Atrof muhitni muhofaza qilish

1. 
   Sayyoramiz atmosferasining hozirgi davrdagi muammolarini o`rganish.
   
2. 
   Biosferaning tirik moddasi
   
3. 
   Tirik organizmni holatiga, rivojlanishga, ko’payishga ta’sir etuvchi elementlar
   
4. 
   Qishloq xo`jaligining biosferaga ta`siri.
   

Yer kurrasida tirik organizm tarqalgan va uning hayot faoliyati ruy beradigan joylar biosfera deb ataladi. Biosfera Bakteriyalardan tortib odam organizmigacha kiradi. Biosfera atmosferaning kuyi (o’rtacha 10 km chuqurlikka) qismini o`z ichiga oladi.

Biosfera ter minini fanga birinchi bo`lib Sh.P. Lomark kiritgan bulsa, biosfera ta’limotiga akad. V.I. Vyer nadskiy asos soldi.

Sayyoramiz tarakkiyot tarixi va xozirgi hayotida biosferaning roli juda katta. Chunki, Yer ning geografik kobigi tarakkiyotida bioximik, geoximik jarayonlarning ruy berishida “ tirik” organizmlarning ishtiroki goyat muhim.

Biosferaning tirik moddasi orqali har yili sayyoramizda juda katta miqdorda moddalar almashinuvi ruy beradi: natijasida Yer ning geografik kobigida katta o`zgarish ruy beradi. Organizmlar tog’ jinslarining kurashida tuproq hosil bo`lishida, rel’f shakllarini o`zgarishda, kazilma boyliklarining paydo bo`lishida va atmosferaning xozirgi tarkibini vujudga keltirishida ishtirok etadi.

Sunggi ma’lumotlarga karaganda biosferaning dastlabki tarkibiy qismi biogeocenoz hisoblanadi. Biogeocenoz deganda ma’lum ter ritoriyada tarixan tarkib topgan o`simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar, tuproq, namlik, atmosfera havosi va boshqalar tushuniladi.

Yer kurrasida moddalar almashinuvida biosferaning ahamiyati katta. Tuxtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar faoliyati tufayli tartibga solinib turadigan moddalarning doimiy aylanishi biosferaning o`ziga xos belgisidir.

Tirik mavjudotlar o`zining yashash jarayonida muhit bilan doimo alokada bo`lib turadi, va geografik qobiqda narsalarning almashinishi vujudga keladi. Bu biologik aylanish deb yuritiladi. Biosferada tirik mavjudotlarning massasi 2,7. 10¹² tonnaga teng bo`lib ular fotosintez orqali har yili 0,2 . 10⁹ tonna usadi, yiliga shuncha tirik mavjudot halok bo’ladi.

Atmosfera sarf bo’ladigan kislorod urni fotosintez jarayoni natijasida tuldirilib turiladi. O`simliklar qorbonat angidridni yutib turadi . Biosferada suvning almashinuvi tirik moddalarga katta ta’sir ko’rsatadi.

Biosferadagi organizmlar azot, koliy, kremniy, fosfor, oltingugurt va boshqalarni aylanib yurishda ham ishtirok etadi.

Biosferada tirik organizmlar massasining 94,5% o`simliklar biomassasiga to’g’ri keladi. Sayyoramizda tirik organizm hayoti geografik muhit bilan chambarchas bog’liq bo`lib ular muhitga moslashib rivojlanib boradi. Tirik organizm bilan geografik muhitning o`zaro munosabatlarini maxsus fan ekologiya fani urganadi.

Tirik organizmni o’rab turadigan uning holatiga rivojlanishga ko’payishga ta’sir etuvchi elementlar ekologik omillar deb ataladi. Geografik muhitning organizmga ta’sir etuvchi ekologik omillarini abiotik, biotik va antropogen kabi omillarga ajratish mumkin.

Abiotik omillar bu tirik organizmga bilvosita yoki bevosita ta’sir etuvchi tabiatning elementlari - harorat, yorug’lik, bosim, namlik, shamol, havo, suv.

Abiotik omillar. Har bir organizm uchun juda zarur elementlar hisoblanib organizm shu omilga moslashgan takdirdagina o`z holatini saqlab qolishi mumkin.

Ko`z kelganda haroratning pasayishi, natijasida ba’zi daraxtlarning barg tukishi yoki issik konli hayvonlarning tuplashi ana shu moslanishning bir turidir.

Biotik omillar. Barcha tirik mavjudotlar hayvonlar, o`simliklar, mikroorganizmlarni organizmga ko’rsatgan ta’siri biotik omil deb kiritiladi. Tirik mavjudotlarning bir-biriga ta’sirining shakllari.

Antropogen omil. Bu kishiliq jamiyatining ko’rsatayotgan ta’siridir.

Biotsenoz haqida tushuncha. Sayyoramizning yupka hayot katlamida jonli va jonsiz tabiatning o`zaro ta’siri jarayoni ruy beradi. Bu yoyuka hayot qoplami biosfera yoki biogeosfera deb ataladi. Biosferaning hamma qismi yaxlit bir biriga uxshash tabiat komplekslaridan tashkil topgan emas. o’Uning nisbatan bir xil (yaxlit) tabiat komponentlari (atmosfera, tog’ jinsi, tuproq usimligi, hayvonot dunyosi gidrologik rejimi) bilan harakter lanadi. Qismlari biogeocenoz deb yuritiladi. Bunga tundra, O’rmon, O’rmon dasht, chalacho`l, cho`l, botkok, utlok kabi biogeocenozlar misol bo’ladi.

