31
AVTOMOBIL DVIGATELINING MOYLASH TIZIMIGA TEXNIK XIZMAT
KO'RSATISH VA TA'MIRLASH ISHLARI TEXNOLOGIYASI
1.Fayzullayev Xaydarali
2. Mirtemirov Azamat Donyorjon o'g'li
1. Ilmiy rahbar, Farg'ona Politexnika Instituti katta o'qituvchisi
2.Farg'ona politexnika instituti, Mexanika-mashinasozlik fakulteti
YUTT VA E 4-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7627508
ANNOTATSIYA. Ushbu maqolamizda avtomobil dvigatelining moylash tizimiga texnik xizmat
ko'rsatish va ta'mirlash ishlari texnologiyasi haqida malumot berilgan.
Kalit so'zlar: Moylash tizimi, yeyilishga qarshilik, dag'al moy tozalash filtri, karter,
qovushqoqlik, moy bosimi, korroziyaga.
KIRISH. Bugungi kunda ko‘plab avtomobillar, traktorlar, ekskovatorlar, buldozerlar,
kombaynlar va boshqa turli mashinalar ishlatiladi. Bu texnikalar yuqori tezliklarda, katta
yuklanishlar va yuqori issiqlikdan zo‘riqishlar ostida ishlatiladi. Hozirgi zamon avtomobil
dvigatelida 100 tagacha harakatlanuvchi tutash detallar bor. Moylash tizimining vazifasi
ishqalanib ishlovchi yuzalariorasida puxta moy pardasini hosil qilish yo‘li bilan ularning
ishqalanishi va yeyilishini kamaytirishdan iborat.
ASOSIY QISM. Dvigatel moylari och sariq yoki yashilroq rangli, zichligi 0,89-0,91 g/sm3 L
bo‘lgan qovushqoq suyuqlikdan iborat.Moylash tizimi yaxshi ishlaganda ham, dvigateldagi
ishqalanishlami yengishga quwatining 7% gacha qismi sarflanadi.Ishlatilayotgan texnikalami
ishlash muddatini va texnikiqtisodiy ko‘rsatkichlarini oshirish, ulaming detal va
mexanizmlaridagi ishqalanish va yeyilishini oldini olishga bog‘liq.Shu nuqtayi nazardan motor
moylari quyidagilami ta’minlashlari zarur:
- bir-biriga tutashib ishlovchi detallaming orasidagi tirqishning, ayniqsa, silindr-porshen
guruhlaridagi tirqishni zichligini orttirishi;
- tutashib ishlovchi detallarda hosil bo‘lgan qirindilami olib chiqib ketishi;
- detallaming yuzalarini moylarning oksidlanishidan hosil bo‘ladigan yemirish ta’siridan
himoya qilishi;
- dvigatelning har xil rejimda ishlashidan hosil bo‘luvchi har xil quyqalami (kuyundi, lok,
iflosliklar) hosil bo‘lmasligini ta’minlashi;
- oksidlanishga turg‘unligini yuqori bo‘lishi, detallarga bo‘lgan mexanik ta’sirlar, ya’ni o‘zini
birlamchi xossalarini ish davrida yoki uzoq muddatli saqlash davrida ham yo‘qotmasligi;
- dvigatelning ish davrida moy sarfining kam bo‘lishi, ya’ni
kam kuyishi;
- dvigatelni ishonchli va uzoq muddatli ishlash davriga mos boʻlgan ishonchli ishlashining
muddatini yuqori boʻlishi.
Yuqoridagi funksiyalami bajarish uchun motor moyi ishlash davrida quyidagi talablarga javob
berishi kerak:
- dvigatel qanday rejimlarda ishlamasin, ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash uchun
moylar yetarli darajada qovushqoqlik xossalariga ega boiishi kerak;
- tutash detallami yeyilishini jadallashuvini oldini olish uchun moylar yetarli darajada moylash
32
qobiliyatiga ega boiishi kerak;
- moylami ishlatish davrida, tarkibini kimyoviy o‘zgarishlarga turg‘unligining yuqori boiishi,
yemirishga olib boruvchi aktiv mahsulotlami hosil boiishini va cho‘kindilami kam bo'lishligi;
- parlanishga, ko‘piklanishga va emulsiya hosil boiishiga turg‘unligini yuqori boiishi;
- ishqalanib ishlovchi yuzalami atmosfera ta’sirida yemirilishidan (korroziyaga uchrashidan)
himoya qilishi va boshqalar.
