Antik dunyoda jon haqidagi tasavvurlar
Ruh haqida afsonaviy tushunchalar hukmronlik qilgan. Har bir konkret narsalarni 2 ta yoki undan ortiq ruhi bor deb tushunilgan. Insonni atrofidagi olam shu ruhlar bilan bogʻliq. Ruh haqidagi fikrlar psixologik tarixga emas, balki butun tabiatga qarashlar bilan bogʻliqdir. Sekin-asta tabiatga ilmiy qarashlar orqali psixologik fikrlar ham oʻzgardi va rivojlandi. Insonlar dunyoni tushunishda afsonalardan voz kecha boshladi.
Eramizdan avvalgi VI asrga kelib tabiat va insonni tushunish psixologik faoliyatda katta burilish yasadi. Qalb haqidagi greklar taʼlimoti, psixologik qarashlar va ular haqidagi bilimlar juda qiziqarli edi. Qadimgi faylasuflar ruh haqidagi afsonalarga boshqacha yoʻl bilan tayanishar edi.
Geraklit qalbni taʼriflashi boʻyicha: havodagi namlikni xuddi sharob ichgan odamni qalbiga oʻxshatadi. Qanchalik qalbi quruq boʻlsa u kuchlidir va aqllidir. Geraklit birinchi boʻlib psixologiya tarixida organizmdagi ruhiy holatning oʻzgarishini aniqlab beradi. Ruhiy holat oʻzida ichki tushunishi va oʻylash, shu bilan birgalikda tushunish chegarasini, haqiqiy hayotni tushunishini belgilab beradi.
Geraklit izlanishlari nafaqat yangi hayot mazmunini, balki insonni rivojini tushuntirib beradi. Anaksagor (er.av. 500-428) olamni bir necha sifatli har xil qismlardan tartibga solinadi deb hisoblar edi va bular ong tomonidan tartibga solinadi deb taʼkidlar edi. U inson va tabiatni oʻz- oʻzini boshqarishiga eʼtibor beradi.
Anaksagor ongni, aqlni narsalardan tashqari yoki fazodan tashqari harakat qiladi deb taʼkidlagan. Lekin bunga Platon qarshi chiqqan. U -
“Anaksagor ong haqida gapirganda boshqa yoʻlga kirib qolyapti” deb aytgan. Lekin Anaksagorning ilmiy asarlarida bunday chekinishlar yoʻq. Anaksagor shunday hisoblar edi: qanchalik inson tanasi rivojlangan, toʻliq boʻlsa shu organizmda aql - ong mukammal boʻladi.
U “Inson jonzotlar ichida eng aqlli hisoblanishiga sabab uni 2 ta qoʻli borligidadir” deb aytib oʻtgan. Lekin bu taʼlimotga Aristotel qarshi chiqqan. Anaksagor fikricha, “aql”, “ong” oʻzida tanani koʻrsatadi. Shuninguchun qalb materialistik tomondan ikkinchidir. Anaksagor determenizm prinsipini toʻliqroq tushuntirib bergan.
Demokrit (er.av.460-370) Levkippdan keyin olamning atomistik modelini yaratdi. Butun koinotda, kenglikda, butun olamda oʻzgarmas qonunlarga binoan sharsimon boʻlinmas oʻt atomlari harakatdadir, qaysiki ular qalbni yaratadi. Shunday qilib qalb moddalar ichida uning bir turidir.
Tarqalish, yoʻqolish haqidagi fizik qonun tanaga tegishlidir, shunga koʻra Demokrit qalbning barhayotligini tan olmaydi.
Bu yoʻnalishlarga qarshi qalbni barhayotligini yoki boshqa qalbga aylanishini afsonaviylikka yaqinligini yoqlab bir necha maktablar chiqdi. Qadimgi Rimda ikki maktab Pifagor va Platon maktablari. Bu maktablar qalbni doim barhayotligini, doimo aylanib yurishini, yaʼni diniy tomondan ham taʼkidlashar edi. Bularni fikricha qalb tanaga bir jazo sifatida mahkamlab qoʻyilgan. Olamni yaratilishi Pifagor tomonidan shunday taʼriflanadi: olam narsalardan emas, balki arifmetik-geometrik strukturaga ega. Yer yuzida barcha narsalar - harakatdagi narsalarni hammasi raqamli holatlarni, qiyofani koʻrsatadi. Qalb ham-garmoniya-tanacha qarama- qarshilik garmoniyasidir. Pifagor maktabi 200-yil yashadi. Bu maktab fikrlovchilari son yoki raqamni narsalardan ajralmas deb hisoblar edilar. Lekin sonlar narsalardan alohida ajraldi.
Suqrot (er.av. 470-399 ) u koʻchadami, bozordami qanaqa vaqt boʻlishiga qaramay, insonlarni qiziqtirgan savollariga javob berardi. Suqrot boshqa faylasuflardan farq qilib, bergan maslahatiga pul olmas edi. Uning muxlislari turli kasb egalari boy yoki kambagʻal sinfidan edi. Suqrot faoliyatida suhbatdoshiga oʻzi tanlagan bir necha savollar bilan murojaat qilar va savollarga aniq toʻgʻri javob berishga yordam berar edi.
Suqrotni shiori “Oʻzingni oʻzing oʻrgan, bil” boʻlgan, lekin bu fikri bilan Suqrot psixologiyada birinchi boʻlib tan olish metodikasiga tayangan emas. Oʻz taʼlimotiga koʻra Suqrot oʻz ichki his-tuygʻularni bilishga emas, balki inson oʻz qilmishlarini oʻz yurish-turishini analiz qilishni tushuntirib berishni tushungan edi. Suqrot fikriga koʻra, insonni oʻz-oʻziga munosabati intellektual axloqiy sifatlarni namoyon qiladi.
Platon (er.av. 428-348) qalbni yangicha talqinini yaratdi. Platon materializmga qarshi qarashlari falsafiy qarashlarida siyosiy tus olgan. Yoshlar materializmdan xudosizlikka yoʻliqdi va jamiyat darz ketadi deb taʼkidlar edi. Platon haqidagi bir necha asarlar toʻligʻicha yetib kelmagan. Platon asos solgan falsafiy gʻoya boshqa zaminda rivojlandi.
Platon akademiyasiga kirishda shunday soʻzlar yozilgan edi. “Geometriyani bilmaydigan bu yerga kirmaydi”. Geometrik figuralar bir tomonda seziladi, his qilinadi va koʻriladi. Platon oʻz ustozi Suqrot oʻlimidan keyin Suqrot yurtiga Janubiy Italiyaga sayohat qildi. Suqrot maktablarida boʻlib dialektik metod suhbat qilishni oʻrgandi.
Gʻoyalar birinchidan qaysiki inson yashayotgan voqealikda, ikkinchidan real emas. Gʻoya-inson aql - zakovati mevasi emas, balki aql - zakovati gʻoyaga taqlid qiladi. Platon fikricha: gʻoyalar, fikrlar fazoviy ongga qarashlidir, qalb olami esa bularni hammasini - gʻoyalar va materiyalarni birlashtiradi.