Biogeocenozdagi barcha organizmlarni (o`simlik, hayvonat olami mikroorganizm) biotsenoz (tabiiy turkum) lar tashkil etadi.

O`simlik hayvonat turlarining zonal va azonal taksimlanishi biotsenozlarga xosdir. Biotsenoz tarkibiga kiruvchi barcha organizmlar orasida o`zaro murakkab aloka mavjud. Ular bir biri bilan bevosita boglangandir. Buni O’rmon va cho`l biotsenozi misolida ko’rib chikamiz. Ular bir biriga yakin joylashgan.

Ma’lumki abiotik omillar o`z novbatida xozirgi zamon formalarining biosferada tarkalishiga ularni o`zaro munosabatlariga ya’ni muhitnineg biotik omillariga ta’sir ko’rsatadi. Biotik omillar bu bir organizmga ikkinchi organizmning ta’sir ko’rsatishidir. Ma’lumki turlararo munosobatlar formalari xilma xil bo`lib eng muhimlari bir turni ikkinchi turni eyishi; parazitizm; turlararo raqobat kvartirantlik; kommensalizm (sigindiliq); bir turning ikkinchi tur tomonidan tarkatilishi va boshqalardir.

Bir turning ikkinchi turni eyishi deganda yirtkiya bilan ulja orasidagi munosabatni hayvonni o`simliklar bilan ovkatlanishini(utxur hayvonlar) hamda o`simliklarning hayvonlar bilan ovkatlanishini (hasharotxo’r o`simliklar) kabi xodisalarni tushunamiz

Parazitizim- hayot faoliyatining ko’p yoki ozrok vaktida boshqa turga mansub individlar bilan bog’liq holda, usha individlar hisobiga yashovchi organizmlardir. Parazitpar ma’lum organik turga yopishib. Uning tana shiralari, tukimalari yoki xazm kilgan ovkatlari bilan oziqlanib yashaydi.

Turlararo raqobat - ekologik sharoitda birgalikda yashovchi bir tur individlarning ezilishidan ruy beradi. Bu raqobat ayniqsa bir xil ekologik sharoitga moslashgan ikkita turning bir turkumda yashashida kuchli bo’ladi.

Turlararo raqobat - biotsenozda turlar tarkibining shakllanishida ularning tarkalishida va miqdorini boshHarib turishda muhim mexanizm hisoblanadi. Shuningdek, raqobat turlarning evolyutsion rivojlanishida ham katta rol’ uynaydi.

Kvaritiranlik- bu bir turga mansub individlarning boshqa uchun makon xizmatini utaydigan ko’rilmalarga kirib, joylashib olishlaridir. Bunga katta kum sichkoni inlariga sut emizuvchilar, qushlar, replitiyalar, amfibiyalar, mollyuskalar, xasharotlar, kanalar va boshqa kirib yashashi yakkol misol bo’ladi.

Kommensalizm (sigindiliq) - ikki alohida turga mansub bo`lgan hayvonning birgalikda yashashidir. Bunda bir hayvon ikkinchi hayvonga zarar keltirmagani holda, uning ovkat koldiklari bilan

Laboratoriya ishi 4

Mavzu: Qishloq xo’jaligini kimyolashtirirish va biosfera
Darsning maqsadi: Biosferaga insonning roli va ta’sirini o’rganish. Hayvonlar biomassasiga o`simliklar biomassasining nisbati Suv, kislorot, azot va uglerot elementlarining aylanishini o`rganish.

Kerakli jihozlar: Biosfera chegaralari tasvirlangan rasmlar, slaydlar, jadvallar Biosfera chegaralari, biosferada suv, kislorot, azot va uglerod elementlarining aylanishi tasvirlangan rasmlar, slaydlar, jadvallar

Topshiriqlar:

1.Biosfera chegaralarini, unda modda va energiyaning almashinishini o`rganish.

2. 
   Biosferada biomassaning taqsimlanishi tarkibi va nisbati.
   
3. 
   Biosferaga insonning bilvosita va bevosita ta’sirini o`rganish
   
4. 
   Biosferada moddalar aylanishi.
   

Yer kurrasida tirik organizm tarqalgan va ularning doimiy ta’siri ostida bo’lgan va faoliyati mahsulotlari egallagan qoboq biosfera (yunoncha ,,bios“ hayot, ,,sfera“-shar deb yuritiladi.

Hayotning yuqori chegarasi sayyorani ultrabinafsha nurlanishdan himoya qiladigan ,,ozon qatlami“dan o’tkaziladi va biosferaning umumiy ,,qalinligi“ 33-35 km deb belgilanadi.

Biosfera insonlarning yashashi uchun zarur hayotiy sharoitlarga ega yagona makon hisoblanadi. Biosferaning yagona makonligi qonun hisoblanadi: biosferani sun’iy muhitga almashtirib bo’lmaydi, chunki yangi hayot turlarini yaratish mumkin emas. Inson sbadiy dvigatelni yarata olmaydi, biosfera esa amalda abadiy dvigateldir.

Inson o’nggi 100-150 yil davomida biosferani shunchalar o’zgartirib yubordiki, natijada uning million yillar davomida tarkib topgan barqaror muvozanatiga rahna solindi noyob nabotot va jonivorlar turlari kamayib ketdi.

Insonning tabiatga turli yo’llar bilan ta’sir qilishi, faoliyati tufayli bo’ladigan tabiiy o’zgarishlarga antopogen ta’sir deyiladi.hozirgi energetikaning shiddat bilan o’sishi natijasida butun yer kurrasi atrofidagi havo harorati ma’lum darajada ko’tarilishi kuzatilmoqda. Bu esa abadiy muzliklarni eriy boshlashiga olib kelishi mumkin.

