Avtomobil yo’llarini qurishda zamonaviy materiallardan
foydalanish
Rovshan Tursinovich Boboonov
Abdumo’min Abdumajidovich Mardiyev
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya:
Yo’l qurilishi uchun materiallarni tanlashda ularning xususiyatlari
katta ahamiyatga ega. Buning sababi, bu jarayonda ishlatiladigan materiallar turli xil
ta’sirlarga va atrof-muhit ta’siriga duchor bo’ladi. Tashqi yuklar materialda
deformatsiyalar va ichki stresslarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun yo’l
inshootlarini loyihalashda ishlatiladigan materiallarning aniq mustahkamligi va shakli
xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Kalit so’zlar:
avtomobil yo’llari, zamonaviy materiallar, yo’l qurilish
materiallari
Use of modern materials in the construction of roads
Rovshan Tursinovich Boboonov
Abdumumin Abdumajidovich Mardiyev
Jizzakh Polytechnic Institute
Abstract:
When choosing materials for road construction, their properties are of
great importance. This is because the materials used in this process are exposed to
various effects and environmental influences. External loads cause deformations and
internal stresses in the material. Therefore, it is necessary to take into account the
specific strength and shape characteristics of the materials used in the design of road
structures.
Keywords:
highways, modern materials, road construction materials
Yo’l qurilish materiallari atrof-muhitning fizik va kimyoviy ta’siriga chidamli
bo’lishi kerak. Havodagi gazlar, suvda erigan moddalar, harorat va namlikning
o’zgarishi, muzlash, kimyoviy moddalar (kislotalar, ishqorlar va boshqalar) ta’siriga
chidamliligi materiallarning sifatini belgilaydi.
Bino va inshootlarni qurishda foydalanish shartlariga ko’ra qurilish
materiallarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga yuk ko’taruvchi
konstruktsiyalar uchun ishlatiladigan universal materiallar (tabiiy tosh materiallar,
beton va qurilish materiallari, keramika, yog’och, shisha, metall va boshqalar) kiradi.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
November 2023 / Volume 4 Issue 11
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
71
Ikkinchi guruhga tuzilmalarni atrof-muhitning salbiy ta’siridan himoya qiluvchi,
ularning xizmat qilish muddatini uzaytiradigan va sifatini yaxshilaydigan
(gidroizolyatsiya, tom yopish, korroziyaga chidamli va boshqalar) materiallar kiradi.
Mahsulotlar va tuzilmalarning mustahkamligi va ishonchliligi ta’minlanishi kerak.
Chidamlilik - bu o’zining chegaraviy holatiga erishish qobiliyatini saqlaydigan
strukturaviy xususiyat. Chegaraviy holat deganda strukturaning yaroqsiz holga kelishi
tushuniladi. Qurilish inshootlarining chidamliligi atmosfera ta’sirida va
ekspluatatsiya qilishda sifatni yo’qotmasdan xizmat ko’rsatish muddati bilan
belgilanadi. Mahsulotlar va inshootlarning xizmat qilish muddati qurilish qoidalari
bilan belgilanadi. Masalan, temirbeton konstruktsiyalar uchun chidamlilik darajasi
belgilanadi: I - 100 yildan ortiq xizmat muddati; II-50...100 yil va III-50 yil.
Ishonchlilik - bu tuzilmalardan foydalanishda kuzatilishi mumkin bo’lgan
barcha xususiyatlarni tavsiflovchi umumiy xususiyat. Ishonchlilik chidamlilik, xizmat
ko’rsatish va texnik xizmat ko’rsatishga bog’liq emas. Bu xususiyatlar o’zaro
bog’liqdir. Ishonchlilik-konstruksiyalarni ishlatish mobaynida ularda namoyon
bo’ladigan barcha xossalarini tavsiflovchi umumiy xususiyatidir. Ishonchlilik
chidamlilikni rad qilinmaslik, ta’mirlanuvchanlik va saqlanuvchanliklarni
ta’minlashdan tashkil topadi. Ushbu xossalar bir-biri bilan o’zaro uzviy bog’liqdir.
Materiallarni standartlashtirish.
Ushbu material binolar va inshootlarni, ularda
ishlatiladigan materiallarni loyihalash uchun ishlatiladi.Yo’l qurilishida ishlatiladigan
juda ko’p turli xil materiallar mavjud, ammo har bir material uchun muhim bo’lgan
ba’zi asosiy xususiyatlar mavjud. Bu xususiyatlarga zarba kuchi, porozlik,
mustahkamlik, deformatsiya va chidamlilik kiradi. Bu xususiyatlar materialning
sifatini aniqlaydi va uning strukturada qo’llanilishini aniqlaydi.
Materiallarning xossalari raqamli ko’rsatkichlar bilan baholanadi va empirik
tarzda o’rnatiladi. Materiallarning sifatini baholash uchun standartlar ishlab
chiqilgan.