Aristotel (er.av. 384-322) Platonning shogirdi bulgan. U Kichik Osiyo shaharlarida ilmiy ishlar va oʻqitish bilan shugʻullangan. Aristotel biologiya bilan shugʻullanar edi. U organizmga biologik, genetik yondashdi va tabiatni psixik tomonidan tushundi. Aristotel “qalb” haqida shunday fikrga keldi: qalb tirik jonzotlarning boshlanishi, tanani hayotga tayyorligini belgilaydi. Uni talqini boʻyicha “qalbni tanadan ajratib boʻlmaydi”. “Qalb-bu toʻliq ishlovchi organizmdir”. Aristotel “Qalb haqida”, “Hayvonlar qismi haqida” asarlarida va kichik psixologik insholarda “xotira haqida”, “tush koʻrish haqida” oʻzini psixologik tushunchalarini yozib koʻrsatdi.
Uni fikricha, ruh hayot prinsipi sifatida birinchi oʻrinda turadi. Ruh orqali boshqariladigan organik hodisalar, noorganik dunyoga qarama-qarshi qoʻyilardi. Boshqa qutbda esa qaysiki hodisalar ulkan qobiliyat, yaʼni idrok aqlga qarama-qarshi qoʻyilgan edi. Bu ikki yoʻnalishni birligini tiklamoq uchun Aristotel izdoshlari kurashishdi. Bu izlanishlar qadimgi Rimda falsafiy-psixologik taʼlimotlarda katta ishlar qilinishiga sabab boʻldi. Eng katta yutuqlardan biri psixologik hodisalarni tushuntirishda Aristotel biopsixologiyasi katta yutuqqa egadir, qaysiki u oʻzida uchta yoʻnalishni birlashtirdi: Geraklit, Demokrit, Anaksagor. Aristotel jonli tabiatni organizmni turli darajada rivojlanishiga oʻxshatdi. Demokritni shogirdi, izdoshi Epikur Demokritga tushuncha, qalbni, umumbiologik hodisadan psixologik hodisalarni bir-biridan ajratib berdi. Qalb 4 elementdan tashkil topgan. Ularni har birini oʻz vazifasi bor.
Olov-issiqlik manbai Bugʻlanish-harakat
Shamol-sovuqqonlik Nomsiz element-qalb
Bular hammasi psixologik faoliyatni namoyon qiladi. Epikur shogirdi Lukretsiy nomsiz materiyani nomlash uchun termin topdi. Bu-ruh qalbdan farq qiladi. Bu tushunchani Lukretsiy “Ayollar tabiati haqida” asarida harakat turini, farqini bir butun “atomli” dunyoda tushuntirib berdi. “Qalb” Lukretsiy taʼrifi boʻyicha: aktiv faoliyatli tanani oʻziga boʻysundira oladi uning bundan idrok kelib chiqadi.
Keyingi qadamlardan biri bu “ong” tushunchasining kelib chiqishi. Rimlik vrach Galen ong tushunchasini har tomonlama tushuntirib berishga harakat qildi. Nerv-psixologik faoliyatni analizida bizga tanish “pnevma” boʻladi. Stoiklar (taʼsirida tarbiyalangan Galen) pnevmani 2ga ajratishar edi. “Psixik” va “oʻsuvchi” sezgi organlariga taʼsir organidagi “psixologik pnevmani” holatini oʻzgartiradi, lekin bu shaxsni oʻz-oʻziga hisob berishiga kamlik qiladi. Qalb yuqoriga xudoga yoki pastga material dunyoga yoʻnalmaydi, balki oʻziga-oʻzi, oʻz qobiliyat faoliyatini qabul qiladi deb taʼkidlagan edi Platon.
Avgustin fikri ham Platon fikriga yaqin turadi. Uning fikricha, qalbni mustaqil harakati badandan tashqari, lekin uni quroli sifatida qoʻllanilishi psixik tana boʻlishidir. Qadimgi vaqtda qalb haqida bir necha katta izlanishlar boʻldi. Qalb-bu olov, havo raqam harakatlanuvchi. Qalb deganda inson yashash uchun kerakli narsalar emas, balki butun tirikchilik, hayot tushuntirilgan. Hozirgi zamon tili bilan gapirganda psixologiya fizikani bir qismi deb tushunilgan. Insonni fazo bilan uzluksiz bogʻliqligi quyidagi tushunchani aniqlar edi.
Psixika-ong-idrok.Xotira zehn emas, bu estaliklar xolos, balki qalbni oldingi oʻzini harakatlarini eslashdir. Lekin qalb bajargan harakatlarni eslashga ega emas. Qalbga hozir bajariladigan vazifalar, sezish va intellektual harakatlar ham xosdir. Shu bilan birga Platonning fikricha, afsonalar biz uchun qimmatlidir.
Bizga psixologiya tarixi kursidan maʼlum boʻlishicha, qadimgi grek- rimliklar hayot tarzi sekin-asta ishlab chiqarish revolyutsiyasi munosabati bilan ularni ongi rivojlana borgan sari turli oʻzgarishlar sodir boʻla boshladi. Afsonalarga ishonish esa bir qator tabiiy fanlar bilan tanishish ularni ongini yanada oʻstirishdir. Har bir davrning oʻziga xos faylasuf va olimlari boʻlgani tufayli, mana shu davrda Demokrit, Gippokrat, Anaksimanlar izlanishlari katta ahamiyatga ega boʻldi. Bundan tashqari Platon va Aristotel ilmiy asarlarida falsafiy psixologik fikrlar sistemasi inson fikrini oʻsishiga fikrlari alohida, aniq insonlarda yer yuzida boʻladigan hodisalarda yuzaga keladi degan fikrlar mavjud edi.
Har bir olimni “qalb” haqida bergan tushuntirishlari har birimiz uchun qimmatlidir. Chunki psixologiya tarixida faqat “ruh”, “qalb”, “ong” talqinlarigina oʻrganilmagan, balki oʻsha qadimgi davrdan to biz yashab kelayotgan davrimizgacha insonlar hayotida qanday psixik (ruhiy) holatlar sodir boʻlganligi bayon etilgan. Bizning vazifamiz esa mana shu psixologiya tarixiga asoslangan holda bundan ham koʻproq izlanishlar olib borish deb oʻylaymiz.
“Psixologiya fan sifatida ruh haqidagi taʼlimotdan boshlanishi kerak edi. Ruh haqidagi taʼlimot odamzot tomonidan ilgari surilgan birinchi ilmiy gepoteza”dir deb yozadi L.S. Vыgotskiy. Anita - ruh haqidagi qarashlar ibtidoiy jamoa davridayoq mavjud boʻlgan boʻlsada er. av. asrda tabiat va inson haqidagi tasavvurlar tub burilishga uchrab, antik olamda dastlabki ruh haqidagi ilmiy farazlar paydo boʻla boshlaydi. Ilmiy psixologiya va undagi barcha muammolarning boshi shu yerdadir.
“Qaysi yoʻllar bilan bormagin, baribir ruhning chegarasiga borolmaysan” degan aforizm bilan efeslik Geraklit (er. av. 530-470) individual ruh va koinot birligi gʻoyasini ilgari surdi. Unga koʻra barcha narsa asosida olov yotarkan. Organizmdagi olov uchquni psixologiyadagi - ruhdir. U “olovli va nam” holatda boʻladi va mast odam qayerga ketayotganini bilmaydi, chunki uning psixikasi namdir» - deb yozadi Geraklit. Uning taʼkidlashicha ruh namini umumiy logos qonunlari bilan belgilanadi. Bu fikr bilan Geraklit barcha psixik hodisalar moddiy dunyo qonunlariga buysunishini taʼkidlamoqchi boʻladi. Determinizm prinsipini juda sodda koʻrinishda taʼriflamoqchi boʻladi. Lekin uning gʻoyalari psixik hayotni hamma eshiklarni ochishga kalit boʻla olmas edi. Geraklit oʻzidan oldin oʻtgan milet maktabi faylasuflari Fales, Anaksimandr, Anasimenlarning ruh boʻlinmasligi toʻgʻrisidagi fikrlarini izdoshi xisoblanadi.
