mo'ljallangan bo'hb, ulaming ma’lumot sig'imi 4.7 Gbdir. Ulaming ham faqat bir marta va ko'p marta yoziladigan ko'nnishlari mayjud. Bunday disklaming ham lkki tarafiga yoziladiganlan bor.
Flesh-xotira. Bunday xotira qurilmasi mikrosxemelardan iborat bolib kompyuteming USB portiga ulanadi. Unlaming 2, 4, 8, 16, 32 Gb va undan katta hajmlar ham mayjud. Ularga ma’lumotlarni katta tezlikda yozib olish va saqlash imkoni bor.
Disk yurituvchilar (Diskovodi). Bu qurilmalarning ayrimlari tashqi xotiralarga ma’lumotlarni yozish va o'qish, ayrimlari esa faqat ulardan ma’lumotlarni o'qish uchun xizmat qiladi.
Egiluvchan 3.5 dyumli disklarga ma’lumotlarni ham yozish ham o'qish uchun xizmat qiladigan disk yurituvchilarni nisbatan arzon narxda bo'lgani uchun, ularni barcha shaxsiy kompyuterlarga o'rnatilgan bo'ladi.
Qattiq disklar kompyuterni ishlashi uchun kerak bo'ladigan xizmatchi dasturlarni va foydalanuvchining ma’lumotlarini uzoq muddat saqlashga mo'ljallangan. Ulaming hajmi juda katta bo'lgani uchun undagi ma’lumotlarni qidirib toppish yoki ma’lumotlarni saqlash uchun bo'sh joy tanlash birmuncha vaqt talab qiladi. Shuning uchun bunday diskning har bir qavtida shu diskni har ikkala tarafini o'qiydigan golovkalar o'rnatilgan. Diskni esa odatda mantiqiy ravishda ikki yoki undan ko'p bo'laklarga bo'lib har birini alohida disk deb e’lon qilishadi. Shuning hisobiga diskda ma’lumot bilan ishlashda katta tezlikka erishiladi.
Lazerli disklarga odatda zavodda yuqori aniqlikdagi lazer yordamida ma’lumotlar yoziladi va keyinchalik bu ma’lumotlarni faqat CD ROM qurilmasi yordamida o'qiladi. Hozirgi kunda CD Writer va DVD RW qurilmalari ham bor bo'lib, ular yordamida lazer disklarga kompyuteming o'zida ma’lumot yozish va o'qish mumkin.
Drayverlar. Bu shunday dasturki, u ma’lum qurilmalarni amaliyot tizimi bilan birga ishlashini tahminlaydi. Agar tizimga biror qurilma ulangan bo'lsayu unga mos drayver o'matilmagan va sozlanmagan bo'lsa, u holda Windows bunday qurilmani tanimaydi. Masalan: klaviatura, monitor, disk, printer va boshqa qurilmalar drayverlari bor.
Mulitimedia qurilmalari. Tovushlar va videoelementlar (video) bilan ishlash mulitimedia vositalari deb ataladigan maxsus texnik va uskunaviy qurilmalar bilan amalga oshiriladi. Bunday texnik vositalar bilan jihozlangan kompyuter mulitimedia - kompyuter deb ataladi.
Mulitimedia atamasining lug'aviy ma’nosi mulitimuhitni anglatadi. Ammo mulitimedia tushunchasining aniq tahrifi mavjud
emas. Odatda mulitimedia deganda turli shakldagi ma’lumotlarni qayta ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi. Ayni vaqtda bu avvalo tovushlar, videoelementlarni qayta ishlovchi vositalardir. SHu bilan birga mulgʻtiplikatsiya (animatsiya) va yuqori sifatli grafika hollarida ham mulitimedia haqida gapirish mumkin. Kelajakda mulitimedia vositalari ma’lumotning boshqa turlari, masalan, virtual voqelik bilan ishlash imkonini berishi ehtimoldan xoli emas.
Raqamli foto va videokameralar kompyuterga tasvirli va tovushli ma’lumotlarni (fototasvir va
Videofil’mlami) kiritish uchun mo’ljallangan.
Mikrofon tovushli ma’lumotlarni kiritish uchun mo'ljallangan.
Kolonkalar va naushniklar tovushli ma’lumotlarni eshitish uchun mo'ljallangan.
Vebkamera kompyuterga videotasvirli ma’lumotlarni kiritish uchun xizmat qiladi.
Nazorat uchun savollar:
«Kompyuter» so’zi qanday ma’nosini anglatadi?
Kompyuterning tuzilishiga ko’ra qanday turlari bor?
EHM deganda nimani tushunasiz?
Kompyuterlar hajmiga ko’ra nechtaga bo’linadi?
Dastlabki EHMlar qanday imkoniyatlarga ega bo'lgan?
EHMni avlodlarga ajratishda qanday nuqtai nazariar mavjud?
Amal qilish qoidasiga ko'ra EHM ning tasniflanishini ayting.
Vazifalariga ko'ra EHM qanday tasniflanadi?
Hajmi va funktsional imkoniyatlariga ko'ra EHM qanday turlarga bo'linadi?
Mavzu-2: ZAMONAVIY KOMPYUTERLARNING DASTURIY TA'MINOTI, DASTURIY TA'MINOT TURLARI. OPERATSION TIZIMLAR.
Reja:
Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta’minoti.
Tizimli dasturiy ta’minot.
Shaxsiy komputerlarning amaliy dasturiy ta’minoti.
Tayanch sO’z va iboralar: BIOS, Windows, Unix, operatsion tizim.
1. Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta’minoti
Shaxsiy komputermng dasturiy ta’minoti deb axborotlarni qayta ishlash tizimim yaratish va ulardan foydalanish uchun zarur bo'lgan dasturlar jamlanmasiga aytiladi.
Dasturiy ta’minotni lkki guruhga ajratish mumkin: tizimli dasturiy ta ’minot va amaliy dasturiy ta’minot.
