematik formulalar bilan ishlash. Talaba bu erda ixtiyoriy formulani uskunalar majmuasidagi belgidan foydalanib kiritishi kerak.
   
8. 
   Rasmlar bilan ishlash. Matnga kompyuter xotirasidagi tayyor rasmni qo’yishi kerak.
   
9. 
   Ma’lumotlarni printerda chop qilish. CHop qilingan hujjat bir sahifadan ortiq bo’lgan matn, tuzilgan jadval, matematik formula hamda rasmdan iborat bo’lishi kerak.
   
10. 
    Word dasturi bilan ishni tugallash.