Geraklitdagi ruh uchqunlari keyinchalik Demokrit (er.av.400-370)ning taʼlimotida “olovli atomlarga” aylandi. Demokrit va uning ustozi Levkipp (er. av. 500-440) atomik materializm nazariyasini ilgari surdilar. Unga koʻra barcha narsalar 2 ta asosdan - boʻlinmas harakatchan, sharsimon va yengil atomlardan va boʻshliqlardan paydo boʻladi. Bu atomning eng harakatchanlari, yaʼni olov atomlari ruhni hosil qiladi. Yana bir grek mutafakkiri Anaksagor (er. av. 500-428)ning barcha narsalar gameomeriy nomli mayda moddalardan tashkil topganligi va ularning aql bilan va yaʼni ruh bilan boshqarilishi toʻgʻrisidagi fikri ham Demokritning atomik qarashlariga oʻxshaydi. Sochilib ketishidan iborat fizik qonunni tana uchun ham taalluqli deb hisoblab, Demokrit ruhning abadiyligini inkor etadi. Demokrit ruhning tana harakatining sababi deb biladi. Uning yozishicha, ruh ogʻir tanaga kirib harakatga keltiradi. Tana oʻlgandan keyin esa u fazoda tarqalib ketadi. Biz nafas olganimizda ruhni tashkil etuvchi atomlarni yutib nafas chiqarganda ruhimizni bir qismini tashqariga chiqarib yuboramiz. Shu tariqa ruhimiz doimo yengillashib turadi, deb hisoblaydi Demokrit. Uning fikricha hamma narsaning hatto oʻlikning ham ruhi bor, faqat juda kam. Demokritning bunday fikri panpsixizmga yaqinlashib qoladi. Tanadan tashqari ruh boʻlishi mumkin emas, degan umumiy hukm chiqardi. U nafaqat tana va ruh birligi balki ruhning oʻzi tana ekanligini taʼkidlaydi. “Agar ruh tanani harakatlantirsa, demak uning oʻzi tana qismi” deb yozadi. Demokrit, Epikur, Lukretsiy, kabilar Demokrit ruh haqidagi tasavvurlarni rivojlanishini davom ettirdilar. Lekin Epikurga koʻra ruh atomlardan emas, oʻzgarmas 4 elementlardan: olov - issiqlik asosi, bugʻ - harakat asosi, shamol - sovish, nomsiz 4-element - ruhdan iborat. Epikurning nomsiz elementini Lukretsiy “A”, deb atadi. Shuningdek, Epikurning fikricha faqat sezish xususiyatiga ega narsalardagina ruh boʻladi.
Ruhni qanotli arava izvoshchiga oʻxshatish mumkin. Izvoshchi va otlar oʻrtasidagi munosabat, tana va ruh oʻrtasidagi munosabat kabidir. Platonga koʻra inson ruhining 3 ta asosi bor: 1. Hayvonlar va oʻsimliklarga xos aqlsiz asos. U tufayli tirik mavjudot oʻzining tana ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Ruhning mana shu qismi bilan odam sezadi, ochlik va tashnalikni sezadi. Bu asos inson ruhining katta qismini tashkil etadi. 2. Asosning intilishlariga qarshi chiqadi. 3. Asos azob va qiyinchiliklar asosidir. Bu qism bilan “odamning jahli chiqadi, gʻolib chiqish uchun qiyinchiliklarga tayyor boʻladi”. Platon fikriga koʻra, doim mana shu asoslar oʻrtasida kurash kechib, uning oqibatlari tushlarda namoyon boʻladi. Platonning tushlarni tushuntirishi koʻp jihatdan zamonaviy fikrlardan biri freydizmga oʻxshab ketadi. Chunki Platon ham ularning asosida mayllar shu jumladan haqiqiy mayllar yotishini taʼkidlagan. Platon ruh tana oʻlgandan keyin ham hayot boʻladi deb fikr yuritadi. Uning yozishicha: "Agar ruh abadiy boʻlsa, unda ruh haqida nafaqat bu dunyoda balki keyingi uning hayoti haqida ham qaygʻurish kerak. Platonning ruh haqidagi gʻoyasining yetakchi qismi hissiyotlardir. Unda Platon birinchi oʻrinda odamlar uchun rohatlanish hissi turmasligini aytadi. Qoramol, ot va boshqa hayvonlar uchun shundaydir, lekin odam uchun 1-oʻrin u yoqda tursin, 2-oʻrinda ham turmaydi, xatto 3-oʻrinda ham emas. Platon oʻzining “Filef” dialogida rohatlanish, azoblanish va har ikkisining boʻlmasligi ruhning 3 xil holatidir deb aytib oʻtadi.
Aflotun psixologiya haqida
Antik psixologiyaning eng yuqori choʻqqisi Aristotelning ruh haqidagi mashhur taʼlimoti hisoblanadi. Mashhur faylasuf Gegel aytganidek, “biz psixologiyada ega boʻlgan yaxshi narsalar - bu Aristoteldan olgan narsalarimizdir. Aristotel «O dushe” yaʼni “Jon haqida”» nomli traktida ruh muammosini sistemali oʻrganishga bagʻishlangan oʻz gʻoyalarini yoritib beradi. Shimoliy Gretsiyaning Stariga shahrida tabib oilasida tavallud topgan Aristotel 17 yoshda Platonga shogird boʻlib tushgan. Ammo Platonning qarashlari yoʻlidan bormagan. Aristotelga koʻra, ruh organik tananing shakli. Bu tanani Aristotel quyidagi metafora bilan tushuntiradi: “Agar koʻz alohida tirik mavjudot boʻlsa, koʻrish qobiliyati uning ruhi boʻlar edi. Koʻrish qobiliyatini yoʻqotgan koʻz aslida koʻz boʻlmaydi, u faqatgina koʻz degan nomni saqlab qoladi, xolos. Bunday nomni chizilgan yoki biror narsadan yasalgan koʻzga ham berish mumkin. Tiriklik ruhsiz boʻlmaydi. Ruh tanani tirik qiladi. Tananing barcha xususiyatlari oʻsish, nafas olish, fikrlash asosida ruh turadi. Boshqacha aytganda tana va boshqa organlar ruh xizmatidagi quroldir. «Tana ruh uchun mavjuddir”, deb yozadi. Aristotel ruhni tanadan ajratib boʻlmaydi» degan qatʼiy xulosaga keldi. Aristotel barcha ruhning xarakter va xususiyatlarni “entelexiya” degan maxsus tushunchaga birlashtiradi. Ruh harakat qilmaydi, tana harakat qiladi, lekin bunday tana ruhlidir. Shu tariqa Aristotel Platonning tana va ruh ajralishi, ruhning qismlarga boʻlinishi haqidagi gʻoyasini oʻtkir tanqid qiladi.