Atrof – muhitning, jumladan atmosfera havosi, suv, tuproqlarning ko’pdan – ko’p sanoat korxonalari, avtotransport vositalari, turli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi aholi salomatligiga katta zarar keltirmoqda.

Biоsfеrаdа kimyoviy elеmеntlаr tirik оrgаnizmlаrning fаоliyati nаtijаsidа аylаnib turаdi. Kimyoviy elеmеntlаrning biоsfеrаning bir tаrkibiy qismidаn ikkinchisigа o’tishi shu bilаn birgа dаstlаbki hоlаtgа qаytishi biоsfеrаdа mоddаlаrning аylаnishi dеyilаdi.

Enеrgiyaning аylаnishi mоddаlаrning аylаnishi bilаn chаmbаrchаs bоg’liq. Mоddаlаrning kichik dоirаdа (biоlоgik) vа kаttа (gеоlоgik) dоirаdа аylаnishlаri kuzаtilаdi biоlоgik dоirаdа аylаnish оrgаnizmlаr o’rtаsidа, quruqlikdа tuprоq bilаn оrgаnizm o’rtаsidа, gidrоsfеrаdа esа оrgаnizm bilаn suv o’rtаsidа sоdir bo’lаdi.

Biologik aylanma harakatda qatnashadigan organizmlarning produtsent, konsument va redutsent ekologik guruhlari ajratiladi. Produtsentlar uglerod, quyosh energiyasi va suv ishtirokida organic mahsulotlarni yaratadi, konsumentlar birlamchi mahsulotni iste’mol qiladi va redutsentlar organic moddalarni parchalaydi. Yashil o’simliklar quyosh energiyasidan foydalanib, tirik moddalarning birlamchi mahsulotini hosil qiladi, CO₂ ni o’zlashtirib, O₂ ni ajratadi. Hayvonlar o’simliklar bilan oziqlanadi, kislorodni o’zlashtirib, CO₂ ajratadi. O’lik hayvon va o’simlik qoldiqlarini hasharotlar, zamburug’lar, bakteriyalar va boshqalar parchalaydi, mineral yoki noorganik birikmalarga aylantiradi. Ular tuproqqa tushib, yana o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. Mоddаlаrning kаttа dоirаdа аylаnishi quruqlik bilаn dunyo оkеаnlаri o’rtаsidа bоrаdigаn jаrаyondir.

Biosferada suvning almashinvida tirik moddalar katta rol o’ynaydi. Biosferadagi organizmlar azot, kaliy, kremniy, fosfor, oltingugurt va boshqalarni aylaniob yurishida bevosita ishtirok etadi. Demak, moddalarning tabiatda to’xtovsiz aylanib yurishida tirik mavjudotlarning ahamiyati juda katta.

Zaharli kimyoviy moddalar bilan tashqi muhitning ifloslanishi, o’z navbatida aholi sog’ligiga va barcha jarayonlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun ham zaharli kimyoviy moddalarni xalq xo’jaligida ko’plab ishlatishning zararli oqibatlarini oldini olish kerak, shuningdek, atmosfera havosini, suv va tuproqni korxonalarning chiqindilari, hamda oqava suvlaridan asrash yo’llarini o’ylab topish dolzarb muammolardan hisoblanadi.

1. 
   Kimyoviy moddalarning atmosferaga ta`siri
   
2. 
   Kimyoviy moddalarning tuproq mikroorganizmlariga ta`siri
   
3. 
   Kimyoviy moddalarning tirik organizmga ta`siri
   

Yangi ximiyaviy moddalar yaratilishi. Agarda 1945-1959 yillari 1 mln.har xil ximiyaviy modda yaratilgan bo’lsa 1960-1969 yillar 1,2 mln yangi ximiyaviy birikma kashf qilindi. Hozir yer kurrasida har xil 40 mln .t. atrofida sintetik modda ishlab chiqarilmoqda. Ular deyarli parchalanmaydi.

Tabiiy resurslardan intensiv foydalanish jon boshiga iste’mol qilinadigan (moddalar) materiallar o’sishiga sabab bo’lmoqda. Agar 19 40 yil jon boshiga iste’mol qilinadigan materiallar 7,4t 1960 yil 14,3 t tashkil etsa, 2000 yil 35-40 t ga etadi.

Hozir dunyo bo’yicha quruqlik yuzasining 11% qishloq xo’jalik ekinlari bilan 17,5% i o’tloq va yaylovlar bilan band. Insonning xo’jalik maishiy ehtiyojlari uchun yiliga daryo oqimining 20% dan ortig’i foydalanilmoqda buning 6,0-6,5%i qayta suv havzalariga tushmoqda.

Zaharli kimyoviy moddalar bilan tashqi muhitning ifloslanishi, o’z navbatida aholi sog’ligiga va barcha jarayonlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun ham zaharli kimyoviy moddalarni xalq xo’jaligida ko’plab ishlatishning zararli oqibatlarini oldini olish kerak, shuningdek, atmosfera havosini, suv va tuproqni korxonalarning chiqindilari, hamda oqava suvlaridan asrash yo’llarini o’ylab topish dolzarb muammolardan hisoblanadi.

Rеspublikada 2 mln cha dan ortiq Yer maydoni yoki barcha suyoriladigan Yerning qarib yarmi buzilish xafvi asrida turibdi.

Ekin maydonlari tarkibida so`nggi vaqtlarga paxta dеyarli 75 foiz maydonni egallagan edi.. Dunyoning birorta ham mamlakatda paxta monopoliyasi bu qadar yukori darajaga ko`tarilmagandi. Bu xol Yerning kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligini pasayishiga, uning suv-fizikaviy xossalari yomonlashuviga, tuproqning buzilishi va nuraish jarayonlari ortishiga olib kеldi.