Tizimh dasturiy ta’minot komputerda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil etadi va amaliy dasturlar uchun meyordagi ish muhitini ta’minlaydi.
Tizimh dasturiy ta’minot tarkibiga asosan operatsion tizimlar va servis dasturlar kiradi.
Operatsion tizimlar komputermng ish faohyatim va unda axborotni qayta ishlanish jarayonini boshqanb turuvchi, komputermng texmk resurslan va turh dasturlan orasidagi aloqalarm amalga oshiruvchi, shumngdek, foydalanuvchi bilan komputer muloqotim ta’minlovchi dastuny vositalar yig'indisidir.
Operatsion tizimlar:
foydalanuvchibilankompyuterorasidagimuloqotmta’minlaydi;
kompyuter qunlmalan orasidagi ma’lumot almashimshim boshqaradi va nazorat qiladi;
ma’lumotlarni joylashtinshda kompyuter resurslandan (xotira, tashqi xotira ) unumli foydalanishm ta’minlaydi;
boshqa dasturlarni yuklaydi;
tarmoq operatsiyalanm bajaradi va h.k.
2. Tizimli dasturiy ta’minot.
Servis dasturlar deb komputer bilan ishlashda foydalanuvchiga qo'shimcha xizmatlarm taqdim etadigan va operatsion tizimlarning lmkomyatim oshinshga qaratilgan dasturiy mahsulotlar yig'indisiga aytiladi.
Servis dasturlarni operatsion tizimlar uchun qobiq dasturlar, utilitalar va mustaqil dastur ko'nmshida taqdim etiladigan antiviruslar tashkil etadi.
Qobiq dasturnmg dastlabki versiyasi Norton Commander (NC) deb atahb, MS DOS operatsion tizimi muhitida ishlagan bo'lsa, keyinchahk Windows operatsion tizimi yaratilgamdan so'ng, bu tizimga moslashgan Total Commander versiyasi ishlab chiqildi. Hozirgi kunga kehb, Total Commanderning yangi versiyasi bo'lgan Total Commander qo'llamlmoqda.
Kompuyuterlardan foydalanish jaranyomda turli sabablarga ko'ra magmt disklardagi ma’lumotni uchinsh yoki zararlantinsh mumkin. Bu magmt diskim ishdan chiqishi, fayllarnmg noto'g'n tahnn yoki faylarm extiyotsizhk oqibatida uchinhshi yoki kompyuter virusimng zaran natrjasida yuz beradi. Shuning uchun foydalanayotgan fayllarnmg arxiv nusxasim yangilab tunsh zarur.
Fayllarnmg arxivli nusxasim yaratish uchun maxsus arxivlovchi dasturlardan foydalamladi. Bu dasturlar kompyuter xotirasida joym tejaydi va arxiv fayllardan foydalamshda qulayhklar yaratadi.
Eng ko'p tarqalgan arxivlovchilar: ARJ, RAR, PKPAK, РАК, PKZIP, LHARC, PKZIP va ARJ lar qulayroq va tezroq ishlaydi.
Arxiv fayl bir necha fayllarni siqilgan holda bir faylga joylashgan majmuidir. Antiviruslarni quyidagicha guruhlash mumkin:
- detektor va doktor-viruslar bilan zararlangan fayllar va zararlantiruvchi virus tunni
aniqlaydigan dasturlar (AIDS, Doktor Web, Virus Scan, NU VS, NOD 32 ). Antiviruslarning vazifasi
zararlangan fayllar va disk sohalanni tekshinb, ularni dastlabki holatiga qaytanshdir. Tiklanmagan
fayllar, odatda, ishlatib bo'lmaydigan holga tushadi yoki yo'q qilib yubonladi.
- vaksina dasturlar yoki immunizator lar disk yoki dasturlarni shunday o'zgartiradiki, bu narsa
dasturlarning ishida namoyon bo'lmaydi, lekin vaksinatsiya ishlatilgan virus dastur va disklarni
zararlagan deb hisoblanmaydi.
3. Shaxsiy komputerlarning amaliy dasturiy ta’minoti.
Shaxsiy komputerlarning amaliy dasturiy ta’minoti deb, foydalanuvchining aniq bir vazifalanni ishlab chiqish va bajanshga mo'ljallangan tayyor vositalarni tavsiya etuvchi amaliy dasturlar majmuasiga aytiladi.
Har bir amaliy dastur muayyan operatsion tizim boshqaruvida ishlaydi. Bugungi kunda istalgan sohada faoliyat ko'rsatuvchilarning muammolanni komputerda lmkon qadar hal etishga yo'naltinlgan son-sanoqsiz amaliy dasturlarni uchratish mumkin. Masalan, nashnyot tizimida kitob, jurnal va gazeta sahifalanni tayyorlashda keng qo'llaniladigan MS Word, WordPerfect matn muharnrlan, Paint, Corel Draw, PhotoShop, Adobe Illustrator kabi grafik muharnrlar, yoki bu har ikkala muharnrlarning imkoniyatlanni birlashtiruvchi Quark Xpress, Page Maker, Corel Ventura kabi sahifalash tizimlanni eng ommabop amaliy dasturlar sifatida misol keltinsh mumkin.
Bulardan tashqan, jadval ko'nmshdagi ma’lumotlami qayta ishlash uchun MS Excel, Lotus 1-2-3, Quattro Pro kabi dasturiy mahsulotlardan foydalanisa, ichki mashina axborot tizimini yaratish uchun esa maxsus MS Access, MS Foxpro, Paradox, Progress va boshqa bir qator ma’lumotlar bazasini boshqansh tizimlan (MBBT) yordamga keladi.
Shunday qilib, yaratihsh sababi nuqtai nazandan muayyan sinf yoki soha iste’molchilari ehtiyojim qondinshga qaratilgan bunday amaliy dasturlarning yana ko'plab turlanni sanab o'tish mumkin: xususan, fan, ta'hm, lqtisodiyot, bank, buxgaltenya, mohya, tibbiyot va telekommunikatsiya tizimlandagi amaliy dasturlar misohda.