Materializm gʻoyalari antik psixologiyada anatomiya va meditsinadagi yutuqlari bilan mustahkamlab qoʻyiladi. Er.av. 6-asrda yashagan tabib va faylasuf Olkmson Krotonskiy fan tarixida birinchi boʻlib, fikrlarning bosh miyada tugʻilishi toʻgʻrisidagi taxminni ilgari surdi». “Meditsinaning otasi” Gippokrat (er. av. 460-377) Likseon kabi tafakkur va sezgi organi miya ekanini taʼkidlaydi. Uning yozishicha mana shu qism bilan biz fikrlaymiz, yaxshi va yomonni ajratamiz, tanamizning mana shu qismi bilan koʻramiz. Miya sogʻ holatda boʻlgandagina biz sogʻ fikrlaymiz». Gippokratning ishlari orasida eng katta shuhrat keltirgani temperament haqidagi taʼlimotdir. Unga koʻra, inson temperamentini organizmdagi 4 xil suyuqlik: miyadagi shilimshik modda, jigardagi safro, qora taloqdagi qora safroning nisbatini belgilab beradi. Qonning ustunligi - sangvinik temperamentiga (lot. - qon), shilimshiq modda ustunligi - flegmatik temperamentiga (grek - shilimshiq modda), safro ustunligi - xolerik temperamentiga (grek - safro,oʻt), qora safro ustunligi melanxolik temperamentiga (grek - qora safro, oʻt) toʻgʻri keladi. I. P. Pavlovning aytishicha, Gippokrat son-sanoqsiz variantlar ichida inson xulqini tushuntiruvchi kapital nazariyaga asos soldi. Aleksandriyada maʼlum vaqtgacha oʻliklarni yorib oʻrganishga ruxsat berilishi Aleksandriyadagi 2 ta yirik tabib olim Gerofil va Erazistrantning yangi kashfiyotlariga sabab boʻldi. Ptolemeyning shaxsiy tabibi Gerofil birinchi boʻlib, nervlar, paylar va bogʻlamlar oʻrtasidagi farqni aniqladi, koʻzning tuzilishini batafsil tariflab berdi. Erazistrat bosh miyaning tuzilishini taʼriflab, katta yarim sharlardagi egri va bugriliklarning koʻpligidan odam aqliy jihatdan hayvonlardan ustun turadi degan fikrga keldi.
Bu barcha anatomo-fiziologik maʼlumotlarni rimlik tabib Klavdiy Galen (er. av. II asr) umumlashtirdi va yangilari bilan boyitdi. Uning asarlaridan 17 asrgacha keng foydalanildi. Har xil muskullarga boruvchi nervlarni kesish bilan Galen xulosaga keldiki, tananing nervsiz birorta qismi yoʻq, birorta harakat, birorta hissiyot ularning ishtirokisiz kechmaydi.
Eksperimentlar orqali Galen orqa miyaning funksiyalarini ham aniqladi. Agar orqa miyani koʻndalang kessa, kesilgan joydan pastda joylashgan barcha tana qismlari harakatchanligi va sezuvchanligini yoʻqotadi, degan xulosani olim asoslab berdi. Galen Gippokratning temperament taʼlimotini yanada rivojlantirdi. U barcha narsalarning 4 xil holati – iliq, sovuq, quruq, va nam va 4 xil suyuqlik 13 ta temperamentni keltirib chiqaradi, degan fikrda edi. Shu temperamentlarning bittasi normal boʻlib, 12 tasida normadan chetga chiqish mavjudligini Galen tushuntirmoqchi boʻldi.
Koʻrish idrokini oʻrganishga afinalik tabib Aleksandr Vfrodiyskiy (139-211) katta hissa qoʻshdi.
Antik mutafakkirlar tomonidan toʻplangan ruh haqidagi taʼlimot keyinchalik fanning shakllanishi uchun zamin yaratdi.
Animizm Davlat to'ntarishi qadimiy animizmni (lotincha "anima" - jon, ruh) - inson tanasini tark etadigan maxsus "agentlar" yoki "arvohlar" sifatida ko'rinadigan narsalar ortida yashiringan ko'plab ruhlarga (ruhlarga) ishonishni engishdan iborat edi. ularning so'nggi nafasi va ba'zi ta'limotlari (masalan, taniqli faylasuf va matematik Pifagor) o'lmas bo'lib, har doim hayvonlar va o'simliklarning tanalarida aylanib yurishadi. Qadimgi yunonlar ruhni "psyuche" so'zi deb atashgan. Keyinchalik bu bizning nomimizga nom berdi. Ism hayot va uning jismoniy va organik asoslari o'rtasidagi bog'liqlikni asl anglashning izlarini saqlab qoladi (ruscha so'zlarni solishtiring: "jon, ruh" va "nafas", "havo"). Qizig'i shundaki, o'sha qadimgi davrda odamlar qalb ("psixika") haqida gapirganda, tashqi tabiat (havo), tana (nafas olish) va psixikaga (keyingi tushunchalarida) xos bo'lgan yagona kompleksga birlashganday tuyulgan. . Albatta, ular o'zlarining kundalik amaliyotlarida bularning barchasini mukammal ravishda ajratib turdilar. Ularning afsonalariga ko'ra inson psixologiyasining bilimlari bilan tanishganingizda, ularning xudolarining xatti-harakatlari uslubini anglash nozikligiga, ularning hiyla-nayranglari, donoligi, qasoskorligi, hasadgo'yligi va yaratuvchisi yaratgan boshqa fazilatlarga qoyil qolmasdan ilojingiz yo'q. afsonalar samoviylarga - bu psixologiyani qo'shnilar bilan aloqa qilishning er yuzidagi amaliyotida biladigan odamlarga berdi. Jasadlarda ruhlar yashaydigan (ularning "hamkasblari" yoki arvohlari) va hayot xudolar o'zboshimchaliklariga bog'liq bo'lgan dunyoning mifologik surati, asrlar davomida jamoat ongida hukm surgan. Hylozoism Animizmdan gilozoidizmga o'tish (yunoncha "materiya" va "hayot" ma'nosidagi so'zlardan) ongda inqilobga aylandi. Butun dunyo - koinot, kosmos bundan buyon tirik deb o'ylangan edi. Tirik, jonsiz va ruhiy o'rtasidagi chegaralar belgilanmagan. Ularning barchasi birlamchi materiyaning (pra-materiyaning) mahsuli sifatida qaraldi va shunga qaramay, ushbu falsafiy ta'limot ruhiy tabiatni bilish yo'lida katta qadam bo'ldi. Bu animizmga chek qo'ydi (garchi bundan keyin ham asrlar davomida, hozirgi kungacha u ruhni tanadan tashqarida deb biladigan ko'plab tarafdorlarni topdi). Hylozoism birinchi marta ruhni (psixikani) tabiatning umumiy qonunlari ostiga qo'ydi. Ruhiy hodisalarning tabiat tsiklidagi dastlabki ishtiroki to'g'risida o'zgarmas va zamonaviy fan uchun postulat