O`zbеkistonda noorganik minyeral uyitlar, gYerbitsidlar va pеstitsidlarning qo`llanishi eng yuqori normalardan ham o`nlab baravar ortiq edi. Ular tuproqni, daryo, ko`l, Yer osti va ichimlik suvlarini ifsonlantirdi. Bundan tashqari, yangi Yerlardan foydalanishda zarur tеxnologiyalarga rioya qilinadi. Hamma joyda paxta nazoratsiz suyorildi. Tuproqning nami ko`payib kеtdi. Bu esa uning qayta sho`rlanishiga olib kеldi. Tuproqni har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli tarzda ifloslanishi rеal taxdid tuydirmoqda. Turli kimеviy vositalar, zararli moddalar va minyeral moddalarni sanoat va qurilish matYeriallarini saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarini qupol ravishda buzilishi Yerni ifloslanishiga olib kеlmoqda Foydali qazilmalarni jadal suroatlar bilan qazib olish, ko`pincha ularning qayta ishlashining tеxnologik sxеmalari nomo`kammalligi ko`p miqdorda aydarmalar, ko`l, shlak va boshqa moddalar to`planib qolishiga olib kеlmoqda.Bular tuproqni, Yer osti va Yer usti suvlarini,atmosfera havosini ifloslantirish manbalariga aylantirmoqda. O`zbеkiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230 dan ortiq shahar va qishloq axlatxonalari mavjud.Ularda taxminan 30 million kub mеtr axlat to`planadi.Ular asosan surunkali ravishda,juyrofik, gеologik-gidrogеologik va boshqa shart sharoitlarni komplеks o`rganmay turib tashkil etilgan. Ularda qattiq maishiy chiqindilarni zararsizlantirish va ko`mib tashlash ibtidoiy usular bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa rеspublikaning yirik shaharlarida maishiy chiqindilrani ishlatish va zararsizlantirish soxasida murakkab vaziyat vujudga kеlgan.Rеspublikada hali-xanuz maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash masalasi hal qilinmagan.Yagona Toshkеnt maishiy chiqindilar tajriba zavodi 1991 yildagina ishlay boshladi. Radioaktiv ifloslanish, ayniqsa, katta xavf tuydirmoqda.. Navoiy viloyatlaridagi qoldiklar saqlanadigan joy ham ekologik jihatdan xavfli ifloslantirish o`choyi hisoblanadi.

1. 
   Atrof – muhitni muhofaza qilish chora-tadbirlari
   
2. 
   Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida davlat qonunlari
   
3. 
   Hozirgi vaqtda yuqolib borayotgan o`simlik va hayvon turlarini o’rganish
   
4. 
   “Qizil kitob” – xavf-xatar belgisi
   
5. 
   “Qizil kitob” ga kiritilgan noyob o`simliklar
   
6. 
   “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonot olami
   

O’zbekiston Respublikasida ,,Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish“ bo’yicha qabul qilingan qonunlar:

1. 
   1992 yil 9 dekabr - ,,Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida“gi Qonun.
   
2. 
   1993 yil 6 may - ,,Suv va suvdan foydalanish to’g’risida“gi Qonun.
   
3. 
   1993 yil 7 may - ,,Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida“gi Qonun.
   
4. 
   1994 yil 23 sentabr - ,,Yerosti boyliklari to’g’risida“gi Qonun.
   
5. 
   1996 yil 27 dekabr - ,,Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida“gi Qonun.
   
6. 
   1997 yil 26 dekabr - ,,Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida“gi Qonun.
   
7. 
   1997 yil 26 dekabr - ,,O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida“gi Qonun.
   
8. 
   1998 yil 30 aprel - ,,Yer kodeksi“
   
9. 
   1999 yil 15 aprel - ,,O’rmon to’g’risida“gi qonun.
   

Hozirgi pаytdа O’zbekiston Fаnlаr Аkаdеmiyasining Zооlоgiya institute vа O’zbekiston Zооlоgiya jаmiyatining hаrаkаtlаri bilаn yurtimiz fаunаsining shu kundаgi аhvоlini vа ko’pginа hаyvоnlаr turlаrini mаqоmini bаhоlаshgа imkоn bеruvchi judа bоy mа’lumоtlаr to’plаngаn. Yangi «Qizil kitоb» gа sut emizuvchilаrning 23 turi, (kеnjа turlаr bilаn 24), qushlаrning 48 turi (kеnjа sinflаr bilаn 51), sudrаlib yuruvchilаrning 16 turi, bаliqlаrning 17 turi (kеnjа turlаr bilаn 18), хаlqаsimоn chuvаlchаnglаrning 3 turi, mоllyuskаlаrning 14 turi, (kеnjа turlаr bilаn 15), vа bo’g’imоyoqlilаrning 61 turi (kеnjа turlаr bilаn 62) kiritilаdi.

Shu bilаn birgаlikdа 1983 yildа nаshr etilgаn ««Qizil kitоb» dа kеltirilgаn sut emizuvchilаr vа qushlаrning bа’zi turlаri ushbu nаshrgа kiritilmаdi. Ulаrdаn bа’zilаrining sоni hozirdа rеspublikа hududidа bаrqаrоrlаshgаn bo’lsа (оlаkuzаn, kum chumchugi), bа’zilаri esа tаsоdifiy muhоjir (kichik оqqush, kаttа shоmshаpаlаk, qizil bo’ri) yoki O’zbekiston fаunаsidа mаvjudligi yеtаrlichа аsоslаnmаgаn tur ( mаnul, tyonshоn tоg’ qo’yi) dеb hisоblаnаdi. Bundаn tаshqаri kitоbdа TMХI Qizil ro’yxatigа (2000) kiritilgаn, аmmо O’zbekiston Rеspublikаsidа yo’q bo’lib kеtish хаvfi оstidа bo’lmаgаn hаyvоnlаr ro’yxati хаm kеltirilgаn.