Visual Basic - Windows asosida ishlaydigan dasturlar tuzish uchun qulay vosita hisoblanadi. Dasturlarni mustaqil tuzishdan maqsad kompyuterga mutlaq hokimhk qihsh, yam ish davomida yuzaga keladigan muammolarni tezroq hal etish lmkonim yaratishdir. Aslida Basic so'zi Beginner’s All-purpose Symbolic Instruction Code, ya’ni (Boshlovchilar uchun umum yo'nahshdagi dasturlash till) degan ma’nom bildiradi. Bu tilning mazkur dastur versiyasidagi Visual so'zi dastur tuzish jarayomda ko'plab operatsiyalar vizual (ko'nnarli) vositalar yordamida, yam bevosita kodlarni yozmasdan bajanhshini anglatadi.
Dasturlar tuzish ancha qiyin jarayon bo'lsa-da, lekin Visual Basic bu ishni sezilarli darajada soddalashtiradi va osonroq bajanshga lmkon beradi. Visual Basic ning yana bir yutug'i shundaki, u MS Office paketi dasturi va Internet resurslan bilan ishlay oladi. Visual Basic bir necha versiyada ishlab chiqanladi:
1) Learning Edition (o'quv tahnri). Bu versiya boshlovchilar uchun juda mos bo'lib, Windowsda
ishlovchi dasturlar tuzish uchun zarur bo'lgan barcha elementlarni o'zida jamlagan.
Professional Edition - (Professional kasbiy tahnri). Kompilyator dasturlan ishini tezlashtiruvchi ActiveX qo'shimcha komponentlanni va ma’lumotlar bazalanni boshqanshning kengaytinlgan vositalanni o'z ichiga oladi. Bu versiya jiddiy llovalarni ishlab chiqansh uchun mo'ljallangan.
EnterpriseEdition (Korxonalaruchuntahnri) ko'pchilikfoydalanadiganma’lumotlarbazalangaegallovalarniishlabchiqishgalmkonberadivallovalarnidasturchilarguruhlanhamkorhgidaishlabchiqishvositalannio'zichigaoladi.
4) Visual Basic for Applications (Ilovalar uchun Visual Basic). Visual Basicmng mazkur versiyasi
MS Office dasturi tarkibiga kiradi. Agar sizda Office ning to'hq versiyasi yoki bu paketning istalgan
komponenti mayjud bo'lsa, u holda Visual Basicmng ilovalar uchun versiyasi ham mayjud bo'ladi.
MS Office integrallashgan paketi mahsulotlandan sanalgan MS Word matn muharrin, MS Excel elektron jadvah, MS Power Point, MS Access, MS Internet Explorer hamda Windowsning standart
amaliy dasturlan turkumiga kiruvchi MS Paint grafik muharnn bilan amaliy ish olib bonsh foydalanuvchilar uchun sodda va o'z navbatida bir qator qulayliklarni taqdim etadi.
Operasion tizimlar va ularning turlari.
Operatsion tizim (ОТ) - bu EHM zahiralarini boshqarish, amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar, boshqa dasturlar bilan o'zaro aloqasini amalga oshiruvchi, shuningdek, foydalanuvchining kompyuter bilan muloqotini ta’minlovchi dasturiy vositalar yig'indisidir.
EHMning istalgan konponentiari va ularga beriladigan imkoniyatlar: markaziy muharrir, tezkor yoki tashqi xotira, tashqi qurilmalar, dasturlar va boshqalar zahira bo'lib xizmat qiladi.
ОТfoydalanuvchiga hisoblash tizimi bilan qulay muloqot qilish usulini) taqdim etadi. Interfeys bunda dasturiy va foydalaniladigan bo'lishi mumkin.
Dasturiy interfeys - hisoblash tizimi doirasida qurilma va dasturlar o'zaro tasirini ta’minlovchi vositalar yig'indisidir.
O'z navbatida foydalanuvchi interfeys buyruqli yoki obyektli-yo'naltiriigan bo'lishi mumkin. Buyruqli interfeys kompyuter zahiralarini boshqarish bo'yicha harakatlarni bajarishda foydalanuvchi tomonidan buyruqlarni klaviaturadan kiritishni ko'zda tutadi.
Obyektli-yo'naltiriigan interfeys - fayliar, kataloglar (papkalar), diskovodlar, dasturlar, hujjatlar va boshqalarni taqdim etuvchi obyektiar ustidan operatsiyalarni amalga oshirish vositasida hisoblash tizimlari zahiralarini boshqarishdir.
Har bir kompyuter albatta operatsion tizim turkumida ega bo'ladi, ularning har biri uchun amaliy dasturlarning (ilovalarning) o'z turkumi yaratiladi.
Ko'pgina operatsion tizimlar xatolarni tuzatish va yangi imkoniyatlarni kiritish yo'nalishda modifikatsiyashadi va takoniiliashadi. Vorislikni saqlash maqsadiarida operatsion tizimning yangi modifikatsiyasi qayta nomlanrnaydi, balki versiyalar (taxmin) nomini oladi. ОТversiyalari (odatda) 6.00, 2.1, 3,5 va hokazolar ko'rinishida «o'nli kasr»ni anglatadi. Bunda raqamning nuqtagacha oshib borishi operatsion tizimiga kiritiladigan jiddiy o'zgarishlarni, nuqtadan keyin turuvchi raqamning oshib borishi esa - uncha ahamiyatsiz o'zgarishlarni aks ettiradi (masalan, xatolarni to'g'rilash). Versiyaning tartib nomeri qancha oshiq bo'lsa, tizim shunchalik ko'p imkoniyatlarga ega bo'ladi.