tasdiqlandi. Geraklit va qonun sifatida rivojlanish g'oyasi (Logos) Giolozist Geraklit uchun kosmos "abadiy tirik olov" shaklida, ruh ("ruhiyat") esa uning uchquni ko'rinishida paydo bo'lgan. Mavjud hamma narsa abadiy o'zgarishga duchor bo'ladi: "Bizning tanamiz va ruhimiz oqim kabi oqadi"... Geraklitning yana bir aforizmida: "O'zingni bil"... Ammo bu faylasufning og'zida umuman o'zini bilish har qanday tashqi narsadan chalg'igan holda o'z fikrlari va tajribalariga chuqur kirib borishni anglatmaydi. "Qaysi yo'llardan qat'i nazar, ruhning chegaralarini topa olmaysiz, uning logotiplari shunchalik chuqurdir", - deb o'rgatgan Geraklit. Geraklit tomonidan kiritilgan, ammo bugungi kunda ham qo'llanilayotgan ushbu "logos" atamasi juda xilma-xil ma'nolarga ega bo'ldi. Ammo u uchun u "hamma narsa oqadigan" va hodisalar bir-biriga o'tadigan qonunni nazarda tutgan. Shaxsiy ruhning kichik dunyosi (mikrokosmasi) butun dunyo tartibining makrokosmiga o'xshaydi. Shu sababli, o'zingizni (o'z psixikangizni) anglash, ziddiyatlar va kataklizmalardan to'qilgan diniy uyg'unlikni ta'minlaydigan qonunni (Logos) chuqurlashtirishni anglatadi. Geraklitdan keyin (uni tushunish va "yig'lash" qiyinligi sababli uni "qorong'u" deb atashgan, chunki u insoniyat kelajagini hozirgi zamondan ham dahshatli deb hisoblagan), hamma narsalarning tabiiy rivojlanishi g'oyalari, shu jumladan tanalar va "ariqlar kabi oqayotgan" qalblar. Demokrit va nedensellik g'oyasi Hamma narsa Qonunga bog'liq bo'lgan Geraklitning ta'limoti (va xudolarning o'zboshimchaliklariga emas - osmon va er hukmdorlariga), Demokritga o'tgan. Xudolarning o'zi - uning tasvirida - olovli atomlarning sharsimon klasterlaridan boshqa narsa emas. Inson turli xil atomlardan ham yaratilgan, ularning eng harakatchanlari olov atomlari. Ular qalbni shakllantiradi. U ruh va kosmos uchun o'z-o'zidan emas, balki qonun bilan bir xil narsani tan oldi, unga ko'ra sababsiz hodisalar yo'q, ammo ularning barchasi atomlarning to'qnashuvining muqarrar natijasidir. Voqealar tasodifiy bo'lib tuyuladi, buning sababini biz bilmaymiz. Organizmning ruhi bu uning vazifasi, faoliyati. Aristotel organizmni tizim sifatida ko'rib, unda faollik uchun turli darajadagi qobiliyatlarni ajratib ko'rsatgan. Shaxsning irodasi, ilohiyga qarab, ikki yo'nalishda harakat qiladi: u ruhning harakatlarini boshqaradi va uni o'ziga qaratadi. Tanada sodir bo'ladigan barcha o'zgarishlar sub'ektning irodaviy faolligi tufayli ruhiy holatga aylanadi. Shunday qilib, hislar saqlaydigan izlardan Villi xotiralar yaratadi. Barcha bilimlar Xudo ichida yashaydigan va harakatlanadigan ruhga xosdir. U iroda yo'nalishi tufayli yana sotib olinmaydi, balki ruhdan olinadi. Ushbu bilim haqiqatining asosini ichki tajriba tashkil etadi: ruh o'z faoliyati va uning ko'zga ko'rinmas mahsulotlarini juda aniq anglash uchun o'ziga murojaat qiladi. Tashqi tomondan farq qiladigan, lekin eng yuqori haqiqatga ega bo'lgan ichki tajriba g'oyasi Avgustinda ilohiy ma'noga ega edi, chunki bu haqiqatni Xudo beradi, deb targ'ib qilingan. Keyinchalik, diniy rang berishdan xalos bo'lgan ichki tajribani talqin qilish, boshqa fanlardan farqli o'laroq, psixologiya ega bo'lgan ongni o'rganishning maxsus usuli sifatida introspektivatsiya g'oyasi bilan birlashdi. * * * Qadimgi yunonlarda bugungi kunda ham psixologik g'oyalarni rivojlantirishga yo'naltirilgan ko'plab muammolarni topamiz. Qadimgi yunon mutafakkirlari ruhni o'z-o'zidan anglab bo'lmaydi, deb taxmin qilishgan. Uning genezisi va tuzilishi haqidagi tushuntirishlarida shaxsga bog'liq bo'lmagan o'sha katta sohalarni izlashning uchta yo'nalishi mavjud bo'lib, ularning tasviri va o'xshashligida individual inson qalbining mikrokozmi sharhlangan. Birinchi yo'nalish psixikani moddiy dunyoning harakatlanish va rivojlanish qonunlari bilan tushuntirishdan kelib chiqdi. Bu erda etakchi g'oya aqliy namoyonlarning narsalarning umumiy tuzilishiga, ularning jismoniy tabiatiga bog'liqligini belgilovchi g'oya edi. (Ruhshunosning moddiy olamdagi o'rni haqidagi savol, avval qadimgi mutafakkirlar tomonidan anglab etilib, psixologik nazariya uchun abadiy hal qiluvchi bo'lib qoladi). Faqatgina ruhiy hayotni jismoniy olamdan, ularning ichki munosabatlaridan va shu bilan psixikani moddiy hodisalarning o'zaro bog'liqligi haqidagi tajriba va mulohazadan kelib chiqqan holda o'rganish zaruriyati anglangandan keyingina, psixologik fikr ko'chib o'tishga muvaffaq bo'ldi. uning ob'ektlari noyobligi aniqlangan yangi chegaralar. Qadimgi psixologiyaning ushbu ikkinchi yo'nalishini Aristotel yaratgan. U umuman tabiatga emas, balki faqat tirik tabiatga yo'naltirilgan edi. Uning uchun dastlabki xususiyatlar noorganiklardan farqli o'laroq, organik jismlarning xususiyatlari edi. Psixika hayotning bir shakli bo'lganligi sababli, psixobiologik muammoni birinchi o'ringa olib chiqish oldinga qo'yilgan katta qadam bo'ldi. Bu aqliyni tanada yashovchi, fazoviy parametrlarga ega va o'zi bilan bog'langan organizmni tark etishga qodir (materialistlar uchun ham, idealistlar uchun ham) ruh emas, balki yashash xatti-harakatlarini tashkil etish usuli sifatida izohlashga imkon berdi. tizimlar. Uchinchi yo'nalish shaxsning aqliy faoliyatini tabiat tomonidan emas, balki inson madaniyati tomonidan yaratilgan shakllarga, ya'ni tushunchalar, g'oyalar va axloqiy qadriyatlarga bog'liq qildi. Haqiqatan ham aqliy