Motor moylarining xossalari. Motor moylarini ishlatish davrida uzoq muddat samarali
ishlashini ta’minlovchi xossalari quyidagilardan iborat:
1. Qovushqoqlik-harorat xossalari. Bunga qovushqoqlik, qovushqoqlik indeksi, quyuqlashish
harorati kiradi;
2. Yeyilishga qarshilik qilish xossasi;
3. Oksidlanishga turg‘unlik xossasi;
4. Yuvuvchi xossasi;
5. Yemirishga (korroziyaga) qarshilik xossasi
Ish jarayonida dvigatel karteridagi moy satxi kamayib, sifati o'zgaradi. Bular dvigatelning
buzilishiga va boshqa nosozliklarni keltirib chiqarishga olib keladi. Dvigatelning ishlash
jarayonida moy sifati yomonlashishiga sabab, uni metall zarrachalari, oksidlanishi va yonilg'i
qo'shilib ifloslanishidandir. Shuningdek, moyga yaxshi moylanish sifatini beruvchi
qo'shimchalarning moy tarkibida miqdorini kamayib borishi, moy sifatini pasaytiradi. Mexanik
aralashma, qo'shimchalar metall zarrachalaridan iborat bo'lib, bular ikki ishqalanuvchi sirt
sirpanishidan hosil bo'ladi. Mineral aralashma (qum, chang) lar, havo bilan (dvigatel) moyiga
qo'shilib, moyning moylash xossasini kamaytiradi. Moy tarkibida, mexanik aralashmaning
miqdori 0,2% dan oshmasligi kerak. Havodagi kislorodning ta'siri bilan moy oksidlanib qoladi
va karterga tushib, qizigan va kirlangan moy bilan aralashib ketadi. Kislotalar oksidlovchi
modda hisoblanib, silindrlar devorini, porshen halqasining yemirilishida va zanglashga
uchrashida asosiy omil hisoblanadi. Shuningdek, bu modda podshipniklarda ishqalanishga
qarshilik ko'rsatuvchi muhit yaratadi. Smolalar esa porshenda va porshen halqasida laksimon
cho'kma hosil qiladi hamda ularni qo'zg'aluvchanligini keskin kamaytiradi. Mayda kolloid holda
va erigan yoki quyqa ko'rinishida karterga tushuvchi (qattiq aralashmalar, ya'ni: karbon,
karboid va kokslar) moy kanallari va naychalaridan o'tib (moy aylanib o'tishini sustlashtirib)
ishqalanuvchi sirtga ta'sir etib, qirilgan, chizilgan yuzali (obraziv) yeyilish hosil qiladi.