Operatsion tizimlar quyidagi omillar bo'yicha tasniflanadi;
- bir vaqtda ishlaydigan foydalanuvchilar: bir (kishi) foydalanuvchi, ko'p (kishi) foydalanuvchilar soniga ko'ra;
- tizim boshqaruvi ostida bir vaqtda foydalanuvchi jarayonlar: bir vazifali, ko'p vazifalilar soniga ko'ra,
-qo'llab-quvvatlovchi jarayonlar: bir prossesorli, ko'p prossesorlilar soniga ko'ra;
-ОТkodi razryadliligi: 8 razryadli, 16 razryadli, 32 razryadli, 64 razryadliligiga ko'ra;
-interfeys turi: buyruq (matnli) va obyektli-yo'naltirilgan (grafik)ligiga ko'ra;
-foydalanuvchining EHMga kirishi turi: paketli qayta ishlash, vaqt bilan bo'linishi, real vaqtga ko'ra;
-zahiralardan foydalanish turi: tarmoqli, lokalligiga ko'ra.
Tasnifning birinchi belgisiga muvofik, ko'p (kishi) foydalanuvchi operatsion tizimlar bir(kishi) foydalanuvchidan farqli ravishda turli terminallardagi bir necha foydalanuvchilar EHMning bir vaqtdagi ishini qo'llab-quvvatlaydi.
Ikkinchi belgi OTni ko'p vazifali va bir vazifaliga bo'lishni ko'zda tutadi. Ko'p vazifalik tushunchasi bir hisoblash tizimi doirasida, bir vaqtning o'zida mavjud bir necha dasturlarni parallel bajarishni qo'llab-quvvatlashni anglatadi. Bir vazifali OTlar alohida vaqt lahzasida faqat bir dasturni bajarish rejimini qo'llab-quvvatlaydi.
Uchinichi belgiga muvofiq, ko'p prossesorli OTlar bir prossesorlidan farqli ravishda u yoki bu vazifani hal etish uchun bir necha muharrirlar zahiralari rejimini taqsimlashni qo'llab-quvvatlaydi.
To'rtinchi belgi operatsion tizimlarni 8, 16, 32 va 64 razryadlilarga bo'ladi. Bunda operatsion tizim razryadliligi muharrir razryadliligi dan oshib ketmasligi tushuniladi.
Beshinchi belgiga muvofiq, ОТfoydalanuvchi interfeys turiga ko'ra obyektli yo'naltirilgan (odatda grafik interfeys bilan) va buyruqli (matnli interfeys bilan)ga bo'linadi.
Oltinchi belgiga ko'ra, ОТquyidagi tizimlarga ajratiladi:
-paketli qayta ishlash, ularda bajarishga tegishli dasturlardan EHMga kiritiladigan va navbatchilik tartibida ustivorlik hisobga olingan holda bajariladigan paketlar (turkumlar) shakllantiradi;
-vaqtni bo'lish (TSR), unda EHMga bir necha foydalanuvchilarning turli terminallarida kirishning bir-vaqtli muloqotli (interaktiv) rejimi ta’minlaydi, ularga navbati bilan mashina zahiralari ajratiladi, bu ishlar xizmat ko'rsatish intizomiga muvofik operatsion tizimga muvofiqlashtiradi.
Yettinchi belgiga muvofik, ОТtarmoqli va lokalga bo'linadi. Tarmoqli ОТma’lumotlardan birgalikda foydalanish maqsadida tarmoqlarga birlashtirilgan kompyuterlar zahiralarini boshqarish uchun mo'ljallangan va butunligi hamda saqlanganligini ta’minlash doirasida ma’lumotlarga kirishni cheklashning kuchli vositalari, shuningdek, tarmoq vositalaridan foydalanishning ko'plab servis imkoniyatlarini o'zida namoyon etadi.
Ko'pgina hollarda tarmoq operatsion tizimlari fakat tarmoqqa xizmat ko'rsatish va birgalikda foydalanadigan zahiralar uchun ajratiladigan bir va undan ortiq ancha kuchli kompyuter-serverlarga o'rnatiladi. Barcha qolgan OTlar lokal hisoblanadi va istalgan shaxsiy kompyuterda, shuningdek, ishchi stantsiya yoki mijoz sifatida tarmoqqa ulangan alohida kompyuterda foydalanilishi mumkin. hozirgi paytda operatsion tizimlarning DOS; OS/2; UNIX; Windows oilalari keng tarqalgan.
OS/2 oilasidagi operatsion tizimlar. OS/2 OTlari IBM firmasi tomonidan 1987 yilda ShKlarning yangi RS/2 yaratilishi munosabati bilan ishlab chiqarildi. OS/2 (Operating System/2) ikkinchi avlod ko'p vazifali operatsion tizimidir. U IBM RS - kompyuterlar uchun 32 razryadli grafik ko'p vazifali operatsion tizim sifatida bir necha amaliy dasturlar parallel ishini tashkil etish imkonini berib, bunda bir tizimni ikkinchisidan, operatsion tizimni unda ishlayotgan dasturlarni muhofaza qilishni ta’minlaydi. OS/2 dasturi dastur yozish uchun amaliy dasturlashtirish interfeysni ARI (Arrlication Rrogramming Interface)da mavjud tayyor dasturiy modullardan foydalanishi mumkin.
OS/2 ОТqulay grafik foydalanuvchi interfeys bo'lib, DOS faylli tizimi bilan mos keladi, bu hoi ma’lumotlardan DOSda ham, OS/2da ham biror bir o'zgarishlarsiz foydalanish imkonini beradi.
OS/2ning bir necha modifikatsiyalari mavjud:
-OS/2 Warp 3.0 xotiradan foydalanish takomillashgan va grafik interfeysi yaxshilangan;
-OS/2 Warp Connect - tarmoqni qo'llab-quvvatlashi yaxshilangan;
-OS/2 Warp Server - serverli ОТsifatida ishlash uchun mo'ljallangan.
-OS/2ning asosiy kamchiligi - uning uchun ilovalarning kam sonliligidir, bu hoi mazkur tizimni MS-DOS va Windows OTlarga nisbatan kam ommaviylashtiradi.