jarayonlarning tuzilishi va dinamikasida juda katta rol o'ynaydigan ushbu shakllar, Pifagoreylar va Platondan boshlab, moddiy dunyodan begona bo'lib, ular proektsiyasi bo'lgan va maxsus ruhiy shaklda taqdim etilgan. sezgir idrok etiladigan jismlarga yot bo'lgan shaxslar. Ushbu yo'nalish psixologoz (yunoncha "gnosis" dan - bilim) deb belgilanishi kerak bo'lgan muammoga alohida keskinlik berdi. Unda dastlab mavzuni o'ziga xos - tabiiy va madaniy bilan bog'laydigan psixologik omillarni o'rganish bilan bog'liq ko'plab masalalar qamrab olingan. Ushbu haqiqat, sub'ektning aqliy apparati tuzilishiga ko'ra, ular dunyoning, atrof-muhitning tasvirlari bo'ladimi, undagi shaxsning xatti-harakatlari bo'ladimi, sezgir yoki aqliy tasvirlar shakliga aylantiriladi. Ushbu barcha muammolar, barcha "nomuvofiqliklar" bilan qadimgi yunonlar tomonidan kashf etilgan. Va hozirgi kungacha ular zamonaviy olim ruhiy dunyoni (u qanchalik o'ta murakkab elektronika bilan qurollangan bo'lishidan qat'iy nazar) o'rganadigan prizma orqali tushuntirish sxemalarining asosiy qismini tashkil etmoqda. Madaniyat dunyosi inson va uning ruhini anglashning uchta "organi" ni yaratdi: din, san'at va ilm. Din afsonaga, san'at - badiiy obrazga, fan - mantiqiy fikr tomonidan uyushtirilgan va boshqariladigan tajribaga asoslanadi. Xudolarning tabiati va xulq-atvori to'g'risida ham, ularning epikalari va fojialari qahramonlari tasvirlari haqida ham fikr yuritgan insoniyat bilimlarining ko'p asrlik tajribasi bilan boyitilgan qadimgi davr odamlari bu tajribani "sehrli billur" orqali o'zlashtirdilar. narsalarning tabiatini oqilona tushuntirish - erdagi va samoviy. Ushbu urug'lardan fan sifatida psixologiyaning tarvaqaylab daraxti o'sdi. Ilmning qiymati uning kashfiyotlari bilan baholanadi. Bir qarashda qadimgi psixologiya faxrlanadigan kashfiyotlar xronikasi lakonikdir. Birinchilardan biri qadimgi yunon shifokori (miloddan avvalgi VI asr) Alkmeon tomonidan ruhning a'zosi miya ekanligini kashf etgani. Tarixiy kontekstdan tashqari, bu kichik donolikka o'xshaydi. Shunga qaramay, ikki yuz yil o'tib, buyuk Aristotel miyani qon uchun o'ziga xos "muzlatgich" deb hisoblaganini va dunyoni idrok etish va qalbda fikrlash uchun ruhni barcha qobiliyatlari bilan joylashtirganini esga olish kerak. Alkmeon xulosasining maxfiyligi. Bundan tashqari, bu taxminiy taxmin emas, balki tibbiy kuzatuvlar va tajribalardan kelib chiqqan holda. Albatta, o'sha kunlarda inson tanasida bugungi kunda qabul qilingan ma'noda tajriba o'tkazish imkoniyati juda kam edi. O'limga hukm qilinganlarga, gladiatorlarga va hokazolarga nisbatan tajribalar o'tkazilganligi to'g'risida ma'lumotlar saqlanib qoldi. Biroq, qadimgi shifokorlar odamlarni davolash paytida ularning ruhiy holatini o'zgartirishi, o'z harakatlarining ta'siri, insonning individual farqlari haqida ma'lumotni avloddan avlodga etkazishi kerak bo'lgan haqiqatni unutmaslik kerak. Temperamentlar haqidagi ta'limot ilmiy psixologiyaga Gippokrat va Galen tibbiyot maktablaridan kelganligi bejiz emas. Amaliyotning boshqa shakllari tibbiyot tajribasidan kam bo'lmagan: siyosiy, huquqiy, pedagogik. Sofistlarning asosiy tashvishiga aylangan og'zaki duelda ishontirish, taklif qilish, g'alaba qozonish usullarini o'rganish nutqning mantiqiy va grammatik tuzilishini tajriba ob'ektiga aylantirdi. Aloqa amaliyotida Sokrat o'zining (20-asrda vujudga kelgan eksperimental fikrlash psixologiyasi tomonidan e'tiborsiz qoldirilgan) o'zining dastlabki dialogizmini va Suqrotning shogirdi Platon - ichki nutqni ichki dialog sifatida topdi. U shuningdek, zamonaviy psixoterapevtning yuragiga juda yaqin bo'lgan shaxsiy modelga ega, bu motivlarning dinamik tizimi sifatida, uni qochib bo'lmaydigan ziddiyatda parchalab tashlaydi. Ko'pgina psixologik hodisalarning kashf etilishi Aristotelning nomi bilan bog'liq (tutashganlik, o'xshashlik va qarama-qarshilik bilan birlashma mexanizmi, hissiyotlardan tashqari maxsus tasvirlarni - xotira va tasavvur tasavvurlarini, nazariy va amaliy aql o'rtasidagi farqlarni va boshqalarni topish). . Shuning uchun qadimgi davrdagi psixologik fikrning empirik matoni naqadar mo''tadil bo'lmasin, usiz bu fikr ananani "tasavvur qila" olmaydi. zamonaviy ilm-fan... Ammo tushunarli mantiqdan, ularni tahlil qilish va tushuntirishdan qat'i nazar, biron bir haqiqiy faktlar ilmiy qadr-qimmatga ega bo'lolmaydi. Ushbu mantiq, uning umumiy shakllaridan farqli o'laroq, ob'ektivdir. Muayyan ob'ektiv tarkibni o'zlashtirgan holda, nazariy fikrni rivojlantirish bilan belgilanadigan muammoli vaziyatga muvofiq ravishda quriladi. Psixologiyaga kelsak, antik davr katta nazariy yutuqlar bilan ulug'lanadi. Bularga nafaqat faktlarni topish, innovatsion modellar va tushuntirish sxemalarini qurish kiradi. Asrlar davomida insoniyat ilm-fanining rivojlanishiga rahbarlik qilgan muammolar shakllantirildi. Uning dunyoda bo'lishiga xos bo'lgan jismoniy va ma'naviy, fikrlash va aloqa, shaxsiy va ijtimoiy-madaniy, motivatsion va intellektual, oqilona va mantiqsiz va boshqa ko'p narsalar qanday qilib unga birlashtirilgan? Qadimgi donishmandlar va tabiat tadqiqotchilarining ongi bu jumboqlar ustida kurash olib borgan, tajriba ma'lumotlarini o'zgartirib, haqiqat pardasini sog'lom fikr va diniy va mifologik obrazlar ko'rinishidan yulib tashlagan nazariy fikrlash madaniyatini misli ko'rilmagan balandlikka ko'targan.