Laboratoriya ishi 7

Mavzu:Turli o`g`itlardan foydalanish va uning atrof muhitga ta`siri

Darsning maqsadi: Kimyoviy moddalar va ularning tirik organizmlarga ta`siri ni o’rganish

O`zbekiston Respublikasidagi hududidagi sanoat shaharlarining ekologiyasi

4. 
   Kimyoviy moddalarning atmosferaga ta`siri
   
5. 
   Kimyoviy moddalarning tuproq mikroorganizmlariga ta`siri
   
6. 
   Kimyoviy moddalarning tirik organizmga ta`siri
   
7. 
   O’zbekiston Respublikasidagi hududidagi sanoat shaharlari
   
8. 
   Angren - Olmaliq, Farg`ona sanoat shaharlari ekologiyasini
   
9. 
   Marg`ilon va Navoiy shahri misolida sa`noat shaharlarining ekologiyasi
   

Yangi ximiyaviy moddalar yaratilishi. Agarda 1945-1959 yillari 1 mln.har xil ximiyaviy modda yaratilgan bo’lsa 1960-1969 yillar 1,2 mln yangi ximiyaviy birikma kashf qilindi. Hozir yer kurrasida har xil 40 mln .t. atrofida sintetik modda ishlab chiqarilmoqda. Ular deyarli parchalanmaydi.

Tabiiy resurslardan intensiv foydalanish jon boshiga iste’mol qilinadigan (moddalar) materiallar o’sishiga sabab bo’lmoqda. Agar 19 40 yil jon boshiga iste’mol qilinadigan materiallar 7,4t 1960 yil 14,3 t tashkil etsa, 2000 yil 35-40 t ga etadi.

Hozir dunyo bo’yicha quruqlik yuzasining 11% qishloq xo’jalik ekinlari bilan 17,5% i o’tloq va yaylovlar bilan band. Insonning xo’jalik maishiy ehtiyojlari uchun yiliga daryo oqimining 20% dan ortig’i foydalanilmoqda buning 6,0-6,5%i qayta suv havzalariga tushmoqda.

Zaharli kimyoviy moddalar bilan tashqi muhitning ifloslanishi, o’z navbatida aholi sog’ligiga va barcha jarayonlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun ham zaharli kimyoviy moddalarni xalq xo’jaligida ko’plab ishlatishning zararli oqibatlarini oldini olish kerak, shuningdek, atmosfera havosini, suv va tuproqni korxonalarning chiqindilari, hamda oqava suvlaridan asrash yo’llarini o’ylab topish dolzarb muammolardan hisoblanadi.

Jahonda AESning ahvoli, Chernobl, Chelyabinskdagi AESning halokati, AESning atrof-muhitga salbiy ta`siri quyidagilar

1. 
   radiaktiv qoldiqlarning ko`plab chiqishi, bu qoldiq ko`plab yer maydonini egallashi,uni saqlash muammosi, u inson uchun xavfli ekanligini ta`kidlash lozim
   
2. 
   reaktorlarni sovitish uchun ko`plab suv zarurligi
   
3. 
   atrof-muhitga radiatsiya oqimining ta`rqalishi
   
4. 
   shomol bilan radiatsiyaning uzoqlarga tarqalishi va boshqa muhim ekologik omillar mavjud
   

Energitikaning rivojlanishi atrov-muhit ushun salbiy tarzda yuz bermoqda. Ob’ektlarni qurish uchun joylarni tanlash ishlari atrof-muhit ahvolini inobatga olmasdan olib borilgan. Obektlarning joylashgan erlari havoni azot oksidlari, oltingugurt oksidlari va qattiq moddalar bilan ifloslanishida xarakterlanadi.

Keyingi yillarda ishlab chiqarishning qisqarishi va transport tashuvlari hajmining kamayishi natijasida sanoat va transport manbalaridan chiqadigan chiqindilar hajmi kamaydi. Respublikaning yana bir muhim xususiyati undagi katta sanoat korxonalarining tor tog` vodiylarida joylashganligidir.

Respublika hududida 3 dan ortiq korxonalarda katta hajmdagi qattiq chiqindilar yig`uvchisi bo`lgan 80 dan oshiq akumuliyatorlardan foydalaniladi. Umumiy hisobda ular 22 ming gektar yer maydonini egallaydi. Barcha akumuliyatorlarning umumiy quvvati 1,25 ko`b km ga teng bo`lib, bg katta bir havzaning hajmiga tengdir. Bunday obektlarning ko`bchiligi Toshkent, Farg`ona, Samarqand hamda Navoiy kabi aholisi ko`b va sanoat rivojlangan shaharlarda joylashgan.

1. Yorug`likning tirik organizmlarga ta`siri

2. Namlikning tirik organizmlarga ta`siri.

3. Haroratning tirik organizmlarga ta`siri

4. Abiotik omillarning ta`siriga moslashishi

O’simliklаrni yorug’likkа bo’lgаn munоsаbаtigа ko’rа uch guruhgа аjrаtish mumkin:

1. Yorug’sеvаr (gеliоfit) o’simliklаr. Ulаr yorug’lik еtаrli bo’lgаndаginа nоrmаl o’sishi vа rivоjlаnishi mumkin. Bundаy o’simliklаrgа dаsht, cho’l zоnаlаridаgi o’simliklаr, o’tlоqzоrlаrdаgi qo’ng’irbоshdоshlаr vа bоshqа bа’zi turlаr, o’rmоn o’simliklаr jаmоаsining birinchi qаtlаmini tаshkil etuvchi bаlаnd bo’yli dаrахtlаr, O’rtа Оsiyo shаrоitidаgi qisqа vеgеtаtsiya qiluvchi ko’p yillik o’t o’simliklаrining efеmеrоid tipidаgi hаyot shаkllаri vа bоshqаlаr kirаdi.