UNIX oilasidagi operatsion tizimlar. Ular 32 razryadli ko'p vazifali ko'p(kishi) foydalanadigan operatsion tizimlardir. UNIXning kuchli tomoni shundaki, bitta tizimning o'zi turli kompyuterlarda superkompyuterlardan ShKgacha foydalaniladi, bu hoi tizimni bir mashina arxitekturasidan boshqasiga kam sarf bilan o'tkazish imkonini beradi.
UNIX taqsimlovchi ma’lumotlar bazasiga kirish, lokal tarmoqlar, olis masofadan aloqa qilish va oddiy modem yordamida global tarmoqlarga chiqish imkonini o'zida birlashtiradi. UNIX da pochta xizmati - uning asosiy tarkibiy qismlaridandir. Hozirgi paytda UNIX uchun ko'plab miqdorda ilovalar mavjud. DOC va Windows uchun ko'plab ommaviy bo'lgan ilovalar UNIXda foydalanishini mumkin.
UNIX oilasidagi bir nechta OTlar mavjud. Bu oilaning turli versiyalari o'z nomiga ega, biroq ular umuman olganda UNIX ОТbazaviy xususiyatlarini takrorlaydi. UNIX OTning faylli tizimi foydalanuvchiga va foydalanuvchilar guruxi darajasida fayllarni beruxsat kirishdan muhofaza etishni ta’minlaydi. Korxonalar tarmoqlari uchun mo'ljallangan UNIX Ware 2,0 - 32 razryadli ko'p(kishi) foydalanuvchili ko'p vazifali OTlar UNIX oilasidagi tarmoqli OTlar orasida keng tarqalmoqda.
SMP (Symmetric Multiprocessind) ko'p prossesorli, ko'p masalali, grafik interfeysga ega bo'lgan operatsion tizim. x86, x86-64, IA-64, ARM, Alpha, MIPS, Power PC platformalarda ishlaydi. Plug and Play texnologiya bilan ta’minlangan, klassterizatsiya, masofadan o'rnatish xizmati (RIS- remote installation service) bilan ta’minlangan.
Fayl tizimi imkoniyatlari:
Fayl tizimini tiklash;
Katta hajmdagi fayllarni ishlatish;
Fayl himoyasi;
Fayllarni siqilgan holda saqlash va h.k.
Hozirgi kunda vazifasiga ko'ra, Windows operatsion tizimining bir qancha xillari mavjud: server uchun, ishchi stantsiyalar uchun, cho'ntak kompyuterlari uchun.
Hozirgi kunda shaxsiy kompyuterlarning ko'p qismida aynan shu operatsion tizim o'rnatilgan.
Solaris - Sun Microsystems tomonidan yaratilgan grafik qobig'li operatsion tizim. Solaris operatsion tizimi avval boshdan yopiq manbali kod bilan chiqarilganiga qaramay, hozirda uning anchagina qismi ochiq manbali kodga ega qilib kompaniya tomonidan ommalashtirilgan. Hozirda IBM, Intel, Hewlett-Packard, Dell va boshqa bir nechta ishlab chiqaruvchi kompaniyalar o'zining x86 va amd64 platformali tizimlarida Solaris operatsion tizimini ishlatishi mumkin.
Mac OS X Apple korporatsiyasining POSIXga mos keladigan operatsion tizimi. Mach mikroyadrosi asosida Makintosh (Macintosh) kompyuterlari uchun ishlab chiqariladigan, himoyalangan xotira va ko'p masalali operatsion tizimdir. Mac OS X tarkibida Xcode dastur yozish muhiti bo'lib, C, C++, Objective-C, Ruby va Java tillarida dastur yaratish imkoniyatini beradi. Xcode yordamida bir nechta platformada (x86, PowerPC) ishlay oladigan dasturlarni (Universal Binary) yaratish mumkin.
Linux - GNU loyihasi doirasida ishlab chiqarilgan Linux yadroli UNIXsimon operatsion tizimlarning umumlashgan nomidir. GNU/Linux operatsion tizimlar oilasi Intel x86, IA-64, AMD64, PowerPC, ARM va boshqa platformalarda ishlaydi.
Boshqa operatsion tizimlardan farqli ravishda GNU/Linux ning bitta rasmiy standart komplekti mavjud emas. Buning o'rniga GNU/Linux Linux yadroga GNU dasturlari qo'shilgan ko'plab distributivlarni yetkazib beradi.
Bizning mamlakatimizda Mandriva Linux 2007.1 asosida erkin tarqatiladigan Doppix 2008.0 Edu ochiq operatsion tizim distributivi yaratilgan. O'zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi hamda “Yosh dasturchilarni tayyorlash va qo'llab quvvatlash” markazi loyihasi asosida tayyorlangan bu operatsion tizim ta’lim muassasalarida ishlatishga mo'ljallangan bo'lib, o'zbek, rus, ingliz tillaridagi interfeysga ega. Dastur distributivini http://www.doppix.uz/internet manzilidan ko'chirib olish mumkin.
DOS oilasidagi operatsion tizimlar. Bu oilaning birinchi vakili - MS DOS tizimi (Microsoft Disk Operating System-Microsoft firmasining diskli operatsion tizimi) 1981 yilda IBM PC paydo bo'lishi munosobati bilan chiqarilgan.
DOS oilasining OTlari bir vazifali bo'lib, quyigi o'ziga xos xususiyatlarga ega:
-EHMH interfeys foydalanuvchi kiritadigan buyruq yordamida amalga oshiriladi;
-tizimni EHMning boshqa turlariga o'tishini soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi;
-operativ xotiraga kirish hajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt).
DOS operatsion tizim oilalarining jiddiy kamchiligi ShK va ОТzahiralariga beruxsat kirishdan muhofaza vositalarining yo'qligidir.
2. Windows operatsion tizimi haqida ma’lumot.
Windows nima? Bu operatsion tizim (ОТ). Ya’ni inson bilan kompyuterni o'zaro bog'lash uchun qo'llaniladigan vositalardan bin. OTning turlari juda ko'p bo'lib, ulardan MS DOS, OS/2, UNIX va hokazolar. Bulardan eng ko'p tarqalgani MS kompaniyasining Windows operatsion tizimlaridir.