Antik davrda ruh tananing asosiy printsipi sifatida tushunilgan., "arxe" tushunchasiga o'xshashlik - dunyoning asosiy printsipi, mavjud bo'lgan barcha asosiy blok. Qayerda, ruhning asosiy vazifasi tanani faol qilish deb hisoblangan beri tana ruh tomonidan harakatga keltiriladigan inert massa. Ruh nafaqat faoliyat uchun energiya beradi, balki uni boshqaradi, ya'ni. bu insonning xulq-atvorini boshqaradigan ruhdir. Ruh harakatni rag'batlantiradi, shaxsning faoliyatini tartibga soladi va dunyoni bilishning asosiy vositasidir. Ruh haqidagi ta'limot bu psixologik tushunchalar rivojlana boshlagan bilimlarning birinchi shakli. Ruhning dastlabki ilmiy tushunchalari ruh va uning funktsiyalarini tushuntirishga qaratilgan. Qadimgi davrda psixologiya uchun eng muhimi, ruhning tanaga qanday faollik berishini, u odamlarning xulq-atvorini qanday tartibga solishini va dunyoni qanday o'rganishini o'rganish edi. Tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini tahlil qilish o'sha davr mutafakkirlarini ruh moddiy, ya'ni u atrofdagi olam bilan bir xil zarrachalardan iborat degan fikrga olib keldi. Qadimgi davrda buni allaqachon anglash mumkin edi psixikadagi barcha jarayonlar o'zaro bog'liqdir... Anaxagoras va Geraklitlar dastlab odamga, umuman tabiatga nima bo'lishini belgilaydigan "Logos" universal qonuni borligi haqida determinizm haqida gapirishdi. Geraklit shunday deb yozgan edi: “ Logotiplarni hatto quyosh ham buzolmaydi ..." Shunday qilib, tabiatda va inson qalbida sodir bo'ladigan har bir narsa ma'lum bir sababga bog'liq garchi biz har doim ham bu sababni topa olmasak ham. Determinizmning batafsil kontseptsiyasini ishlab chiqqan Demokrit " odamlar bu ishdan bexabarlik va ish yuritishga qodir emasliklarini yashirish uchun tasodif g'oyasini ixtiro qildilar». Tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini tahlil qilish o'sha davr mutafakkirlarini ruh moddiy, ya'ni u atrofdagi olam bilan bir xil zarrachalardan iborat degan fikrga olib keldi.Aqliy sohasi inson bilan cheklanib qolmadi, ammo butun dunyoga tarqaldi. Ushbu yondashuv deyiladi panpsixizm- butun dunyo jonlantirilgan va jonli deb biladigan yo'nalish. Ruh haqidagi dastlabki g'oyalar qadimgi iyonlarning tabiiy falsafasida dastlabki klassik davrda (miloddan avvalgi 4-5 asrlar) paydo bo'ladi. Fales , Anaksimandr , Anaksimenlar va Efeslik Geraklit . Ushbu mutafakkirlar hamma narsaning asosini tashkil etuvchi to'rt element haqida ta'lim berishadi. Dunyoda hamma narsa o'zining asosiy printsipiga ega - bu barcha ob'ektlarning birinchi va asosiy komponenti bo'lgan element, ark. Arche - olam va undagi hamma narsa mavjud bo'lmaydigan element. By Fales, bu suv, tomonidan Anaksimen va Anaksimandr - havo(abadiy) yashash va o'zgaruvchan asos) Anaksimandr (miloddan avvalgi VI asr) "cheksiz" haqida yozgan, ya'ni. hamma narsa kelib chiqadigan va hamma narsa aylanadigan shunday jismoniy printsip haqida. By Geraklit - olov. Ruh ilohiy olovning bir qismidir. Olov qancha ko'p bo'lsa, shuncha ko'p ruh. Parmenidlar erni asosiy element deb atagan. Parmenid - " Borliq bor, yo'qlik yo'q "- falsafa tarixidagi haqiqatning birinchi isboti Ushbu birinchi psixologik tushunchalarda ruh asosan faoliyat, energiya manbai sifatida ko'rib chiqilgan bo'lsa, ruhning boshqa funktsiyalari, shu jumladan keyingi olimlar uchun bilish, xulq-atvorni tartibga solish masalalari hali o'rganilmagan. Geraklit (miloddan avvalgi 6-5 asrlar). Geraklit dunyo, tabiat va insonning shakllanishi va rivojlanishiga ishongan o'zgarmas qonunlarga muvofiq amalga oshiriladi hech kim, na odamlar va na xudolar o'zgarishi mumkin. Ushbu qonun Logos bo'lib, asosan so'z bilan ifodalanadi va inson taqdirni chaqiradigan kuchdir. Mavjud narsalarning birlamchi asosi olovdir, u kondensatsiya orqali havo, suv va erga aylanadi. Logos dunyo yilining asosini tashkil etadigan ushbu o'zgarishlarning yo'nalishini va vaqtini belgilaydi (fasllarga o'xshashligi bo'yicha). Shuning uchun, qish bahorga, yoz esa kuzga o'tqazgani kabi, jamiyatning gullab-yashnashi uning tanazzuli va yangi jamiyatning paydo bo'lishi bilan almashtiriladi. Jahon Geraklit yilining ushbu nazariyasi ijtimoiy inqirozli lahzalarda alohida mashhurlikka erishdi, masalan, Rim tarixchilari ushbu nazariya asosida tushuntirdilar. Xuddi shu tarzda, inson va uning ruhi o'zgaradi. Shuning uchun, Geraklitning fikriga ko'ra, ruhning hayoti, uning rivojlanishi va yo'q bo'lib ketishi qonuniyatlarini o'rganish mumkin. Geraklit psixologiyaga kirib keldi doimiy rivojlanish va o'zgarish g'oyasi. Uning mashhur "hamma narsa oqadi" degan diktati keyinchalik nafaqat falsafiy dialektika, balki ong nazariyalari uchun ham, masalan, Jeymsning ong oqimi nazariyasi uchun eng muhim qoidalardan biri bo'ldi. Geraklit, shuningdek, hamma narsa harakat qiladi va o'zgaradi va atrofdagi narsalar, umuman olam uchun aniq baho berilmaydi, deb hisoblar edi. Demak, inson uchun juda muhim bo'lgan oltinning pichanni afzal ko'rgan eshak uchun qiymati yo'q.
Baholashning sub'ektivligi haqidagi ushbu g'oya keyinchalik dunyoni bilish imkoniyatini keyingi psixologlar, masalan, Demokrit tomonidan inkor etishining sabablaridan biri bo'ldi. Ammo Geraklit bunday sub'ektivizmni va o'zgaruvchanlikni "Logos" dan, tabiat qonunlaridan kelib chiqqan holda butunlay tabiiy deb hisoblagan va ularga dunyoni anglash imkoniyatiga qarshi bo'lmagan. Bundan tashqari, u avval shunday deb taklif qildi bilimlarni qayta ishlashning ikki bosqichi - hislar va aql. Shu bilan birga, ong ko'zga ko'rinmaydigan ko'proq umumiy narsalarni, masalan, Logotiplarni, narsalarning mohiyatini tushunishga qodir. Shuning uchun ong hissiyotlardan yuqori. U dunyoning rivojlanishi haqidagi tushunchasini ruhning rivojlanishiga o'tkazdi. U inson ruhi tug'iladi, o'sadi va yaxshilanadi, keyin asta-sekin qariydi va nihoyat o'ladi, deb ishongan. Ruh va olovni taqqoslash (dunyoning asosiy printsipi), Geraklit ruhning kamolot va etuklik darajasini uning o'ziga xosligi darajasi bilan o'lchagan. Shunday qilib, bolaning ruhi hali ham nam, nam, asta-sekin quriydi, tobora ko'proq olovli, etuk, aniq va ravshan fikrlashga qodir. Qarilikda ruh yana asta-sekin namlik bilan to'yingan bo'ladi va odam yomon va sekin o'ylay boshlaydi. Shunday qilib, Geraklit nafaqat ruhning rivojlanishi haqida gapirgan, balki bu rivojlanishni tafakkur bilan bog'lagan, aqliy