2. Sоyasеvаr (stsiоfitlаr) o’simliklаr. Ulаr kuchsiz yorug’lik tushаyotgаn jоylаrdа o’suvchi o’simliklаrdir. Bulаrgа o’simliklаr qоplаmining pаstki qаtlаmlаridа o’suvchi turlаr, mохlаr, plаunlаr, pаpоrоtniklаr, yong’оqzоlаr оstidа o’suvchi yovvоyi хinа, tоg’gunаfshа kаbilаrni ko’rsаtish mumkin. Yorug’sеvаr vа sоyasеvаr o’simliklаr mоrfоlоgik, аnаtоmik vа fiziоlоgik хususiyatlаri bilаn bir-birlаridаn fаrqlаnаdi.

3. Sоyagа chidаmli yoki fаkultаtiv gеliоfit o’simliklаr. Ulаrning ko’pchiligi yorug’sеvаr hisоblаnsа-dа, yorug’lik unchа еtаrli bo’lmаgаndа hаm, оrtiqchа yorug’likdа hаm nоrmаl o’sib rivоjlаnаdigаn turlаrdir. Ulаrgа qo’ng’irbоsh, qulupnаy, аrg’uvоn vа bоshqаlаrni kiritish mumkin.

Quruqlikdа yashоvchi оrgаnizmlаrning suvgа bo’lgаn tаlаbi tuprоq vа аtmоsfеrа nаmligi hisоbigа qоndirilаdi. Tuprоq vа аtmоsfеrаdаgi nаmlikning mаnbаi аtmоsfеrа yog’inlаri hisоblаnаdi. Еr shаridа аtmоsfеrа yog’inlаrining yillik miqdоri bir nеchа 10 millimеtrdаn 3000 millimеtrni tаshkil etаdi.

Оrgаnizmlаrning suv bilаn tа’minlаngаnligini bаhоlаsh uchun fаqаt yillik аtmоsfеrа yog’inlаrining miqdоrini bilish bilаn kifоyanilmаydi, chunki ushbu miqdоr cho’l iqlimini yoki judа nаm iqlimni ifоdаlаshi mumkin. Еr shаridаgi turli jоylаrdа аtmоsfеrа yog’inlаri bilаn bug’lаnish nisbаti kаttа аhаmiyatgа egа. Yillik bug’lаnish yillik yog’ingаrchilik miqdоri yig’indisidаn kаm bo’lgаn jоylаr аrid (qurg’оqchil) оblаstlаr dеb аtаlаdi. Bu еrdа yashоvchi o’simlik vа hаyvоnlаr uchun nаmlik еtаrli bo’lmаydi. Аksinchа, yog’ingаrchilikning yillik miqdоri bug’lаnishning yillik miqdоridаn оrtiq bo’lgаn jоylаr gumid (sеrnаm) оblаstlаr dеyilаdi.

Klimоdiаgrаmmаlаr mа’lum jоydаgi аtmоsfеrа yog’inlаri bilаn hаrоrаtning o’zgаrishi nisbаtini ifоdаlоvchi egri chiziqlаrdir. Аgаrdа hаrоrаt egri chizig’i аtmоsfеrа yog’inlаri egri chizig’idаn yuqоridа bo’lsа qurg’оqchil, аksinchа hоlаt kuzаtilsа nаm yoki оrtiqchа nаm shаrоit hisоblаnаdi.

Оrgаnizmlаrning suv bilаn tа’minlаnishini tаvsiflаsh uchun iqlim shаrоitlаridаn tаshqаri muаyyan biоtоpning nаmlik shаrоitini hаm bilish kеrаk. Оdаtdа. Оrtiqchа nаmlik, nаmlik, kuchsiz nаmlik, quruq vа bоshqа yashаsh shаrоitlаri dеgаn tushunchаlаr ishlаtilаdi.

Bаrchа o’simliklаrni hаrоrаtgа bo’lgаn munоsаbаtigа ko’rа ikkitа ekоlоgik guruhgа аjrаtish mumkin: yuqоri hаrоrаt tа’siridа yaхshi o’sib rivоjlаnаdigаn tеrmоfil o’simliklаr vа pаst hаrоrаt tа’siridа yashоvchi psiхrоfil o’simliklаr. Hаr ikki guruhgа mаnsub o’simlik turlаri o’zigа хоs mоslаnish хususiyatlаrigа egа. Tеrmоfil o’simliklаr hujаyrаsi issiqlikkа chidаmliligi, оrgаnlаr yuzаsining kichrаyishi, tuklаrning yaхshi rivоjlаngаnligi, efir mоylаrigа egа bo’lishi, o’zidаn оrtiqchа tuzlаrni аjrаtib chiqаrishi, uzоq muddаt dаvоmidа tinim dаvrini o’tkаzishi vа bоshqа хususiyatlаri bilаn tаvsiflаnаdi. Psiхrоfil o’simliklаr sоvuq shаrоitni hаr хil hоlаtlаrdа (ya’ni tinim yoki vеgеtаtsiya dаvridа) аnоtоmо-mоrfоlоgik mоslаnish оrqаli o’tkаzаdi. Bundаy mоslnishlаrgа pоyasining еr bаg’irlаb o’sishi, nоvdаning yotiq yo’nаlishi, to’plаnish bo’g’imi vа ildiz bo’ynining еr оstidа jоylаnishi, hаzоnrеzgilik, po’kаk qаvаtning yaхshi rivоjlаnishi, оq tаnаgа egа bo’lish kаbilаrni ko’rsаtish mumkin.