Ularda ishlashning qulayligi - ekran elementlarining soddaligi va ish stolidan kerakli vaqtda foydalanish uchun ko'rinib turishidir.
Windows - oynalar degan ma’noni anglatadi. MS (MS) firmasining dastur mahsuli bo'lib, maxsus tayyorgarlikka ega bo'lmagan kompyuterdan foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan operatsion tizimdir. Uning asosiy maqsadi - kompyuterdan foydalanishni iloji boricha sodda va o'rganish uchun oson, shu bilan birga, foydalanuvchiga mumkin qadar keng imkoniyatlar yaratish holiga keltirishdir. Mazkur talablarga javob beruvchi MS Windows 9x operatsion tizimi 1990 yildan ishlatila boshlangan.
MS Windows ОТmurakkab dasturlar majmui bo'lib, shu bilan birga foydalanish uchun qulay operatsion tizimdir.
Windowsning avvalgi lahjalari (masalan, Windows 3.0, 3.1, 3.11, 3.12) asos sifatida MS DOSni qabul qilgan bo'lsa, Windows 9x, Windows 2000 o'zi mustaqil bo'lib, kompyuterda boshqa bir operatsion tizimning bo'lishini talab qilmaydi. Lekin shu bilan birga bu muhitda MS DOS va Windowsning eski lahjalari bilan ishlash imkoniyati saqlangan.
3. Windows operatsion tizimining imkoniyarlari va afzalliklari.
Universal grafika - Windows dasturlarning qurilmalarga va dastur ta’minotiga bog'liqsizligini ta’minlaydi.
Yagona interfeys - Windowsda foydalanuvchining muloqoti yagona, ya’ni turli dasturlar bilan ishlash qoidalari umumiydir. Shuning uchun yangi dastur bilan ishlaganingizda bu qoidalardan foydalanishingiz mumkin.
Mavjud dastur ta’minoti bilan muvofiqligi- Windows MS DOSning barcha amaliy paketlari, muharrirlari, elektron jadvallari ishini ta’minlaydi.
Ko'p masalaligi - Windows bir paytning o'zida bir necha hujjat va dasturlar bilan ishlaydi, bir dasturdan boshqasiga o'tishni ta’minlaydi. Mavjud tezkor xotiradan to'liq foydalanish imkoniyati mavjud. Qurilma resurslaridan ham to'liq foydalaniladi. Windows qurilmalari orasidagi muloqotni dasturlarning o'zi ta’minlaydi.
Ma’lumotlar almashinuvi- Windows dasturlararo ma’lumot almashish imkoniyatiga ega. Bu maxsus Clipboard (ma’lumot almashish buferi), yoki DDE (Dinamic Data Exchange -ma’lumotlarning dinamik almashinuvi, ya’ni boshqa dastur natijalaridan foydalanish), OLE (Object-Linking Emboding-dastur ilovalarida ma’lumotlardan tahrirlangan holda foydalanish) yordamida amalga oshiriladi.
Operatsion tizim sifatida MS Windows ОТquyidagi afzalliklarga ega:
- o'zlashtirishda nihoyatda oddiy va imkoniyatlaridan foydalanish ko'lami qulay u yuqori samaradorlikka ega va mazkur xususiyati bilan Windowsning istalgan avvalgi lahjalaridan keskin farqlanadi. Xususan, MS firmasi yangi 32 razryadli yadroni tadbiq etish bilan samaradorlik va ishonchlilikni keskin oshirishga erishdi;
iste’molchi atiga bitta dasturiy ta’minot mahsulotini xarid qilib, qator muhim imkoniyatlarni qo'lga kiritadi: universal tarmoq mijoziga aylanadi, electron pochtadan foydalana oladi, multimedia vositalaridan bahra oladi va hokazo;
sodda dasturlar majmui yuqori unumlilikka ega.
Bundan tashqarii Windows bilan ishlaganda uzun, ko'p belgili fayl nomlarini ishlatish mumkin, ularda hatto bo'sh joyni ishlatish mumkin, ixtiyoriy obyektni ekranning istalgan joyiga kontekstni (matn parchasini) chaqirish va kontekstli menyu yordamini olish mumkin.
Windowsning samarali ishlashi uchun kerak bo'lgan kompyuter konfiguratsiyasi:
Pentium-I va undan yuqori mikroprossesori;
16 Mbaytdan yuqori sig'imli tezkor xotira;
vinchesterda 500 M baytdan ortiq xotira sig'im;
xotira 1 Mbaytdan kam bo'lmagan vidioadapter.
Windows OTni yuklash. Windows bilan ishlash uchun, avvalo, u kompyuter xotirasiga chaqirilishi lozim. Windows operatsion tizim bo'lgani uchun ham u komputer ishga tushirilishi bilan yuklanadi va ekranda quyidagi ko'rinishga o'xshash oyna paydo bo'ladi:
Windowsning bu ekrani Ish stoli deb ataladi. Sizning odatdagi ish stolingizdagi hujjatlar, asboblar, yozuv qog'ozlari, kitoblar, ma’ruza matnlari va shu kabilar joylashganidek kompyuter ekranida ham ishlash uchun kerak bo'lgan ma’lumotlar joylashtiriladi.
Ish stoli ko'rinishi foydalanuvchi tomonidan o'zgartirib turilishi mumkin. U foydalanuvchi ko'p ishlatiladigan dasturlarni joylashtirish uchun qo'llaniladi.
Windows yordam tizimi. Ma’lumotlar tizimini chaqirish. Har qanday yuqori malakali odam ham u yoki bu murakkab amallarni qanday qilib bajarishni unutib qo'yishi mumkin yoki eslay olmaydi. Bunday hollarda qanday ishlash kerakligi haqida Windows OTning yordam tizimi ma’lumotlar beradi.