Tizimdagi moy bosimining kamayib ketishiga sabab, karburatorli dvigatellarni, sovuq holatda
yurgizish natijasida, silindrlar devori orqali, karterga benzin o'tib ketishi yoki reduksion klapan
plunjerining yeyilishi yoki kirlanib qolishi natijasida, ochiq qolishidir. Moy nasosi reduksion
klapanining plunjeri yeyilib yoki kirlanib qolsa (berkilib qolib), tizimdagi moy bosimining oshib
ketishiga sabab bo'ladi. Moy tarkibida 4-6% dan oshiq yonilg'i bo'lsa, bunday moy tizimdan
to'kib tashlanib, yangisiga almashtiriladi. Dvigatel karterida moy satxining kamayishiga
tizimning jips mahkamlanishining kamayishi tufayli moyni salnik va boshqa birikmalardan
sizib chiqishi va kuyishi sabab bo'ladi. Porshen halqasining yeyilishi tufayli, yonish kamerasiga
o'tib ketadigan moy, yonilg'i bilan qo'shilib, kuyib-yonadi. Bundan tashqari, dvigatelning ish
jarayonida, mayin va dag'al moy filtrlari ifloslanib qolib, moyni tozalash qobiliyati kamayadi,
buning natijasida tirsakli valning yelkalarini va podshipnik (vkladish) larini yeyilib ketishi
33
jadallashadi. Moylash tizimining nosozliklarini aniqlashda, uni quyidagi tashqi belgilariga
e'tibor beriladi. Masalan: karterdagi moy satxi moy ko'rsatuvchi shupdagi "MIN" belgicidan
kam bo'lsa, hamda tirsakli valni o'rtacha aylanishida, moy bosimi 0,1-0,15 MPa dan kam bo'lsa,
yoki dvigatel (500 ob/min) salt ishlaganda, moy bosimi 0,05 MPa dan kam bo'lsa, moylash
tizimi nosoz hisoblanadi. Bundan tashqari, moy tarkibiga yonilg'ining qo'shilib borishi moy
qovushqoqligini va moyning bosimi kamayib ketishiga sabab bo'ladi (bu manometr orqali
aniqlanadi). Moyning sifati, qorayib ketganligi, bosma qog'ozga tomizib aniqlanadi. Bundan
tashqari (jips mahkamlangan joyni bo'shab qolishidan), moy sizib oqsa hamda mayin va dag'al
filtrlar tez-tez kirlanib qolsa, bu ham moylash tizimi nosozligidan darak beradi.
TXK da karterdagi moy satxi va sifati tekshiriladi, zarur bo'lsa, me'yoriga yetkazib, moy
quyiladi. Shuningdek, filtrlar tozalanadi, filtrlovchi elementlari va ishlatib bo'lingan moy
almashtiriladi. Dag'al moy tozalash filtri, ustidagi dastasining aylanishi tekshiriladi. Bundan
tashqari (ma'lum davrdan keyin) alohida moylash qurilmalari va mexanizmlarni moylab turish
zarur. Shabadalatgich parragining vali va suv nasosining podshipnigi (konsistent, plastik 1-13
yoki YANZ-2 moyi bilan) hamda generator podshipnigi va elektr jihozlarining moylash joylari
moylanadi. Bundan tashqari, yana havo filtrining (moy vannasidagi) moyi almashtiriladi.
Dvigatel karteridagi moy satxi, avtomobil tekis maydonda turganda, dvigatel ishlashdan
to'xagandan keyin 3-5 daqiqa o'tgandan so'ng tekshiriladi. Dvigateldagi moy sifati mexanik
aralashma va yonilg'i miqdori (me'yori) ga qarab aniqlanadi. Moy iflosligini avvalambor, moy
o'lchovchi shup bilan, rangi va tiniqligiga qarab ham aniqlash mumkin. Agar shunda moyning
qoramtir va qora rangdaligi aniqlansa, bunday moyni almashtirish zarur. Dvigateldagi moyni
almashtirish (uni ishlash vaqtiga, detallarning yeyilish darajasiga, moy sifatiga, yo'l va iqlim
toifasiga bog'liq bo'lib) 1.5 dan 10 ming/km gacha masofani yurib o'tgandan keyin bajariladi.
Hozirda xorijiy firmalar (SHELL, MOBIL, KOSTROLL, TEKSAKO va h.k.) tomonidan ishlab
chiqarilayotgan moylarning resurslari 10-50 ming km. ni tashkil etadi. Moyni dvigatel qizigan
vaqtda almashtirish tavsiya etiladi. Ishlatib bo'lingan moy dvigateldan to'kib yuborilgandan
so'ng, moylash tizimi kam qovushqoqligi vereten moyi, dizel yonilg'isi hamda dizel yonilg'isi
bor moy aralashmasi yoki 90% uayt spirti hamda 10% atsetonli yuvish aralashmasi bilan
yuviladi. Dvigatel karteriga (moylash tizimining sig'imiga bog'liq holda) 2,5-3,5l yuvish
suyuqligi quyiladi, dvigatel yurgizilib, uni tirsakli valning minimal (600-800 ob/min)
aylanishda salt holatda 4 va 5 daqiqa ishlab bo'lgandan so'ng, yuvish suyuqligi to'kib yuboriladi
va yangi moy quyiladi.
| 