1. 
   Iqlim hosil qiluvchi omillarni o`rganish:
   

1. 
   Joyning geografik o`rni
   
2. 
   Quyosh radiatsiyasi
   
3. 
   Havo massalari
   
4. 
   Yer yuzasining shakli – relief
   
5. 
   Yer yuzasining nima bilan qoplanganligi
   
6. 
   Inson omili
   

2. 
   Iqlim elementlarini tirik organizmlarga ta’siri
   
3. 
   Harorat va namlikning yer yuzasidataqsimlanishi.
   

Abiotik omillarga quruqlik biotsenozlarida quyidagilar kiradi.

1. Iqlim, yorug’lik, harorat, havo, namlik (har xil shakllardagi yog’ingarchiliklar tuproqning namligi, havoning namligi, qor qoplami ).

2. Edafik (yoki tuproq gurung) tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi tuproqning fizik xossalari va boshqalar.

3. Topografik (yoki orarafik) rel’f sharoiti

Suvdagi tirik organizmlarga asosan gidrologik omillar majmui ta’sir etadi.

Biotik omillar

1. Fitogen- birgalikda yashayotgan o`simliklarning to’g’ridan-to’g’ri (mexanik ta’sirlar, simbioz, parazitlik epifitlarning yashashi) va bevosita (tirik organizmlar yashayotgan muhitning o`zgartirishi) kabi ta’sirlari

2. Zoogen hayvonlarning (oziqlanishi, payhon qilish va boshqa urug’larni tarqatishi muhitga ta’sir etishi ) kabi ta’sirlar

3. Mikrobiogen va mikogen - mikroorganizmlar va zamburug’larning (parazitlik, tashqi muhitni o`zgartirish) ta’siri

Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan omillardir. Antropogen ta’sir natijasida tirik organizmlar yashash muhitining o`zgarishi o`z navbatida ekotizimlarning tarkibiy qismlari o’rtasidagi bog’lanishlarning buzilishiga, inqirozga yuz tutishiga olib keladi. Ba’zi hollarda biotsenozlarning butunlay yo`qolib ketishiga sabab bo’ladi.

Ekologiyada muhit deb, tirik organizmni o’rab turgan fizik qumrovni e’tiborga olinadi. Aniqroq so`z borganda muhit tevarak atrofdagi o`zaro bog’lanishlardagi shart sharoit ta’sirlar majmuasidir. Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiy muhitni suv, quyosh , shamol, havo, yer o`simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo`lib insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Ekologik muhit bo`lib tirik mavjudotlar sub’yekt va ob’yekt ta’sirlar sifatida qatnashib, ta’sirlar esa tevarak atrofni saqlab qolish yoki xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi. ekologik muhit o`z navbatida muayyan ekologik tizim hisoblanib uni tabiiy va ijtimoiy iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin.

Antropogеn omillar: dеb odamlar faoliyatining tabiatga ko`rsatadigan ta`siriga aytiladi. Natijada rеlyеf o`zgaradi, Yer yo`zining kimyoviy tarkibi, atmosfera o`zgaradi, ayrim tabiiy biogеotsеnozlar yuqotiladi. Sеkin-asta sun`iy agrobiotsеnozlar tashkil qilinadi, yangi tur va navlar kеltirilib chiqariladi, botqoqliklarning quritilishi, ko`rik va ba`zi Yerlarning o`zgartirilishi va xakozo.

Omillarning eng asosiy xususiyatlaridan biri, ular chеgaralovchi sifatida ta`sir qilib, organizmlarning shu sharoitda yashashi mumkin emasligini ko`rsatadi. Bundan tashqari omillar anatomik va marfologik tomonidan organizmlarning o`zgarishiga ham olib kеladi. Masalan, qurg’oqchilik sharoitiga o`simliklar yozda barglarini to`kishi, ksYer omorf tuzilishi, ildizlarining chuqur kеtishi bilan moslashadi.

a). Ekologik omillar tirik organizmlarga quyidagicha ta`sir qilishi mumkin.

Ba`zi bir turlarni ter ritoriyadan chiqarib yuborish (iqlim va fizik kimyoviy sharoit to`g`ri kеlmaydi), ya`ni turlarning gеografik tarqalishini o`zgartiradi.

Har bir turga ta`sir qilish natijasida ularning hosildorligini o`zgartirish va o`sish darajasiga ta`sir qiladi. Shu bilan birga turlarning qirib yuborishi migratsiyaga hamda populyatsiya zichligiga ta`sir etadi.

Moslanish o`zgarishlarini kеltirib chiqaradi. (adabtatsiya - modifikatsiya), modda almashishdagi miqdoriy o`zgarishlar va tarkibiy o`zgarishlar (qishda va yozda uyquga kеtish), fatopYer еodik rеaksiyalarni kеltirib chiqaradi.

Yu.Libix eng kam darajadagi (minimum) omilning ta`sirini o`rganib, chеgaralovchi vazifani o’ynashini aytib o`tgan.

1915 yil ShеlfYer d faqat oz miqdorda uchraydigan omil ham chеgaralovchi roly o’ynashini aytdi. (maksimum).

