160
(kommutatsion) apparatlar. Elektr apparatlar ishlatilish xossalariga ko‗ra,
yuklanishiga, apparatning asosiy bajaradigan vazifasiga ko‗ra, qo‗llanilish
sohasiga, qaysi turdagi tokda ishlashi, atrof-muhit ta‘siridan himoyalanishi,
konstruktiv tuzilishi va boshqa sifatlarga qarab guruhlarga bo‗linadi. Elektr
apparatlar bajaradigan vazifalariga ko‗ra uch guruhga bo‗linadi:
kuchlanish tarmoqlarini ulash va ajratish apparatlari (har xil turdagi
ajratgich va uzgichlar,
ajratgich va ayirgichlar, moyli, vakuumli, elektr
magnitli, HHevmatik havo bosimi ostida,elegazli uzgichlar;
himoya apparatlari: elektr qurilmalarini qisqa tutashuv va ortiqcha
yuklanishdan himoya va o‗ta kuchlanishdan himoya (razryadniklar va
nochiziqli o‗ta kuchlanishdan chegaralovchi) zaryadsizlantirgichlar;
o‗lchov qurilma apparatlari: kuchlanish va tok tansformatorlari. Bu
qurilmalarda to‗plamli qurilmalar ham qo‗llaniladi, himoya
kommutatsiya
vazifasini bajaruvchi apparatlar. Misol uchun avtomatik uzgichlar.
Elektr apparatlarga vazifalariga qarab shartli talablar qo‗yiladi, bu
ishlatilish va qo‗llanilish talablari.
Har bir apparat maxsus talablardan tashqari, barcha elektr apparatlar
kabi, ma‘lum bir umumiy talablarni qoniqtirishi zarur:
a)
elektr apparat ishlatilayotganda, o‗ning ishchi yuzasidan yuklama
toki o‗tadi va tok o‗tkazgich bo‗laklari issiqlik chiqaradi va apparat
qiziydi. Bu harorat mo‗ljallangan miqdordan, shu apparat va motorlari
uchun me‘yorlanganidan oshmasligi kerak;
b)
har qanday elektr tarmog‗ida me‘yorsizlik (o‗ta yuklanish) va
nosozlik (halokat) holati qisqa tutashuv jarayoni sodir bo‗lishi muqarrar.
Bu jarayonda apparatdan o‗tayotgan tok bir necha barobar katta bo‗ladi.
Apparat bu toklar ta‘sirini keyinchalik ishlatilishiga to‗siq bo‗lmaydigan,
ya‘ni hech qanday shakl o‗zgarishsiz bajarilishi kerak;
v)
tarmoqda ishlatilayotgan har bir elektrapparat ortiqcha kuchlanish
ostida ishlashiga to‗g‗ri keladi. O‗ning elektr izolyatsiyasi bu kuchlanishlar
ostida ishonchli himoyalay olishi kerak;
w)
har
bir elektrapparat ixcham, oddiy va ishlatishga qulay, engil,
arzon va oddiy tuzilishli bo‗lishi kerak;
x)
apparatlar kontaktlari himoyalash va boshqarish tarmog‗idagi
nosozlik holatlaridagi toklarni va nominal yuklamada ishlatilayotgan
holatdagi toklarni apparat kontaktlari ulay olishi va ajrata olish
imkoniyatiga ega bo‗lishi kerak.
Apparatlarni ishlab chiqarishdagi yuqorida
keltirilgan texnikaviy
yuksalishlariga asosan qo‗llanilayotgan materiallar sifatiga bog‗liq.
1000 V dan yuqori kuchlanish kommutatsiya apparatlar yuqori
kuchlanishda ishlatilayotgan, bo‗lgich va o‗lchov apparatlar ajratish
161
jarayonida sodir bo‗ladigan tarmoqdagi
yuklama ostida ajratganida
o‗chirish sodir bo‗lishida, apparatlar kontaktlari orasidagi elektr yoyi tez
o‗chirilishi haqida atroflicha tusho‗nchaga ega bo‗lmasdan ishlatishiga
kiritilishi mumkin emas.
Yonuvchi yoy kommutatsiya apparatlarining kontaktlarini kuydiradi
va muddatidan
oldin еmirilishiga olib keladi; ajratish vaqti oshishi
yonidagi faza tok o‗tkazgichlariga yoki elektr qurilma еrga ulangan
sirtlariga o‗tib qisqa tutashuvga sabab bo‗ladi, bu esa nosozlik holatini
yuzaga keltiradi.
Elektr yoyi, bu gazdagi mustaqil ko‗rinishdagi
zaryadsizlanish
hisoblanadi, zaryadlangan zarrachalar (elektron va ionlar) tashkil qilgan
oqimi bilan katta zichlikda harakatlanadi, 10000 A/sm
2
va yuqori haroratli
gazning zaryadsizlanish plazmalari (10000 K gacha). Demak elektr yoyi
zaryadlangan zarrachalar oqimi hisobiga sodir bo‗ladi. Elektr zaryadlarini
tashuvchi bo‗lmasa-yoy ham yo‗q. Bu hol yuzaga kelishida ionizatsiya va
termoionizatsiya to‗qnashishi sabab bo‗ladi (yoki
ularning har xil-
kumulyativligi).