Windows ОТyordam tizimi PUSKning Spravka qismidan amalga oshiriladi. Bundan keyin Windowsning 3 qismdan tashkil topgan ma’lumotlar tizimining muloqot oynasi ochiladi.
1. Tarkibiy qism o'zida ma’lumotlar tizimining to'la jamg'armasini va ierarxik tipdagi tahrirlarni jamlagan.
2. Yopiq kitob ko'rinishidagi belgi ostidagi bo'lim unda bir qancha kichik bo'limlar borligini bildiradi. Ushbu belgi ustida sichqonchani ikki marta chertish orqali bu bo'limni ochish va uning tarkibini ko'rish mumkin. Ushbu tarkibda muammolarni shu bilan birga murakkab amallarni hal qilish mumuin.
So'roq belgisi bilan birga turgan qog'oz belgisi, ushbu bo'limning ma’lumotlar tizimi ekanligini bildiradi. Bu belgining ustida sichqonchani ikki marta chertish, unga kirishni taminlaydi.
Predmet ko'rsatkichlari qismi o'zida alfavit tartibida asosiy ko'rsatkichlar, ma’lumotlar tizimini yuklashni mujassamlashtirgan. U kerakli atamaning bosh harflari kiritilishi bilan axborotlarni qidirishni boshlaydi.
Qidirish qismi ma’lumotlar tizimining barcha bo'limlaridan kerakli atamani izlashni amalga oshiradi. Qidiruv natijalari bo'limlar bo'yicha tartib bilan beriladi, unda qidirilgan atamalar mavjud bo'ladi. Kerakli qismini belgilab, Vo'vesti tugmasi bosiladi.
Ma’lumotlaroynasidaba’zibirqismyokibo'limlardagiso'zlarturlichiziqlarbilanbelgilanganbo'lishimumkin. To'liq chiziq bilan chizilgan frazani sichqoncha bilan chertilsa boshqa bo'limga o'tiladi. Uzuq-uzuq chiziq bilan belgilangan fraza chertilsa aniqlangan atamalar yoki tushintirishlar keltirilgan qo'shimcha oyna ochiladi.
Ma’lumotlar tizimidan axborotlarni qidirish. Ba’zan ma’lumotlar tizimida axborotlarni qidirish aniq bo'lmaydi. Boshida qidirilayotgan narsa haqida faqat bir-ikki tushunchalar umumiy tarzda keltirilishi mumkin. Bunday holatlarda kerakli ma’lumotlarni qidirish uchun, unda mavjud kalit so'zlardan foydalangan ma’qul.
1. Yordam tizimining Poisk qismini tanlash bilan har qanday atamalarni qidirishni amalga oshiradi.
Ma’lumotlar tizimining bo'limlaridan topilishi kerak bo'lgan ma’lumotning nomini qidiruv maydonga kiriting. Qidiruv vaqtida bir emas bir nechta kalit so'zlarni kiritish mumkin. Buning uchun birinchi kalit so'zni yoki uning qismini kiritgandan so'ng PROBEL tugmasini bosish kerak.
Istagan vaqtingizda tartibda mavjud va tekstga mos so'zni kirtishingiz mumkin. Shundan so'ng barcha kiritilgan so'zlar mavjud manbalarda qidiriladi. Bu so'z tartib bilan borishi shart emas va barcha tekstlarda mavjud bo'lishi mumkin. Qidiruv vaqtida ushbu so'zlarning ba’zilaridan foydalanish mumkin.
Agar keltirilgan qidiruvning standart rejimi to'la ishlamayotgan bo'lsa, Parametr tugmasini bosish mumkin natijada qidiruv parametrlarining muloqot oynasi ochiladi. Unga kiritilgan so'zlar tartibini, so'zlarni tanlash rejimini, shuningdek boshqa ba’zi qidiruv parametrlarini kiritish mumkin. Keyingi qidiruv ushbu oynada belgilangan parametrlar ishtirokida olib boriladi.
Выполнить/Run-Bajarmoq buyrug'I dasturlarni ishga tushiradi va papkalarni ochadi, MSDOS buyruqlarining bajarilishini ta’minlaydi. Bu buyruqning muloqot oynasida Obzor... tugmachasi bor bo'lib, uning yordamida dasturlar tanlanib, buyruqlar qatorida dasturning to'liq nomi hosil qilinadi. Buyruqni ishga tushurish uchun OK tugmachasi, bekor qilish uchun esa Otmena tugmachalari bosiladi.
Завершениеработы/Shut down - Windows ishini tugallash.
Windows OTdan chiqish uchun quyidagilarni bajarish kerak:
Masalalar panelining chap burchagiga joylashgan Пускtugmasi bosiladi. Ochilgan menyudan Завершениеработы- Ishni tugallash buyrug'i tanlanadi.
Ochilgan ushbu muloqot oynasida «Vklyuchit kompyuter» (Kompyuterni o'chirish) satrini belgilaymiz. Da (Ha) tugmasida sichqonchani bitta bosib, va тепер можно включит компьютер(endi kompyuterni o'chirish mumkin) so'zlari chiqqandan keyingina kompyuterni o'chirish mumkin. Aks holda Windowsdan noto'g'ri chiqilgan bo'ladi va bu holda turli noxushliklar paydo bo'lishi mumkin. Punktda ► belgining borligi u menyuning qismi borligini anglatadi.
Kontekst (suzuvchi) menyu. Kontekst menyu oynaning ixtiyoriy joyida sichqonchaning o'ng tugmasini bosish yordamida ochiladi. Bu menyu bandlari qaysi element ajratilgani, qanday operatsiya bajarilayotgani va shu kabi holatlarga bog'liq holda o'zgaradi. Misol uchun agar Word matnlarni tahrirlash dasturida biror so'zni ajratib, sichqonchaning o'ng tugmachasiga bosilsa, nusxa olish, ko'chirish, qirqish operatsiyalarini yoki o'sha so'zni formatlashtirish operatsiyalarini (shriftni, abzatsni formatlashtirish buyruqlarini) tanlash mumkin bo'lgan menyu paydo bo'ladi. Shunday qilib, sichqonchaning o'ng tugmachasini bosgach, siz o'sha onda ajratilgan element bilan bo'ladigan operatsiyalar nomlarini o'z ichiga olgan menyuga kirishingiz mumkin. Odatda, Windowsning an’anaviy tizimli menyusidan foydalanishga qaraganda, kontekst menyu yordami bilan buyruqlarni bajarish qulayroqdir.