rivojlanishni aqlning rivojlanishi bilan aniqlagan. Geraklitus timsollari Sabab bilan aniqlangan. Dunyoda hamma narsa ma'lum qonunlar asosida, asosiy boshqaruv kuchi bo'lgan Logosga muvofiq ishlaydi. Logos, shuningdek, individual voqealar, jumladan, odamlar hayotidagi turli epizodlar o'rtasidagi munosabatni tushuntiradi. Shunday qilib, dunyodagi hamma narsa sababiy shartli bo'lib, barcha hodisalar shunchaki tasodifan sodir bo'lmaydi, lekin ma'lum bir qonunga binoan, har doim ham bunday aloqaga ega bo'lmasak ham, voqea sababini aniqlashimiz mumkin. Logos, shuningdek, o'zgarishlarga qaramay ("hamma narsa oqadi", "hech narsada barqarorlik yo'q"; "siz bir xil oqimga ikki marta kira olmaysiz"), butun tarkibini o'zgarishsiz qoldiradigan qonun. Psixologiya rivojlanishining boshida olimlar ishonishgan qalbning asosiy sifati bu faoliyatdir, ya'ni ular buni ta'kidladilar ruh birinchi navbatda tananing energiya asosidir , bu harakatsiz, passiv tanani harakatga keltiradi. Shunday qilib, ruh faoliyatga asoslangan hayot manbai hisoblanadi. Agrigentdan Empedokl dunyo elementlarini aralashtirish va ajratishni boshqaruvchi ikkita kuch haqida idealistik g'oyalarni ilgari surmoqda: bog'lash - uni Sevgi deb nomlash va ajratish - U Nafrat deb atash - to'rt elementning qaysi biri butun dunyoni tashkil qiladi. Empedoklning ushbu g'oyalarida, XX asr psixologi 3. Freyd o'zining psixoanalitik nazariyasining ikkita dastlabki instinktlar - Erosga bo'lgan intilish va buzg'unchilikka bo'lgan istaklari, u ta'kidlaganidek, shaxsning hayotini va umuman madaniyatning rivojlanishi Birinchilardan bo'lib ruhning maqsadi va uning turli xil xususiyatlari haqida gapirdi Pifagoralar (Miloddan avvalgi VI asr) - nafaqat taniqli matematik, balki faylasuf va psixolog hamdir. Pifagoralar o'sha paytdagi ilmiy maktablardan ko'ra ko'proq yashirin lojali tamoyili asosida qurilgan eng muhim ilmiy maktablardan biriga asos solgan. Uning maqsadi jamiyat uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga oladigan, uning rivojlanishiga yo'naltiradigan va kamchiliklarini bartaraf etadigan shunday odamlar guruhini ("Pifagorning o'zi deb atagan" "ilmiy aristokratiya") shakllantirish edi. Pifagoralar ruhlarning tengligini inkor etib, bunga ishongan tabiatda umuman tenglik yo'q. Xuddi shu tarzda, bu odamlar orasida emas, ularning ba'zilari ko'proq qobiliyatli va faolroq, boshqalari esa kamroq qobiliyatli va itoat qilishga moyil. Pifagoraning ta'kidlashicha, bu farqlar irsiy xususiyatga ega emas, shuning uchun eng aristokratik va badavlat oilada boshqaruvga qodir bo'lmagan odam tug'ilishi mumkin. Shundan kelib chiqib, u bunday qobiliyatli odamlarni izlashni va ularning maxsus tayyorgarligini zarur deb bildi. Pifagoralar ham avval shunday xulosaga kelishdi ruh ma'lum bir odamning tanasi bilan birga o'lishi mumkin emas, chunki u o'z qonunlariga muvofiq rivojlanishi kerak , uning maqsadiga muvofiq. U ushbu maqsadni poklanish, ya'ni. ruh o'z hayoti jarayonida (o'z tanasi emas, balki) tobora takomillashib, sof bo'lishi kerak. Uning kontseptsiyasi buddaviylik karma va qalbning reenkarnatsiyasi g'oyasi, shuningdek, tanani vafot etganidan so'ng, ruh uning mavjudligini axloqiy baholashiga qarab, boshqa tanaga o'tadi deb hisoblagan orfik din tomonidan singdirilgan. . Pifagor baholash mezonlari sifatida ob'ektning (shu jumladan odamning) qat'iy matematik qonunlarga - uyg'unlik, tenglik va boshqalarga muvofiqligini tanladi. Shunday qilib, psixologiyada birinchi marta matematika dunyosi, mukammal geometrik va mantiqiy formulalar dunyosi haqiqiy ob'ektlar dunyosidan ko'ra muhimroq va ob'ektivroq degan fikr paydo bo'ldi. Ob'ektlarning mohiyati bu erda ularning maqsadi bilan emas, balki ularning raqamli ifodasi bilan baholanadi va u qanchalik mukammal bo'lsa, ob'ektning o'zi shunchalik mukammal bo'ladi.
Xulosa
Dastlabki qadimgi mualliflar o'z asarlarida ko'pincha inson tabiati, uning ruhi va ongi muammolariga e'tibor berishgan. Bugungi kunga kelib ushbu muammolar psixologiyaning etakchi muammolari hisoblanadi. Qadimgi tushunchalarning aksariyati zamonaviy ta'limotlarga asoslanadi, masalan, Gippokratning temperamentlari tushunchasi. Va Platonning ko'plab g'oyalari psixika haqidagi g'oyalarning falsafiy asoslarini rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi, xususan, shaxsni ichki motivlar ziddiyatlari bilan parchalanib ketgan degan fikr, shaxs tuzilishi haqidagi psixoanalitik g'oyalarda aks etdi . Psixologik tadqiqotlar mavzusini batafsil tahlil qilgan Aristotelni "Ruh to'g'risida" risolasida haqli ravishda psixologiyaning otasi deb atash mumkin. Anaxagoraning tashkil etilishi (izchilligi) g'oyasi, Demokritning sababiyligi g'oyasi va Geraklitning qonuniyligi g'oyasi har doim aqliy hodisalarni bilish uchun asos bo'lib kelgan. Qadimgi olimlar birinchi marta odamda qanday qilib tanaviy va ma'naviy, oqilona va oqilona bog'liqligi haqidagi savollarga javob berishga harakat qilishgan. Shunday qilib, asrlar davomida insoniyat ilm-fanining rivojlanishiga rahbarlik qilib kelgan muammolar paydo bo'ldi. O'rta asrlar psixologiyaning rivojlanishidagi yangi bosqich bo'lib, uning mavzusining haqiqiy o'zgarishi bilan bog'liq. Axir psixologiya ilohiyotshunoslikka psixikani o'rganishga to'liq berilishi yoki tadqiqot uchun o'ziga xos joy topishi kerak edi. Shunday qilib, ruhning tarkibida ilmiy izlanishlarga tobe bo'lgan maxsus toifani ajratib ko'rsatdi. Bu ilmiy psixologiyaga asos yaratdi, uning rivojlanishi va o'rganilishi hozirgi kungacha davom etmoqda. Shunday qilib, men zamonaviy ilmiy psixologiya antik davrdan kelib chiqqan va asrlar davomida davom etgan psixologik bilimlarning rivojlanish natijasidir, degan xulosaga keldim.
Adabiyotlar
1. Rean A.A., Bordovskaya N.V., Rozum S.I. Psixologiya va pedagogika. SPb, 2002 yil.
3. Jdan A.N. Psixologiya tarixi: Antik davrdan to hozirgi kungacha: Universitetlarning psixologik fakultetlari talabalari uchun darslik. M.: Rossiya pedagogik jamiyati 1999 yil.
4. Martsinkovskaya T.D. Psixologiya tarixi: Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun darslik. M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 2001 yil;
5. A. L. Slobodskaya, O.A. Koslimova: Psixologiya darsligi - Sankt-Peterburg, 2013 y.
6. A.G. Spirkin darsligi falsafa-Moskva, Gardariki, 2008 yil.
7. https://ru.wikipedia.org.
Allbest.ru saytida joylashtirilgan
|