Standart
qurilish materiallarini ishlab chiqaruvchi va ishlatadigan tashkilotlar
uchun majburiy bo’lgan rasmiy hujjatdir. Har bir standart ta’rifi, tasnifi, tarkibi,
xususiyatlari, o’lchamlari, sinov va ishlab chiqarish usullari, qabul qilish, saqlash va
tashish shartlari, shuningdek fan va texnika yutuqlari to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z
ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasida standartlar bo’yicha quyidagi me’yoriy hujjatlar,
jumladan, Xalqaro standartlar (ISO), O’zbekiston Respublikasi Davlat standartlari
(O’zDST), Tarmoq standartlari (ST), Korxona standartlari (KSt), texnik shartlar
(TLS) amal qiladi.
Qurilish materiallari standartlari “O’zdavarxitekqurilish” qo’mitasi va
“O’zstandart” agentligi tomonidan tasdiqlanadi.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
November 2023 / Volume 4 Issue 11
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
72
Xalqaro standartlar va xorijiy davlatlarning milliy standartlari, shuningdek
xalqaro normalar va qoidalar O’zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnomalar
yoki bitimlarga muvofiq qo’llaniladi. Ularni respublika hududida qo’llash tartibi “
O’zstandart” agentligi va boshqa davlat organlari tomonidan o’z vakolatlari doirasida
belgilanadi.
Qurilish materiallari va mahsulotlari asosida binolar va inshootlarni qurish
normalari "Qurilish qoidalari qoidalari"( QMQ) va "Shaharsozlik qoidalari" (SHNQ)
kabi hujjatlarda belgilangan.
Materiallarni sertifikatsiyalash.
Sertifikat
- bu mahsulot sifatini aks ettiruvchi
siyosiy hujjat. Ushbu hujjat qurilish materiallari va mahsulotlari sifatini oshirish
hamda ulardan foydalanishda xavfsizlikni taʼminlash maqsadida ishlab chiqilgan.
Qurilish (shu jumladan yo’l qurilishi) materiallarini sertifikatlash quyidagi
tartibda amalga oshiriladi:
Sertifikatlashtirish organlari tadbirkorlik sub’ektlarining sertifikatlashtirish
to’g’risidagi arizasi va zarur xulosalar olish bo’yicha “O’zstandart” agentligiga
xizmatlar ko’rsatishga haqli.
Sertifikatlash organlari namunalar olish, shuningdek ularni turli davlat
organlariga taqdim etish uchun javobgardir.
Sifat sertifikatini ro’yxatdan o’tkazish va berish muddati - 1 oygacha. Sertifikat
faqat haqiqiy bo’lsa haqiqiy hisoblanadi. Muvofiqlik sertifikatlashtirish organi
tomonidan sertifikatlanadi va sertifikatlashtirish natijalarini olgandan keyin mijozga
taqdim etiladi.
Sertifikatlashtirish organlari hamdoʻstlik mamlakatlari va xorijiy davlatlardan
olib kelingan qurilish materiallarini qayta sertifikatlash huquqiga ega. Ushbu qurilish
mahsulotiga muvofiqlik sertifikati normativ hujjatlarda belgilangan amal qilish
muddatiga beriladi.
To’xtovsiz ishlab chiqarish uchun muvofiqlik sertifikati 3 yilga beriladi.
Shuningdek, mijozga muvofiqlik belgisidan foydalanish huquqi berilishi belgilab
qo’yilgan.
Ishlab chiqarish jarayonini sertifikatlash sertifikatlashtirish organi yoki vakili
tomonidan tanlangan sxema bo’yicha amalga oshiriladi. Moddiy uzluksiz ishlab
chiqarish sertifikatini bergan inspektsiya yiliga kamida bir marta tekshiruv o’tkazadi.
Mahsulotlar va tuzilmalarni sertifikatlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
sertifikat berishdan oldin strukturaning tashqi ko’rinishi va umumiy holati
aniqlanadi. Qurilish toifasi uchun barcha texnik hujjatlar o’rganiladi va uning
o’lchamlari tekshiriladi, loyihaning texnik shartlari standartlarga muvofiq
belgilanadi;
hujjatlar sanab o’tilgan, o’lchamlar va chizmalar chizilgan, mavjud nuqsonlar
aniq ko’rsatilgan;
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
November 2023 / Volume 4 Issue 11
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
73
mahsulot yoki konstruksiyaga jiddiy zarar yetkazilgan taqdirda, tozalash
konstruktiv nuqsonlarni va tegishli nuqsonlarni (armaturalar, payvand choklari,
murvatlar va boshqalar) suratga olish yo’li bilan amalga oshiriladi. Shuningdek,
mahsulot yoki tuzilishga zarar yetkazmaslik choralari ko’riladi;
tekshiruv va nazorat natijalari dalolatnoma va xulosa bilan rasmiylashtiriladi.
Hisobot tuzatilishi kerak bo’lgan kamchiliklarni aniqlaydi va ta’mirlash holatining
umumiy tavsifini beradi;
Agar tuzilmaning holatida aniqlangan kamchiliklarni qo’shimcha (qo’shimcha)
kuzatish yoki tekshirish zarur bo’lsa, xulosalarni amalga oshirish va bartaraf etish
bo’yicha tavsiyalar beriladi.
O’zbekiston Respublikasining milliy sertifikatlashtirish tizimi Davlat reestridan
chiqarilgan paytdan e’tiboran kuchga kiradi.
| 