Windows ni va uning texnik vositalarini sozlash. Windows dagi sozlash funksiyalarining ko'pchiligi asosiy menyuning Настройка(Sozlash) bandidagi ost menyuda jamlangandir. Unda quyidagi uchta buyruq bor:
Панельуправления[Boshqarish paneli] - shu nomdagi tizim papkasining darchasi ochiladi. Bu darchada komputer qurilmalari va amaliyot tizimining turli qismlarining piktogrammalari bor;
Принтеры[Printerlar]- tizimga ulangan har bir printerni sozlash imkonini beruvchi tizim papkasining darchasi ochiladi;
Панел задач [Masalalar paneli] - bu buyruq yordamida tizimning asosiy menyusi va masalalar panelini sozlash mumkin.
Yuqoridagi rasmda Панел управления- Boshqarish paneli papkasining odatdagi darchasi ko'rsatilgan. Unda quyidagi obyektlarning piktogrammalari bor:
Дата/время - Sana / vaqt - bu piktogramma tizim vaqti va sanasini o'zgartirish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi;
Звук - Tovush - Windows muhitida ishlash vaqtidagi ro'y beradigan hodisalarga tovush berish tizimini tanlash imkonini beruvchi muloqot darchasini ochadi;
Клавиатура-klaviaturani sozlash uchun muloqot darchasi ochiladi;
Модемы - Modemlar - modemlarni sozlash uchun muloqot darchasi ochiladi;
Мультимедиа- Multimedianing texnik va dasturli vositalarini sozlash imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi;
Мышь - Sichqoncha - sichqonchani sozlash uchun muloqot darchasini ochadi;
MS Mail - MS Mail aloqa xizmatining administratori funksiyasini bajaradi;
Пароли - Parollar - ruxsatsiz foydalanuvchilardan tizimni himoya qilish uchun parol o'matish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochadi;
Поиск файлов - Fayllarni izlash - ekranda ochilgan muloqot darchasida MS Offisse dasturlarining ixtiyoriy hujjatlarini tez izlab topish uchun indekslar yaratiladi;
Почта и факс - Pochta va faks-ochilgan muloqot darchasida pochta va faks xizmatlarini sozlash mumkin;
Принтеры- Printerlar - printerlar tizim papkasi uchun yorliq vazifasini bajaradi;
Сеть - Tarmoq - tarmoq vositalarini sozlovchi muloqot darchasini ochishga xizmat qiladi;
Система/Tizim - ochilgan muloqot darchasida komputer ishining samaradorligiga ta’sir etuvchi umumtizim sozlashlarini bajarish mumkin;
Специальноевозможности - Maxsus imkoniyatlar - tizimning maxsus imkoniyatlarini faollashtirish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochishga xizmat qiladi;
Установка и удаление программ dasturlarni O’rnatish va O’chirish - Windows95 da O’rnatilgan komponentlarini O’zgartirish, tizim diskini hosil qilish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi;
Установка оборудования - qurilmalarni o'rnatish - komputerga yangi texnik qurilmalarni o'rnatish vaqtida zarur bo'ladigan sozlash funksiyalarini amalga oshiruvchi usta dastur (master)ni ishga tushiradi;
Шрифты - Shriftlar - shriftlarni boshqaruvchi Fonts /Шрифты - Shriftlar tizim papkasi uchun yorliq vazifasini bajaradi;
Экран- ish stolining ko'rinishini o'zgartirish, videotizimni sozlash uchun muloqot darchasini ochish imkonini beradi;
Язык и стандарты - Til va standartlar - milliy kelishuvlarni tanlash imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi.
Masalalar panelini sozlash. Windowsda masalalar panelining o'lchami va o'rnini o'zgartirish imkoni bor. Odatda masalalar paneli ish stolining quyi satrida joylashgan bo'ladi. Uning kengligi dasturlar tugmalarini bir satrda joylashtirish imkonini beradi.
Masalalar panelini kengaytirish yoki toraytirish sichqoncha yordamida uning yuqori chegarasini surish bilan bajariladi.
Masalalar panelini ish stolining ixtiyoriy chegarasi bo'ylab joylashtirish mumkin. Buning uchun uni sichqoncha yordamida ish stolining kerakli joyiga suramiz.
Masalalar panelining parametriarini o'zgartirish uchun bosh menyudagi Настройка / Панел задач - Sozlash / Masalalar paneli buyrug'ini ishga tushiriladi. Bu holda ekranda Свойства: Панел задач muloqot darchasi ochiladi.
Bu muloqot darchasining Параметры панели задач(Masalalar paneli parametrlari) sahifasidagi masalalar panelining xususiyatlarini o'zgartiruvchi holatlardan keraklisini o'rnatishimiz mumkin:
Windowsga oynalar tizimi bilan bir qatorda interfeysning yana ikkita yangi dementi ( papkalar va yorliqlar kiritilgan;
Ish stoli ( bu displey ekrani bo'lib, unga Windows ning hamma kerakli obyektini: oynalar, papkalar, yorliqlarni ( odatdagi yozuv stolidagidek joylashtirish mumkin.
Oyna - to'g'ri burchakli ramka bilan chegaralangan ish stolining bir qismi bo'lib, unga ixtiyoriy obyektni (matn, rasm, boshqa oyna) joylashtirish va uning ustida ishlarni bajarish mumkin (matn yozish, rasm chizish, ko'rsatmalarni va buyruqlarni kiritish).
|