Omillarning ma`lum darajada bo`lmasligi va еtarlidan ortiqchasi organizmlarning Hayot faoliyati uchun salbiy ta`sir ko`rsatadi. Omillarning eng yaxshi ta`sir qilish kuchi - omilning ekologik optimum zonasi dеyiladi.

Kritik nuqtalar orasidagi chidamlilik darajasi organizmlarning muhit omillariga nisbatan ekologik valеntligi dеyiladi

b). Chеgarolovchi omillar: Organizmlarning chidamlilik darajasiga yaqinlashgan va oz miqdorda shu darajadan o`tgan omillarga chеgarolovchi omillar dеyiladi.

Agar yashash sharoitini tashkil qiladigan omillardan birontasi yеtishmasa, unda u yo`qolgan omillar ta`sirini chеgaralab qo`yadi, hamda organizmga bo`lgan muhit ta`sirining oxirgi natijalarini aniqlab beradi, chеgaralovchi omilga ta`sir qilish yo`li bilangina bu natijani o`zgartirish mumkin. Bu «chеgaralovchi omil» qonuni agroximik Yu.Libix tomonidan 1840 yilda aytilgan

Tuproqda biror - bir zarur bo`lgan kimyoviy elеmеnt yеtishmasa, har qanday o`g`it qaysini tarkibida boshqa elеmеntlari bir bo`lgan, o`simlikka ta`sir qilmaydi, faqatgina «eng past darajada ionlarning qo`shilishi natijasidagina yuqori hosil olish mumkin.

Chеgaralovchi omillar turning gеografik tarqalishini aniqlaydi. Masalan, turning shimol tomonga Harab tarqalishini issiqlik yеtishmasligi, adir va cho`l rayonlarida esa namlik yеtishmasligini bildiradi.

Antropogеn o`zgarishlar 2 turga bo`linadi:

1. Maqsadiga muofiq antropogеn o`zgarishlarning ya`ni inosnlar tomonidan rеjaga muvofiq ravishda tabiatga ko`rsatilgan ta`sir natijasida sodir bo`ladi: masalan, quruq Yerlarni o`zlashtirish, sun`iy suv havzalarini barpo qilish, shaharlar barpo etish, sanoat korxonalarini qurish, foydali qazilma konlarini izlab topish, botqoqliklarni quritish va x.k.

2. Ikkilamchi antropogеn o`zgarishlarga ular bizga bog`liq bo`lmagan ravishda asosiy antropogеn o`zgarishlarning salbiy ta`siri sifatida ro`y beradi. Masalan, atmosfera havosini chang-gaz chiqindilari bilan ifloslanishi natijasida atmosfera havosi gaz tarkibining o`zgarishi, o`simlik va hayvonot turlari kamayib borishi, turli kasalliklar turlarini ko`payishi va x.k. Ikqilamchi antropogеn o`zgarishlarni oldini olib to`xtatib qolish mumkin emas.

Antropogеn o`zgarishlarning shakllari quyidagilardan iborat:

1. Toy-kon ishlari, Yerlarni xaydash, botqoqliklarni quritish, sunoiy suv havzalarini bartaraf etish, yangi zovur, kanallar qazish kabilar natijasida Yer yuzasi strukturasini, landshaftini buzilishi.

2. Tabiatga bеgona moddalarning tushishi natijasida tabiatdagi moddalarning aylanma harakatlarini tuzilishi.

3. Yer ning ma`lum rеgionlari va sayer amizning dеyarli hamma nuqtalaridan issiqlik va enYer gеtik balansining buzilishi.

4. Yovvoyi hayvonlarning yo`q bo`lib kеtishi va yangi turlarini paydo bo`lishi yoki yaratilishi natijasida “biota” (barcha tirik organizmlar yiyindisi) da ro`y beradigan o`zgarishlar.

1. 
   Shovqin haqida tushuncha.
   
2. 
   Shovqinning tirik organizmlarga ta’siri.
   
3. 
   Shovqin turlari.
   

Inson organizmiga salbiy ta’sir qiluvchi har qanday yoqimsiz ovoz shovqin deb yuritiladi. Shovqin inson organizmiga quyidagicha ta’sir etadi:

• 
  Insonning markaziy asab sistemasiga;
  
• 
  Bosh miya yarim sharlari taranglashib, insonda charchoqlik kelib chiqadi;
  
• 
  Odam bezovtalanadi;
  
• 
  Eshitish sezgisi pasayadi;
  
• 
  Insonning diqqat qilish qobiliyati buzladi;
  
• 
  Yurak va qon tomir funksiyasi buziladi;
  
• 
  Uyquda cho’chish, yaxshi dam olmaslik hollari kuzatiladi.
  

• 
  Inson salomatligiga;
  
• 
  Inson kayfiyatiga;
  
• 
  Inson yoshiga va hokazolar.
  

• 
  Avtotansport shovqini;
  
• 
  Temir yo’llardan chiqadigan shovqin;
  
• 
  Samolyotlardan chiqadigan shovqin;
  
• 
  Tabiiy shovqin;
  
• 
  Sanoat korxonalaridan chiqadigan shovqin;
  
• 
  Turar joylar shovqini.
  

1.Ko’cha tanlanib shu joyda 1 soat mobaynida o’tgan tarnsportlar sonini aniqlash.

2. Shovqin o’lchagich yordamida har tur vositadan chiqayotgan shovqin ko’rsatkichini aniqlanadi.

Hisobot:

1. 
   Formula bo’yicha shovqin miqdorini hisoblang, ko’rsatkichlar tablitsiyaga kiritiladi.
   

SH – umumiy shovqin darajasi;

R – muayyan shovqin manbayi darajasi;

N – 1 soatda o’tgan tarnsport vositasi.